- کارسو
پرتو آفتاب
معنی کارسو - جستجوی لغت در جدول جو
پیشنهاد واژه بر اساس جستجوی شما
چهارسو، برای مثال در این چارسو هیچ هنگامه نیست / که کیسه بر مرد خودکامه نیست (نظامی۵ - ۷۸۲) ، نباشد سپاه تو هم پایدار / چو برخیزد از چارسو کارزار (فردوسی - ۸/۳۵۸)
آنچه از خرمابن برآید مانند دو نعل بر هم نهادۀ تیزاطراف و میان آن بار آن نهاده، شکوفۀ نخستین خرما، اول بار خرما، طلع، (مهذب الاسماء) : ضحک، کاردو خرما، (مهذب الاسماء)، ضب ّ، شکوفه ای که از کاردو بیرون آید، (مهذب الاسماء)، مقراض بزرگی که پشم را بدان میبرند، برش پشم گوسفند، یک قطعه ابریشم، (ناظم الاطباء)
(رُ)
لغت نامه دهخدا
حاکم نشین ناحیۀ ’تارن’ بخش ’البی’. سکنه 11500 تن. معدن زغال سنگ و شیشه سازی و سیمان سازی دارد
نام مرغی است که اغلب در کنار آب نشیند و آن را به عربی حباری گویند و تخم او رانیز کارو نامند، (لسان العجم شعوری ج 2 ورق 255)
قلعۀ کارو قلعۀ کهرود که بعدها به کارو معروف شد (با کهرود مقایسه شود)، (سفرنامۀ مازندران و استراباد، تألیف ه، ل رابینو، ترجمه وحید مازندرانی ص 115)
(رُ تَ)
لغت نامه دهخدا
شهری به بین النهرین بر ساحل خابور و این همان حران امروزی است و اشکانیان در 53 قبل از میلاد در این جا کراسوس را شکست دادند
پارچه ای که بر سر دسته چوبی بند کرده و آن را تر نموده نانواها تنور نانوائی را بدان تر میکنند، (ناظم الاطباء)
به یونانی عروق مامیران است که به فارسی زردچوبه نامند، (فهرست مخزن الادویه)
به یونانی عروق مامیران است که به فارسی زردچوبه نامند، (فهرست مخزن الادویه)
در تداول عامه، نور اندک، روشنایی کم، (فرهنگ فارسی معین)، و رجوع به ’کور’ و ’سو’ شود
(پُ)
لغت نامه دهخدا
ژان باتیست. مجسمه ساز فرانسوی، متولد در ’والانسین’ سازندۀ پیکره های ’رقص’ (در اپرای پاریس) و ’چهار بخش جهان’ (چشمۀ لوکزامبورک) و ’اگولن’ و مجسمه های نیم تنه که در نهایت هنرمندی ساخته شده است. (1827- 1875)
رجوع به کارجوی شود
نام رودی بین دو تنگ در کیلیکیه، (ایران باستان چ 1 ص 1006)
امپراطور روم که امپراطوری او پس از قتل ’پروبوس’ توسط سربازان اعلام گردید وی جهانداری فعال و مجرب بودو از سال 282 تا 283 میلادی حکومت کرد، کریستن سن نویسد:در زمان سلطنت وهرام دوم (293 - 276 میلادی) پسر وهرام اول مجدداً جنگ ایران و روم درگرفت، کاروس قیصر روم تا تیسفون پیش آمد اما در اثر مرگ ناگهانی او رومیان عقب نشستند و در سال 283 معاهده منعقد شد که بموجب آن ارمنستان و بین النهرین بتصرف رومیان درآمد، واگذاری این دو ایالت از طرف شاهنشاه در وقتی که دشمن ضعیف شده بود بی علت نبود زیرا که در این وقت خبر طغیان خطرناکی را در مشرق کشور شنید و مجبور به مصالحه با رومیان گردید، (ایران در زمان ساسانیان چ 2 ص 252)
(نُ)
لغت نامه دهخدا
لازار. کنوانسیونل فرانسوی، متولد در نوله. وی دانشمندی ریاضی دان و از واضعین علم هندسۀ جدید و عضو کمیتۀ نجات عمومی بود. و هم اوست که چهارده لشکر جمهوری را ایجاد کرد و اسلوب جنگی جدیدی را بوجود آورد که ’ژنرال هش’ و ’ناپلئون بناپارت’ آن را مراعات و مجری میکردند و حاصل آن طبق نوشتۀ ’هش’ چنین بود: ’قلاعی را که نمیتوانیم محافظت کنیم باید با خاک یکسان کرد، شجاعانه خود را بقلب لشکر خصم برسانیم و چون قوای متمرکز ما از لشکرهای پراکندۀ دشمنان قویتر خواهند بود باید آنها را یکان یکان مغلوب کرده و بطرف لشکر دیگر پیش برویم’.
آلبرماله نویسد: شخصی که مبتکر این اسلوب جنگی بود ’کارنو’ نام داشت. وی ابتدا از صاحب منصبان قشون، سپس نمایندۀ ولایت پادوکاله در مجلس مقنن و کنوانسیون و عضو کمیتۀ نجات عمومی بود. مشارالیه به اتفاق ’دوبواکرانسه’ بار دفاع ملی را به دوش گرفت، ارکان حربی از صاحب منصبان دانشمند دورۀ قدیم که به قول یکی از مهاجرین ’صاحب جانهای آهنین و مغزهای پرفکر’ بودند تشکیل داد و نقشۀ جنگها را رسم نمود و همه جا اصل حمله را سرلوحۀ دستورهای نظامی قرار داد و به سرداران نوشت: ’افواج خود را گرد آورید و انبوه شوید و بروی دشمن بیفتید، همیشه حمله ور باشید. ’ کارنو شخصاً در میدان واتیگنی سرمشق به صاحب منصبان داد. چون جناح چپ لشکر ژوردان ضعیف و مغلوب شد کارنو فرمان داد که از دفاع آن صرف نظر کرده و تمام قوا را سمت جناح چپ خصم برند زیرا که علائم فتح و ظفر از آن سمت نمایان بود، کارنو در این واقعه عبارت مشهور خود را گفته وسرداران را بفتح نایل ساخت آن جمله که امروز مثل شده این است ’سردار کمتر احتیاط کن !’ در وقتی مسئلۀ ارتجاع پیش آمد در 1795 یکی از وکلای سلطنت طلب در مجلس کنوانسیون تقاضا کرد که ’کارنو’ را هم توقیف کنند ظاهراً مجلس حاضر برأی دادن هم شد لیکن یکی از نمایندگان برخاسته مجلس را متذکر ساخت که برای حفظ احترام مجلس باید کارنو از توقیف معاف باشد زیرا که کارنو ’موجد فتح و ظفر’ است. تاریخ این قضاوت را تصدیق و تأیید کرده است. (تاریخ قرن هیجدهم و انقلاب کبیر فرانسه، تألیف آلبرماله، ترجمه رشید یاسمی ص 529). مرگ او در ’مارگدبورگ’ اتفاق افتاد. (1753- 1823 میلادی)
آلبرماله نویسد: شخصی که مبتکر این اسلوب جنگی بود ’کارنو’ نام داشت. وی ابتدا از صاحب منصبان قشون، سپس نمایندۀ ولایت پادوکاله در مجلس مقنن و کنوانسیون و عضو کمیتۀ نجات عمومی بود. مشارالیه به اتفاق ’دوبواکرانسه’ بار دفاع ملی را به دوش گرفت، ارکان حربی از صاحب منصبان دانشمند دورۀ قدیم که به قول یکی از مهاجرین ’صاحب جانهای آهنین و مغزهای پرفکر’ بودند تشکیل داد و نقشۀ جنگها را رسم نمود و همه جا اصل حمله را سرلوحۀ دستورهای نظامی قرار داد و به سرداران نوشت: ’افواج خود را گرد آورید و انبوه شوید و بروی دشمن بیفتید، همیشه حمله ور باشید. ’ کارنو شخصاً در میدان واتیگنی سرمشق به صاحب منصبان داد. چون جناح چپ لشکر ژوردان ضعیف و مغلوب شد کارنو فرمان داد که از دفاع آن صرف نظر کرده و تمام قوا را سمت جناح چپ خصم برند زیرا که علائم فتح و ظفر از آن سمت نمایان بود، کارنو در این واقعه عبارت مشهور خود را گفته وسرداران را بفتح نایل ساخت آن جمله که امروز مثل شده این است ’سردار کمتر احتیاط کن !’ در وقتی مسئلۀ ارتجاع پیش آمد در 1795 یکی از وکلای سلطنت طلب در مجلس کنوانسیون تقاضا کرد که ’کارنو’ را هم توقیف کنند ظاهراً مجلس حاضر برأی دادن هم شد لیکن یکی از نمایندگان برخاسته مجلس را متذکر ساخت که برای حفظ احترام مجلس باید کارنو از توقیف معاف باشد زیرا که کارنو ’موجد فتح و ظفر’ است. تاریخ این قضاوت را تصدیق و تأیید کرده است. (تاریخ قرن هیجدهم و انقلاب کبیر فرانسه، تألیف آلبرماله، ترجمه رشید یاسمی ص 529). مرگ او در ’مارگدبورگ’ اتفاق افتاد. (1753- 1823 میلادی)
ضربه چی، آن زارع که بیش از سایرین زراعت داشته و حاصل آورده
قریه ای است از قرای کجور و مقبرۀ مصقله بن هبیرۀ شیبانی در آنجاست و مردم کیا - شغله مینامنداز قراری که در تاریخ ظهیرالدین مسطور است در زمان خلافت حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام قومی در طبرستان موسوم به بنی ناجیه مرتد شده به نصرانیها پیوسته عیسوی شدند حضرت امیرالمؤمنین مصقله بن هبیرۀ شیبانی را بتدمیر ایشان فرستاده آنها را غارت و تاراج کردند و زن و فرزندان ایشان را دستگیر و اسیر نمودند اما مصقله اسرا را از لشکر بصد هزار درهم خریده آزاد ساخت و بعضی از قیمت آنها را ادا کرده و قدری را نداد و بگریخت امیرالمؤمنین علیه السلام بقیۀ وجه قیمت را از همشیرۀ او بگرفتند و به لشکر قسمت کرده در حق او فرمود: ’قبح اﷲ مصقله لانه فعل الساده وفرّ فرارالعبید’ و این مصقله در خلافت معاویه داوطلب شد که اگر چهار هزار مرد به او بدهند طبرستان را مسخر نماید، معاویه چهار هزار مرد به او داد چون بطبرستان رسیددو سال با فرّخان جنگید عاقبت در جنگ کشته شد و در چارسو مدفون گردید، (مرآت البلدان ج 4 ص 49 و 50)
جائی که چهار بازار در آنجا منشعب شوند، (برهان)، بازاری که هر چهار طرف راه داشته باشد، (آنندراج)، نام آن جای از بازار که به هر چهار طرف راسته و دکانها راه دارد، (ناظم الاطباء)، چهارسوی، چهارسوق، بازاری که از چهار طرف بیرون شو دارد، جائی که چهار بازار از آنجا گذرد:
که دارد دکانی در این چارسو
که رخنه نیارد ز بسیار سو،
نظامی،
در این چارسو چند سازیم جای
شکم چارسو کرده چون چارپای،
نظامی،
در این چارسو هیچ هنگامه نیست
که کیسه بر مرد خودکامه نیست،
نظامی،
بمعیار این چارسو رهروی
نسنجد دو جو تا ندزدد جوی،
نظامی،
در این چارسوی هنرپروری
ز راه سخن میکنی زرگری،
ملاطغرا (از آنندراج)،
، نیز بمعنی راه کلان که در آن چهارراه مجتمع شده باشد، (آنندراج) (ناظم الاطباء)، چار راه:
بدین چارسو چون نهم دستگاه
که ایمن نباشم ز دزدان راه،
نظامی،
در چارسوی دنیا مضطر بمانده ام من
گر وارهانی از خوددانم که میتوانی،
عطار،
بر منادی گاه کن این کار تو
بر سر راهی که باشد چارسو،
مولوی،
، چارسمت، چارطرف، چارجانب، شمال و جنوب وشرق و غرب، راست و چپ و پیش و پس:
نباشد سپاه تو هم پایدار
چو برخیزد از چارسو کارزار،
فردوسی،
نگه کرد گرد اندرون چارسو
سپه دید افکنده چین در برو،
فردوسی،
بدان بام شد کش نبود آرزو
سپه دید گرد اندرش چارسو،
فردوسی،
روی از این چارسوی غم برتاب
چند از این خاک و باد و آتش و آب،
نظامی،
زلفت هزار دل به یکی تار موببست
راه هزارچاره گر از چارسو ببست،
حافظ،
، هر چیز راگویند که چهار پهلو داشته باشد، (برهان) (ناظم الاطباء)، چهار پهلو، کنایه از شکم سیر و بسیار پر و مملو:
مکن در خورش خویشتن چارسو
چنان خور که نوزت بود آرزو،
فردوسی،
شکم از خورد چارسو چه کنی
خویشرا بندۀ گلو چه کنی،
سنایی،
در این چارسو چند سازیم جای
شکم چارسو کرده چون چارپای،
نظامی،
، کنایه از انتظار کشیدن، (برهان)، انتظار و نگرانی و چشمداشت، (ناظم الاطباء)، نوعی آچار که دم آن چار پره دارد، نوعی میخ پیچ که بر سر چهار فرورفتگی به شکل + دارد، پورداود استاد دانشگاه تهران در معنی لغت ’چارسو’ شرح جامع و محققانه ای در کتاب ’هرمزدنامه’ نگاشته اشتباهات بعضی فرهنگ نویسان را یادآور شده اند که در اینجا نوشتۀ ایشان را عیناً از کتاب مزبورنقل میکنیم:
’در این گفتار از چارسو (= چهارسوی یا سون) که در تازی جهات اربعه خوانند سخن میداریم، این چارسو را در پهلوی و فارسی، خراسان (= خوراسان)، و خروران یا خرابران (= خاور - خوروران) و باختر (= اپاختر) و نیمروز (= نیمروچ) خوانند و در تازی مشرق و مغرب و شمال و جنوب گویند، چون دیرگاهی است که این واژه ها در نوشته های فارسی بجای خود بکار نرفته، خاور بجای باختر و باختر بجای خاور آورده شده بجاست که از آنها سخن بداریم و ارزش آنها را بدرستی بشناسیم، در نوشته های پهلوی بجای جهت یا طرف و سو (= سون) کست آورده شده و جهات اربعه را چهار کستیک خوانده اند، اما این واژه به این مفهوم در فارسی بجای نمانده بلکه به هیئت کشتی یا کستی (معرب کستیج) در زبان ما بجای مانده و آن بندی است که زرتشتیان در سن بلوغ دینی بر میان بندند:
همه سوی شاه زمین آمدند
به بستند کستی بدین آمدند ...
دقیقی،
بسا هم کستی بمعنی زنار ترسایان بکار رفته:
کستی هرقل به تیغ هندی بگسل
بر سر قیصر صلیبها همه بشکن،
فرخی،
کستی یا کشتی در فارسی رایج کنونی مصارعۀ دو تن است با همدیگر و گرفتن کمربند یکدیگررا از برای چیر شدن و بزانو درآوردن و بزمین افکندن:
ز کشتی گرفتن سخن بود دوش
نگیرم فریب تو زین در مکوش،
فردوسی،
چون درگزارش (تفسیر) اوستای خود از سدره و کستی یاد کردیم در اینجا بیش از این بایسته نیست، چارسوی یکبار هم در شاهنامه در سخن از بازی شطرنج بمعنی چهار گوشه آمده، هم چنین ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم چهارسو را بمعنی چهارگوشه گرفته: ’چهارسو چند گونه اند؟ نخستین مربع است که متساوی الاضلاع گویند و این آن است که هر چهار پهلوی او با یکدیگر راست و برابر باشد ... و دیگر مستطیل که درازا دارد و این آن است که هر چهار زاویۀ او قائمه باشند ... ’، چهارسوی نیز بمعنی چهار راه است و بهمین معنی در فارسی کنونی رایج است: ’بعد از دو روز آن جوان را بکاری بگرفتند که مستوجب دست بیرون کردن بود و بر سر چهارسوی بغداد دست بیرون کردند، ’ چارسو در اوستا مشرق یا خراسان از آنجائی که هور بدر آید یا خورشید سرزند در اوستا اوشستره آمده، از واژۀ اوشه (اوشنگه) که بمعنی بامداد و سپیده دم است، جزء آخر کلمه که تره باشد، جزئی که در آخرکلمات دیگر ’چارسو’ نیز دیده میشود، همان است که درفارسی ’تر’ گوئیم و در ترکیب صفت تفضیلی بکار بریم، چون بهتر و بتر و مهمتر و جز اینها، مغرب یا خوروران (خوربران = خاور) بجائی که آفتاب فرو نشیند یا خورشید نهفته گردد، در اوستادئوشستره (= دئوشتره) خوانده شده است، از همین واژه است دوش و دوشینه و دوشین و پرندوش و پرندوشین، بمعنی دیشب و پریشب:
گویدت همی گرچه دراز است ترا عمر
بگذشته ثمر یکسره چون دوش و پرندوش،
ناصرخسرو،
شمال یا اپاختر (= باختر) در اوستا اپاختره (= اپاخذره) آمده جزء اول آن از کلمه اپاک (= اپانک) بمعنی پس و پشت سر است و در پهلوی اپاچ و فارسی باز بمعنی عقب و برگشت است از این که کلمه اپاختر با این لغت ترکیب یافته برای این است که پیروان مزدیسنا هماره روی بجنوب و پشت بشمال دارند، در هر جای از اوستا که از جنوب یاد شده، همان سوی و جهت بخشایش ایزدی است و شمال سوی گزند و آسیب است، در فرگرد هفتم و ندیداد پارۀ 2 آمده: پس از مرگ دیو، لاشه و مردار بصورت مگس زشتی از سوی باختر پرواز گرفته به پیکر مرده روی آورد، در فرگرد نوزدهم و ندیداد پارۀ 1 آمده: از سوی باختر به اهریمن تباهکار دیو دروغ را از برای کشتن زرتشت پاک برانگیخت، در هادخت نسک فرگرد سوم پارۀ 7 گوید: چون روان ناپاکدین پس از سپری شدن شب سوم، در سپیده دم بجهان دیگر گراید، باد از سوی باختر وزیدن گیرد و بوی گند بسیار ناخوش بدو رساند در نوشته های پهلوی کوه ارزور، در باختر در دوزخ است، جنوب یا نیمروز در اوستا رپیتوی تره خوانده شده و از رپیتوا که بمعنی نیمروز (= ظهر) است ترکیب یافته است رپیتوا خود جداگانه در اوستا بکار رفته است، نام جنوب در اوستا مانند نام آن در لاتین مریدیس در فرانسه میدی هم بمعنی نیمۀ روز است و هم سوی جنوب، چنانکه نیمروز در پهلوی و فارسی که یاد خواهیم کرد چنین است،
چارسو در نوشته های پهلوی:
بسا در نامه های پهلوی از چارسو یاد شده، از آنهاست بندهش که چهار کوستیک (= سو) را چنین خوانده: کوست خوراسان کوست خوروران - کوست نیمروچ - کوست اپاختر، در شهرستانهای ایران، نامه ای که در بنیاد شهرهای ایران بزبان پهلوی در زمان خلیفۀ عباسی المنصور (136 - 158 هجری قمری) نوشته شده چنین آمده: کوست خراسان - کوست خوربران - کوست نیمروچ - کوست آتورپاتکان، موسی خورنجی تاریخ نویس ارمنی که در پایان خلافت اموی یا در آغاز خلافت عباسی (از سال 132 هجری قمری) نوشته و بخش جغرافیای وی ناگزیر از روی نوشته های پهلوی است، چارسو را چنین یاد کرده: کست خربران - کست نیمروچ - کست خراسان - کست کاپ کوه، چنانکه دیده میشود لغتهائی که در پهلوی از برای چارسو بکار رفته (جز از اپاختر) غیر از لغتهای اوستائی است، خوراسان که در پهلوی بجای مشرق یا از آنجائی که خورشید بدر آید، گفته شده همان است که امروزه خراسان گوئیم و نام یکی از ایالتهای ایران است، در پارینه همین نام به همه زمینهای ایران مشرقی تابرود آمویه (= جیحون) اطلاق میشده، ناگزیر به این مناسبت که این سرزمینها در همان جهت برآمدن خورشید واقع است و خود کلمه خورآسان (= خراسان) لفظاً بهمین معنی است، فخرالدین اسعد استرآبادی، (گرگانی) که در حدود 446 هجری قمری داستان ویس و رامین را از پهلوی بنظم فارسی درآورده معنی خراسان را درست یاد کرده:
زبان پهلوی هر کوشناسد
خراسان آن بود کزوی خورآسد
خورآسد پهلوی باشد خورآید
عراق و پارس راخور زو برآید
خوراسان را بود معنی خودآیان
کجا از وی خورآید سوی ایران،
فخر گرگانی در جای دیگر داستان ویس و رامین، خراسان را بمعنی خورآید = آسد به کاربرده:
دو خورشید از خراسان روی بنمود
که از گیتی دو گونه زنگ بزدود
یکی بزدود زنگ شب ز کیهان
یکی بربود زنگ غم ز جانان،
شبهه نیست که آسان در کلمه خراسان بمعنی برآینده و سر زننده است، از مصدر آسدن و از ریشه آس بمعنی بلند شدن و برخاستن، بهمین معنی است آسغ در لهجۀ بلوچی و آسین در لهجۀ استرآبادی (گرگانی) که بمعنی آمدن است، درلهجۀ بلوچی نیز آسان با کلمه روش ترکیب یافته، روش آسان یعنی برآمدن آفتاب و برخاستن خورشید، در زبان ارمنی اسن که از زبان ایران بعاریت گرفته شده نیز موجود است، خوربران یا خوروران که در فارسی کنونی خاور گوئیم (خاوران سرزمینهای خاوری است) نشستگاه خورشید است، یا آنسوی که هوربدانجا گراید و نهفته گردد، در نوشته های پهلوی در همه جا نیمروچ بمعنی جنوب است و از حیث مفهوم با کلمه اوستائی رپیتوا که یاد کردیم یکی است، نیمروز در فارسی که در لهجۀ کردی نیمه رو گویند بمعنی ظهر است:
ظالمی را خفته دیدم نیمروز
گفتم این فتنه است خوابش برده به،
سعدی،
همچنین سرزمین سیستان نیمروز نامیده شده، گردیزی در زین الاخبار گوید: که به رأی العین خویش بدیدم که امیر محمود رحمهاﷲ اندر هندوستان چه کرده است و به نیمروز و بخراسان و بعراق چگونه قلعها گشاده است، ’و اندر شوال سنه سبعه عشر و اربعمائه نامۀ القادرباﷲ آمد با عهد و لوای خراسان و هندوستان ونیمروز و خوارزم مر امیر محمود را’ء،
آن ملک نیمروز و خسرو پیروز
دولت او یوز و دشمن آهوی نالان،
رودکی،
از اینکه سیستان را نیز نیمروز خوانده اند برای این است که این سرزمین در پائین جنوب خاک خراسان افتاده است، اما کوست آتورپاتکان و کوست کاپ کوه، گفتیم در شهرستانهای ایران و جغرافیای موسی خورنجی، بجای شمال آورده شده، یادآور خبری است که خسرو انوشیروان کشورهای ایران را چهار بخش کردو هر یک از آن بخشها را به فرمانگزاری یک پادوسپان سپرد، اتورپاتکان (آذربایجان) و کاپ کوه (= کوه قاف، قفقاز قبق یاقبح) یکی ازآن چارسو است، در شمال ایران، از این گذشته شمال درپهلوی اپاختر خوانده شده و در آثار پهلوی تورفان نیز چارسوی چنین نامیده گردیده: اواختر= شمال، نیمروچ = جنوب، خوراسان = مشرق، خوروران = مغرب، لغتهای ثابت از برای تعیین نامهای چارسو در پهلوی همین است، دربرخی از نوشته های عربی و فارسی تا باندازه ای که نگارنده دیده این نامها درست یاد شده و در برخی دیگر لغت مغرب بجای لغت مشرق و لغت شمال بجای مغرب بکار رفته و این خود میرساند، این تخلیط که امروزه در لغتهای فارسی جهات اربعه، دچار آن هستیم، دیرگاهی است که روی داده است،
چارسو در نوشته های عربی و فارسی: ابن رسته (ابوعلی احمد بن عمر) که در سدۀ سوم هجری میزیسته در کتاب اعلاق النفیسه در ’صفه ایرانشهر والسواد’ مینویسد: ’قال و کانت ایرانشهر مقسومه باقسام قسمه منها ما بین مطلع اطول النهار الی مطلع اقصرالنهار وتسمی خراسان: وقسمه منها مابین مغیب اطول النهار الی مغیب اقصرالنهار وتسمی خربران تفسیره مغرب الشمس، وقسمه منها مابین مطلعالنهار الاقصر الی مغیب النهار الاقصر وتسمی نیمروز و تفسیره الجنوب، وقسمه منها مابین مطلعالنهار الاطول الی مغیب النهارالاطول و تسمی باختر و تفسیره الشمال، ’ الخوارزمی که گویا در سال 220 هجری قمری درگذشت در مفاتیح العلوم گوید: ’خراسان تفسیره المشرق و خرباران هوالمغرب و نیمروز هو مهب الجنوب لان شمس تسامته نصف النهار و آذربادکان هو مهب الشمال و آذرمن شهور الشتاء و باد هو الریح و معناء مهب ریح الشتاء ثم عربت الکلمه فصیرت آذربیجان’ مسعودی که در سال 345 یا346 هجری قمری درگذشته در کتاب التنبیه والاشراف گوید که بخش آبادان زمین را چنین نامند: ’و تسمیتهم مشارق الارض و ما قارب ذالک من مملکتها خراسان و خرالشمس فاضافوا مواضع المطلع الیها والجهه و الثانیه و هی المغرب خربران و هو مغیب الشمس و الجهه الثالثه و هی الشمال باختراً و الجهه الرابعه و هی الجنوب نیمروز، ’ ابن خرداذبه در المسالک و الممالک که درحدود 232 هجری قمری نوشته شده گوید: ’و المغرب ربع المملکه و کان اصبهبد، یسمی علی عهدالفرس خربران اصبهبد’ در تاریخ سیستان که در حدود 725 - 445 نوشته شده آمده: ’و این جمله را (جهان را) به چهار قسمت کرده اند: خراسان و ایران (خاوران) و نیمروز و باختر: هر چه حد شمال است باختر گویند و هر چه حد جنوب است نیمروزگویند و میانه اندر بدو قسمت شود، هر چه حد شرق است خراسان گویند و هر چه مغرب است ایرانشهر، ’ چنانکه دیده میشود این نویسندگان نامهای فارسی چارسو را درست مانند نویسندگان پهلوی یادکرده اند و الخوارزمی گذشته از وجه اشتقاق نادرستی که به کلمه آذربادکان داده، طرف شمال را مانند نامه شهرستانهای ایران، آذربادکان نامیده است، برخلاف همه این اسناد، در مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری که کهنترین نمونۀ نثر فارسی است و در آغاز سال 346 هجری قمری نوشته شده چنین آمده: ’و آفتاب برآمدن را باختر خواندند و فروشدن را خاور خواندند، ’ نظر بوجه اشتقاقی که از برای کلمات خاور (= خوروران) و باختر (= اپاختر یا اواختر) یاد کردیم، خاور باید مغرب باشد یا فروشدن آفتاب اما باختر که شمال است به خطا بمعنی برآمدن آفتاب (= خراسان) یا مشرق دانسته شده است، همچنین نزد فردوسی سرایندۀ شاهنامه کلمه باختر گاهی به خطا بمعنی مغرب گرفته شده و گاهی باز به خطا باختر بمعنی مشرق بکار رفته، همچنین خاور گاهی بخطا بمعنی مشرق گرفته شده و گاهی به صواب، خاور آن چنانکه باید مغرب است، فخر گرگانی در ویس و رامین که گفتیم خراسان را بمعنی مشرق یاد کرده، درجای دیگر منظومه اش دچار اشتباه گویندگان دیگر شده خاور را بمعنی مشرق و باختر را بمعنی مغرب گرفته، چنانکه دیده میشود سغد و خوارزم و چغان از سرزمینهای خاوری شام و مصر و قیروان از سرزمینهای باختری خوانده شده در جای دیگر باز بخطا باختر به معنی مغرب است:
بترسم کافتاب آسمانی
کنون در باختر گردد نهانی،
بسیاری از گویندگان باختر را مغرب و خاور را مشرق دانسته اند، آنچنانکه این دو لغت بهمین معانی نادرست مایۀ اشتباه فرهنگ نویسان ما گردیده، در فرهنگ جهانگیری یادشده: ’خاور مشرق را گویند، ’ و بعضی از شعرا بمعنی مغرب نیز آورده اند در فرهنگ سروری آمده: ’باختر مشرق بود، لفظ باختر و خاور را متأخرین بر عکس تصور نموده اند، خاور رامشرق میدانند و باختر را مغرب و حال آنکه متقدمین باختر را مشرق و خاور را مغرب ’کذا فی التحفه’ ناگزیرهمین سهو گویندگان سبب شده که فرهنگ نویسان لغتهای اختر و باختر را بهم ریخته اند: در فرهنگ رشیدی آمده: ’ ... و تحقیق آن است که باختر مخفف با اختر است و اختر ماه و آفتاب و هر دو را گویند پس از باختر مشرق و مغرب را توان گفت، ’ رضاقلی هدایت که غالباً اشتباه دیگران مورد پسند اوست، همین وجه اشتقاق بی بنیاد را در انجمن آرای خود تکرار کرده است اختر بمعنی ستاره هیچ پیوستگی با اپاختر (= اواختر= باختر) که معنی لفظی آن را یاد کردیم ندارد از آنچه گذشت پیداست که دیرگاهی است لغتهای چارسو، مفاهیم دیرین و ثابت خود را در فارسی از دست داده و همین تخلیط به لهجه های ایرانی هم رسیده در لهجه رایج زرتشتیان ایران خاور بمعنی مشرق و باختر بمعنی مغرب است،
امروز همان سهو پارینه در نوشته های فارسی رواج یافته، خاور بمعنی مشرق و باختر به معنی مغرب بکارمیرود و خود نگارنده نیز بناچار آن را پیروی کردم اما چنانکه دیدیم لغات درست جهات اربعه یا چهارسو، خراسان = مشرق، خاور= مغرب، باختر= شمال، نیمروز=جنوب است، چون امروزه خراسان نام سرزمینهای شرقی ایران است، شاید پذیرفتن آن بجای واژه مشرق ناروا بنماید اما چنانکه یاد کردیم خراسان به این معنی از لغات دیرین ایران است، ساختگی نیست،
از خراسان بردمد طاوس وش
سوی خاور می شتابد شاد و کش،
رودکی،
(نقل از هرمزد نامه نگارش استاد پور داود ازص 389 تا ص 403)
که دارد دکانی در این چارسو
که رخنه نیارد ز بسیار سو،
نظامی،
در این چارسو چند سازیم جای
شکم چارسو کرده چون چارپای،
نظامی،
در این چارسو هیچ هنگامه نیست
که کیسه بر مرد خودکامه نیست،
نظامی،
بمعیار این چارسو رهروی
نسنجد دو جو تا ندزدد جوی،
نظامی،
در این چارسوی هنرپروری
ز راه سخن میکنی زرگری،
ملاطغرا (از آنندراج)،
، نیز بمعنی راه کلان که در آن چهارراه مجتمع شده باشد، (آنندراج) (ناظم الاطباء)، چار راه:
بدین چارسو چون نهم دستگاه
که ایمن نباشم ز دزدان راه،
نظامی،
در چارسوی دنیا مضطر بمانده ام من
گر وارهانی از خوددانم که میتوانی،
عطار،
بر منادی گاه کن این کار تو
بر سر راهی که باشد چارسو،
مولوی،
، چارسمت، چارطرف، چارجانب، شمال و جنوب وشرق و غرب، راست و چپ و پیش و پس:
نباشد سپاه تو هم پایدار
چو برخیزد از چارسو کارزار،
فردوسی،
نگه کرد گرد اندرون چارسو
سپه دید افکنده چین در برو،
فردوسی،
بدان بام شد کش نبود آرزو
سپه دید گرد اندرش چارسو،
فردوسی،
روی از این چارسوی غم برتاب
چند از این خاک و باد و آتش و آب،
نظامی،
زلفت هزار دل به یکی تار موببست
راه هزارچاره گر از چارسو ببست،
حافظ،
، هر چیز راگویند که چهار پهلو داشته باشد، (برهان) (ناظم الاطباء)، چهار پهلو، کنایه از شکم سیر و بسیار پر و مملو:
مکن در خورش خویشتن چارسو
چنان خور که نوزت بود آرزو،
فردوسی،
شکم از خورد چارسو چه کنی
خویشرا بندۀ گلو چه کنی،
سنایی،
در این چارسو چند سازیم جای
شکم چارسو کرده چون چارپای،
نظامی،
، کنایه از انتظار کشیدن، (برهان)، انتظار و نگرانی و چشمداشت، (ناظم الاطباء)، نوعی آچار که دم آن چار پره دارد، نوعی میخ پیچ که بر سر چهار فرورفتگی به شکل + دارد، پورداود استاد دانشگاه تهران در معنی لغت ’چارسو’ شرح جامع و محققانه ای در کتاب ’هرمزدنامه’ نگاشته اشتباهات بعضی فرهنگ نویسان را یادآور شده اند که در اینجا نوشتۀ ایشان را عیناً از کتاب مزبورنقل میکنیم:
’در این گفتار از چارسو (= چهارسوی یا سون) که در تازی جهات اربعه خوانند سخن میداریم، این چارسو را در پهلوی و فارسی، خراسان (= خوراسان)، و خروران یا خرابران (= خاور - خوروران) و باختر (= اپاختر) و نیمروز (= نیمروچ) خوانند و در تازی مشرق و مغرب و شمال و جنوب گویند، چون دیرگاهی است که این واژه ها در نوشته های فارسی بجای خود بکار نرفته، خاور بجای باختر و باختر بجای خاور آورده شده بجاست که از آنها سخن بداریم و ارزش آنها را بدرستی بشناسیم، در نوشته های پهلوی بجای جهت یا طرف و سو (= سون) کست آورده شده و جهات اربعه را چهار کستیک خوانده اند، اما این واژه به این مفهوم در فارسی بجای نمانده بلکه به هیئت کشتی یا کستی (معرب کستیج) در زبان ما بجای مانده و آن بندی است که زرتشتیان در سن بلوغ دینی بر میان بندند:
همه سوی شاه زمین آمدند
به بستند کستی بدین آمدند ...
دقیقی،
بسا هم کستی بمعنی زنار ترسایان بکار رفته:
کستی هرقل به تیغ هندی بگسل
بر سر قیصر صلیبها همه بشکن،
فرخی،
کستی یا کشتی در فارسی رایج کنونی مصارعۀ دو تن است با همدیگر و گرفتن کمربند یکدیگررا از برای چیر شدن و بزانو درآوردن و بزمین افکندن:
ز کشتی گرفتن سخن بود دوش
نگیرم فریب تو زین در مکوش،
فردوسی،
چون درگزارش (تفسیر) اوستای خود از سدره و کستی یاد کردیم در اینجا بیش از این بایسته نیست، چارسوی یکبار هم در شاهنامه در سخن از بازی شطرنج بمعنی چهار گوشه آمده، هم چنین ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم چهارسو را بمعنی چهارگوشه گرفته: ’چهارسو چند گونه اند؟ نخستین مربع است که متساوی الاضلاع گویند و این آن است که هر چهار پهلوی او با یکدیگر راست و برابر باشد ... و دیگر مستطیل که درازا دارد و این آن است که هر چهار زاویۀ او قائمه باشند ... ’، چهارسوی نیز بمعنی چهار راه است و بهمین معنی در فارسی کنونی رایج است: ’بعد از دو روز آن جوان را بکاری بگرفتند که مستوجب دست بیرون کردن بود و بر سر چهارسوی بغداد دست بیرون کردند، ’ چارسو در اوستا مشرق یا خراسان از آنجائی که هور بدر آید یا خورشید سرزند در اوستا اوشستره آمده، از واژۀ اوشه (اوشنگه) که بمعنی بامداد و سپیده دم است، جزء آخر کلمه که تره باشد، جزئی که در آخرکلمات دیگر ’چارسو’ نیز دیده میشود، همان است که درفارسی ’تر’ گوئیم و در ترکیب صفت تفضیلی بکار بریم، چون بهتر و بتر و مهمتر و جز اینها، مغرب یا خوروران (خوربران = خاور) بجائی که آفتاب فرو نشیند یا خورشید نهفته گردد، در اوستادئوشستره (= دئوشتره) خوانده شده است، از همین واژه است دوش و دوشینه و دوشین و پرندوش و پرندوشین، بمعنی دیشب و پریشب:
گویدت همی گرچه دراز است ترا عمر
بگذشته ثمر یکسره چون دوش و پرندوش،
ناصرخسرو،
شمال یا اپاختر (= باختر) در اوستا اپاختره (= اپاخذره) آمده جزء اول آن از کلمه اپاک (= اپانک) بمعنی پس و پشت سر است و در پهلوی اپاچ و فارسی باز بمعنی عقب و برگشت است از این که کلمه اپاختر با این لغت ترکیب یافته برای این است که پیروان مزدیسنا هماره روی بجنوب و پشت بشمال دارند، در هر جای از اوستا که از جنوب یاد شده، همان سوی و جهت بخشایش ایزدی است و شمال سوی گزند و آسیب است، در فرگرد هفتم و ندیداد پارۀ 2 آمده: پس از مرگ دیو، لاشه و مردار بصورت مگس زشتی از سوی باختر پرواز گرفته به پیکر مرده روی آورد، در فرگرد نوزدهم و ندیداد پارۀ 1 آمده: از سوی باختر به اهریمن تباهکار دیو دروغ را از برای کشتن زرتشت پاک برانگیخت، در هادخت نسک فرگرد سوم پارۀ 7 گوید: چون روان ناپاکدین پس از سپری شدن شب سوم، در سپیده دم بجهان دیگر گراید، باد از سوی باختر وزیدن گیرد و بوی گند بسیار ناخوش بدو رساند در نوشته های پهلوی کوه ارزور، در باختر در دوزخ است، جنوب یا نیمروز در اوستا رپیتوی تره خوانده شده و از رپیتوا که بمعنی نیمروز (= ظهر) است ترکیب یافته است رپیتوا خود جداگانه در اوستا بکار رفته است، نام جنوب در اوستا مانند نام آن در لاتین مریدیس در فرانسه میدی هم بمعنی نیمۀ روز است و هم سوی جنوب، چنانکه نیمروز در پهلوی و فارسی که یاد خواهیم کرد چنین است،
چارسو در نوشته های پهلوی:
بسا در نامه های پهلوی از چارسو یاد شده، از آنهاست بندهش که چهار کوستیک (= سو) را چنین خوانده: کوست خوراسان کوست خوروران - کوست نیمروچ - کوست اپاختر، در شهرستانهای ایران، نامه ای که در بنیاد شهرهای ایران بزبان پهلوی در زمان خلیفۀ عباسی المنصور (136 - 158 هجری قمری) نوشته شده چنین آمده: کوست خراسان - کوست خوربران - کوست نیمروچ - کوست آتورپاتکان، موسی خورنجی تاریخ نویس ارمنی که در پایان خلافت اموی یا در آغاز خلافت عباسی (از سال 132 هجری قمری) نوشته و بخش جغرافیای وی ناگزیر از روی نوشته های پهلوی است، چارسو را چنین یاد کرده: کست خربران - کست نیمروچ - کست خراسان - کست کاپ کوه، چنانکه دیده میشود لغتهائی که در پهلوی از برای چارسو بکار رفته (جز از اپاختر) غیر از لغتهای اوستائی است، خوراسان که در پهلوی بجای مشرق یا از آنجائی که خورشید بدر آید، گفته شده همان است که امروزه خراسان گوئیم و نام یکی از ایالتهای ایران است، در پارینه همین نام به همه زمینهای ایران مشرقی تابرود آمویه (= جیحون) اطلاق میشده، ناگزیر به این مناسبت که این سرزمینها در همان جهت برآمدن خورشید واقع است و خود کلمه خورآسان (= خراسان) لفظاً بهمین معنی است، فخرالدین اسعد استرآبادی، (گرگانی) که در حدود 446 هجری قمری داستان ویس و رامین را از پهلوی بنظم فارسی درآورده معنی خراسان را درست یاد کرده:
زبان پهلوی هر کوشناسد
خراسان آن بود کزوی خورآسد
خورآسد پهلوی باشد خورآید
عراق و پارس راخور زو برآید
خوراسان را بود معنی خودآیان
کجا از وی خورآید سوی ایران،
فخر گرگانی در جای دیگر داستان ویس و رامین، خراسان را بمعنی خورآید = آسد به کاربرده:
دو خورشید از خراسان روی بنمود
که از گیتی دو گونه زنگ بزدود
یکی بزدود زنگ شب ز کیهان
یکی بربود زنگ غم ز جانان،
شبهه نیست که آسان در کلمه خراسان بمعنی برآینده و سر زننده است، از مصدر آسدن و از ریشه آس بمعنی بلند شدن و برخاستن، بهمین معنی است آسغ در لهجۀ بلوچی و آسین در لهجۀ استرآبادی (گرگانی) که بمعنی آمدن است، درلهجۀ بلوچی نیز آسان با کلمه روش ترکیب یافته، روش آسان یعنی برآمدن آفتاب و برخاستن خورشید، در زبان ارمنی اسن که از زبان ایران بعاریت گرفته شده نیز موجود است، خوربران یا خوروران که در فارسی کنونی خاور گوئیم (خاوران سرزمینهای خاوری است) نشستگاه خورشید است، یا آنسوی که هوربدانجا گراید و نهفته گردد، در نوشته های پهلوی در همه جا نیمروچ بمعنی جنوب است و از حیث مفهوم با کلمه اوستائی رپیتوا که یاد کردیم یکی است، نیمروز در فارسی که در لهجۀ کردی نیمه رو گویند بمعنی ظهر است:
ظالمی را خفته دیدم نیمروز
گفتم این فتنه است خوابش برده به،
سعدی،
همچنین سرزمین سیستان نیمروز نامیده شده، گردیزی در زین الاخبار گوید: که به رأی العین خویش بدیدم که امیر محمود رحمهاﷲ اندر هندوستان چه کرده است و به نیمروز و بخراسان و بعراق چگونه قلعها گشاده است، ’و اندر شوال سنه سبعه عشر و اربعمائه نامۀ القادرباﷲ آمد با عهد و لوای خراسان و هندوستان ونیمروز و خوارزم مر امیر محمود را’ء،
آن ملک نیمروز و خسرو پیروز
دولت او یوز و دشمن آهوی نالان،
رودکی،
از اینکه سیستان را نیز نیمروز خوانده اند برای این است که این سرزمین در پائین جنوب خاک خراسان افتاده است، اما کوست آتورپاتکان و کوست کاپ کوه، گفتیم در شهرستانهای ایران و جغرافیای موسی خورنجی، بجای شمال آورده شده، یادآور خبری است که خسرو انوشیروان کشورهای ایران را چهار بخش کردو هر یک از آن بخشها را به فرمانگزاری یک پادوسپان سپرد، اتورپاتکان (آذربایجان) و کاپ کوه (= کوه قاف، قفقاز قبق یاقبح) یکی ازآن چارسو است، در شمال ایران، از این گذشته شمال درپهلوی اپاختر خوانده شده و در آثار پهلوی تورفان نیز چارسوی چنین نامیده گردیده: اواختر= شمال، نیمروچ = جنوب، خوراسان = مشرق، خوروران = مغرب، لغتهای ثابت از برای تعیین نامهای چارسو در پهلوی همین است، دربرخی از نوشته های عربی و فارسی تا باندازه ای که نگارنده دیده این نامها درست یاد شده و در برخی دیگر لغت مغرب بجای لغت مشرق و لغت شمال بجای مغرب بکار رفته و این خود میرساند، این تخلیط که امروزه در لغتهای فارسی جهات اربعه، دچار آن هستیم، دیرگاهی است که روی داده است،
چارسو در نوشته های عربی و فارسی: ابن رسته (ابوعلی احمد بن عمر) که در سدۀ سوم هجری میزیسته در کتاب اعلاق النفیسه در ’صفه ایرانشهر والسواد’ مینویسد: ’قال و کانت ایرانشهر مقسومه باقسام قسمه منها ما بین مطلع اطول النهار الی مطلع اقصرالنهار وتسمی خراسان: وقسمه منها مابین مغیب اطول النهار الی مغیب اقصرالنهار وتسمی خربران تفسیره مغرب الشمس، وقسمه منها مابین مطلعالنهار الاقصر الی مغیب النهار الاقصر وتسمی نیمروز و تفسیره الجنوب، وقسمه منها مابین مطلعالنهار الاطول الی مغیب النهارالاطول و تسمی باختر و تفسیره الشمال، ’ الخوارزمی که گویا در سال 220 هجری قمری درگذشت در مفاتیح العلوم گوید: ’خراسان تفسیره المشرق و خرباران هوالمغرب و نیمروز هو مهب الجنوب لان شمس تسامته نصف النهار و آذربادکان هو مهب الشمال و آذرمن شهور الشتاء و باد هو الریح و معناء مهب ریح الشتاء ثم عربت الکلمه فصیرت آذربیجان’ مسعودی که در سال 345 یا346 هجری قمری درگذشته در کتاب التنبیه والاشراف گوید که بخش آبادان زمین را چنین نامند: ’و تسمیتهم مشارق الارض و ما قارب ذالک من مملکتها خراسان و خرالشمس فاضافوا مواضع المطلع الیها والجهه و الثانیه و هی المغرب خربران و هو مغیب الشمس و الجهه الثالثه و هی الشمال باختراً و الجهه الرابعه و هی الجنوب نیمروز، ’ ابن خرداذبه در المسالک و الممالک که درحدود 232 هجری قمری نوشته شده گوید: ’و المغرب ربع المملکه و کان اصبهبد، یسمی علی عهدالفرس خربران اصبهبد’ در تاریخ سیستان که در حدود 725 - 445 نوشته شده آمده: ’و این جمله را (جهان را) به چهار قسمت کرده اند: خراسان و ایران (خاوران) و نیمروز و باختر: هر چه حد شمال است باختر گویند و هر چه حد جنوب است نیمروزگویند و میانه اندر بدو قسمت شود، هر چه حد شرق است خراسان گویند و هر چه مغرب است ایرانشهر، ’ چنانکه دیده میشود این نویسندگان نامهای فارسی چارسو را درست مانند نویسندگان پهلوی یادکرده اند و الخوارزمی گذشته از وجه اشتقاق نادرستی که به کلمه آذربادکان داده، طرف شمال را مانند نامه شهرستانهای ایران، آذربادکان نامیده است، برخلاف همه این اسناد، در مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری که کهنترین نمونۀ نثر فارسی است و در آغاز سال 346 هجری قمری نوشته شده چنین آمده: ’و آفتاب برآمدن را باختر خواندند و فروشدن را خاور خواندند، ’ نظر بوجه اشتقاقی که از برای کلمات خاور (= خوروران) و باختر (= اپاختر یا اواختر) یاد کردیم، خاور باید مغرب باشد یا فروشدن آفتاب اما باختر که شمال است به خطا بمعنی برآمدن آفتاب (= خراسان) یا مشرق دانسته شده است، همچنین نزد فردوسی سرایندۀ شاهنامه کلمه باختر گاهی به خطا بمعنی مغرب گرفته شده و گاهی باز به خطا باختر بمعنی مشرق بکار رفته، همچنین خاور گاهی بخطا بمعنی مشرق گرفته شده و گاهی به صواب، خاور آن چنانکه باید مغرب است، فخر گرگانی در ویس و رامین که گفتیم خراسان را بمعنی مشرق یاد کرده، درجای دیگر منظومه اش دچار اشتباه گویندگان دیگر شده خاور را بمعنی مشرق و باختر را بمعنی مغرب گرفته، چنانکه دیده میشود سغد و خوارزم و چغان از سرزمینهای خاوری شام و مصر و قیروان از سرزمینهای باختری خوانده شده در جای دیگر باز بخطا باختر به معنی مغرب است:
بترسم کافتاب آسمانی
کنون در باختر گردد نهانی،
بسیاری از گویندگان باختر را مغرب و خاور را مشرق دانسته اند، آنچنانکه این دو لغت بهمین معانی نادرست مایۀ اشتباه فرهنگ نویسان ما گردیده، در فرهنگ جهانگیری یادشده: ’خاور مشرق را گویند، ’ و بعضی از شعرا بمعنی مغرب نیز آورده اند در فرهنگ سروری آمده: ’باختر مشرق بود، لفظ باختر و خاور را متأخرین بر عکس تصور نموده اند، خاور رامشرق میدانند و باختر را مغرب و حال آنکه متقدمین باختر را مشرق و خاور را مغرب ’کذا فی التحفه’ ناگزیرهمین سهو گویندگان سبب شده که فرهنگ نویسان لغتهای اختر و باختر را بهم ریخته اند: در فرهنگ رشیدی آمده: ’ ... و تحقیق آن است که باختر مخفف با اختر است و اختر ماه و آفتاب و هر دو را گویند پس از باختر مشرق و مغرب را توان گفت، ’ رضاقلی هدایت که غالباً اشتباه دیگران مورد پسند اوست، همین وجه اشتقاق بی بنیاد را در انجمن آرای خود تکرار کرده است اختر بمعنی ستاره هیچ پیوستگی با اپاختر (= اواختر= باختر) که معنی لفظی آن را یاد کردیم ندارد از آنچه گذشت پیداست که دیرگاهی است لغتهای چارسو، مفاهیم دیرین و ثابت خود را در فارسی از دست داده و همین تخلیط به لهجه های ایرانی هم رسیده در لهجه رایج زرتشتیان ایران خاور بمعنی مشرق و باختر بمعنی مغرب است،
امروز همان سهو پارینه در نوشته های فارسی رواج یافته، خاور بمعنی مشرق و باختر به معنی مغرب بکارمیرود و خود نگارنده نیز بناچار آن را پیروی کردم اما چنانکه دیدیم لغات درست جهات اربعه یا چهارسو، خراسان = مشرق، خاور= مغرب، باختر= شمال، نیمروز=جنوب است، چون امروزه خراسان نام سرزمینهای شرقی ایران است، شاید پذیرفتن آن بجای واژه مشرق ناروا بنماید اما چنانکه یاد کردیم خراسان به این معنی از لغات دیرین ایران است، ساختگی نیست،
از خراسان بردمد طاوس وش
سوی خاور می شتابد شاد و کش،
رودکی،
(نقل از هرمزد نامه نگارش استاد پور داود ازص 389 تا ص 403)
مادرزن، (فرهنگ نظام)، خواهرشوهر، این لغت را فرهنگ نظام از تکلم اصفهانیان ضبط کرده است ولی در لهجۀ تهرانیان همان خواهر است:
میروم تا همدان شو کنم با رمضان
قلیان بلوری بکشم، منت خارسونکشم،
رجوع به خارشو شود
میروم تا همدان شو کنم با رمضان
قلیان بلوری بکشم، منت خارسونکشم،
رجوع به خارشو شود
(رُ)
لغت نامه دهخدا
الم ماری، فیلسوف روحی و اخلاقی فرانسه، متولد در ’پوآتیه’ (1826- 1887). وی عضو آکادمی فرانسه بود
مقراض بزرگی که پشم را بدان می برند، برش پشم گوسفند، یک قطعه ابریشم، آنچه از خرما بن بر آید مانند دو نعل بر هم نهاده تیز اطراف و در میان آن بار آن نهاده شکوفه نخستین خرما طلع: (و نخل - و خرماستانها - طلعها هضیم - که کاردوی آن نازکست و نرم چنانک در دهان نمی بریزد و کارد و آن خرما باشد که نخست پیدا آید در غلاف خردک خردک چون کنجد) (تفسیر کمبریج ورق)
مقراض بزرگی که پشم را بدان می برند، برش پشم گوسفند، یک قطعه ابریشم، آنچه از خرمابن برآید مانند دو نعل بر هم نهاده تیز اطراف و در میان آن بار آن نهاده، شکوفه نخستین خرما، طلع
چهارسو، چهارسوق، چهارراه (بازار) ، چهارجهت، جهات اربعه، چهارپر، چهارپهلو (آچار)
از قلعه های قدیمی در دهکده کهرود دلارستاق آمل
مقداری از ساقه های درو شده ی برنج که در یک مشت جا گیرد
از توابع بندرج واقع در منطقه ی ساری
لبه ی پارچه یا هر چیز بافتنی
کاری شگفت و بزرگ، عمل برجسته و نمادین
محل تابش خورشید، محلی که آفتاب گیر باشد