Question 1

معنی را در فرهنگ فارسی عمید

فرهنگ فارسی عمید · Accepted Answer

علامت مفعول صریح (بی واسطه) که بیشتر با مفعول می آید و کلمۀ پیش از خود را به حالت مفعولی درمی آورد مثلاً فریدون جمشید را زد، کتاب را خرید،
(حرف اضافه) برای، بهر، از جهت، از پی، برای مثال ز مادر همه مرگ را زادهایم / برآنیم گردن ورا داده ایم (فردوسی - ۱/۳۱۸)
(حرف اضافه) مال، از آن، متعلق به مثلاً مرا، تو را، او را، این خانه تو راست، گر مخیر بکنندم به قیامت که چه خواهی / دوست ما را و همه نعمت فردوس شما را (سعدی۲ - ۳۰۶)
(حرف اضافه) در مورد قسم به کار می رود، برای مثال سخن سربسته گفتی با حریفان / خدا را زاین معما پرده بردار (حافظ - ۴۹۶)
(حرف اضافه) در باب، دربارۀ، در حق، (حرف اضافه) به مثلاً او را گفتند

Question 2

معنی را در لغت نامه دهخدا

لغت نامه دهخدا · Accepted Answer

در زبان فارسی آن را ’علامت مفعول صریح’ دانسته اند. در نهج الادب چنین آمده است: ’برای معانی گوناگون آید اول ’را’ی علامت مفعول که برای اظهار مفعولیت ماقبل خود آید، چنانکه در این قول: ’زید بکر را زد.’ و صاحب غیاث اللغات و سایر فرهنگهای پارسی نیز از آن به ’علامت مفعول صریح’ یا ’علامت مفعول بیواسطه’ یا ’علامت مفعول’ تعبیر کرده اند. چنانکه صاحب آنندراج از قول شارح گلستان گوید: (ان لفظ ’را’ للمفعول و قد یستعمل...) ملک الشعراء بهار در مطاوی کتاب سبک شناسی خود آن را گاه علامت مفعول و زمانی علامت مفعول مطلق و گاه یکی از علائم مفعول له و مفعول بواسطه گفته است و در سبک شناسی ج 1 ص 398 چنین آرد: ’را در پهلوی ’رای’ است و زیاد مورد استعمال ندارد و غالباً بمعنای ’برای’ که ترکیبی است از ’به’ و ’رای’ آمده است مثال از اندرز آذرباد: ’شرم و ننگ بد را روان بدوژخ مسپار. (فقرۀ 95)’ و همچنین در مقدمۀ مجمل التواریخ و القصص ص ’ک’ گوید: کلمه ’را’ از علائم مفعول به است. جلال همایی در ص ’سو’ مقدمۀ کتاب التفهیم بیرونی مینویسد: (کلمه ’را’ گاهی علامت مفعول صریح است و گاه... الخ) .عبدالرحیم همایونفرخ مؤلف دستور جامع زبان فارسی در ص 753 کتاب خود چنین آورده است: (’را’ که آن را علامت مفعول بیواسطه نامیده اند قسمتی از حروف پیشین محسوب میشود). احمد خراسانی نوشته اند: ’یکی دیگر از نشانه های معرفه ’را’ است که پس از مفعول صریح می آید مانند: ’خانه را خریدم’ نباید گفت: ’خانه ای را خریدم.’:... باید ’را’ را نشانۀ مفعول صریح معرفه دانست’.
مؤلف کتاب مفرد و جمع و معرفه و نکره پس از نقل این قول می نویسد: ’باید دانست که ’را’ اختصاصی بمعرفه ندارد و ما در جای خود از آن بحث خواهیم کرد’. از آنچه نقل شد چنین مستفاد میگردد که ’را’ کلمه یا حرفی است که غالباً - نه همیشه - در جمله با مفعول می آیدو نسبت به فعلی که با آن آمده معانی مختلف قبول میکند و چنانکه خواهیم دید موارد استعمال آن منحصر به این نیست که کلمات قبل از خود را حتماً بحالت مفعولی درآورد.
کسانی که به تعریف ’را’ پرداخته و خواسته اند آن را روشن سازند مثالهائی برای نمودن موارد استعمال آن بجای نهاده اند که بعضی صحیح و برخی نادرست است و در هر دو صورت کامل و تمام و منحصر در موارد مذکور نیست. اینک آنچه از موارد استعمال این کلمه در معانی مختلف، که یافته ایم، یکایک همراه با توضیحات و شواهد در ذیل نقل میکنیم: ، علامت مفعول صریح:
و نخستین کسی که بر دیوار برفت و با قیصر برآویخت و او را بگرفت و پیش شاه آورد. (مقدمۀ شاهنامه ابومنصوری از بیست مقاله ج 2 ص 59). و گودرز بگاه کیخسرو سالار بود، پیران را او کشت که اسپهبد افراسیاب بود. (مقدمۀ شاهنامه ابومنصوری از هزارۀ فردوسی ص 145). و این بیابان را بیابان خوارزم و غور خوانند. (حدود العالم ص 35). و هیچکس این دریا را نبریده است. این دریا را رومیان اوقیانوس مشرقی خوانند و تازیان بحرالاخضر خوانند. (حدود العالم ص 6).
بدو بازخواندند لشکرش را
گزیده سواران کشورش را.
ترا از دو گیتی برآورده اند
بچندین میانجی بپرورده اند.
نویسندۀ نامه را پیش خواند
بر تخت خویشش به کرسی نشاند.
فردوسی.
که هر آنگه که خدای عزوجل به امتی نیک خواهد، ملکان ایشان را عادل گرداند و عالم. (الابنیه عن حقایق الادویه از سبک شناسی ج 2 ص 26). وبطلمیوس آن را بکار داشته است. (التفهیم ص 238). پس یعقوب رسول را بنواخت و نیکوئی گفت. (تاریخ سیستان ص 226). و یعقوب محمد بن واصل را بقلعه فرستاد بندکرده. (تاریخ سیستان ص 230). و این سایه را زیاده المثل خوانند. (التفهیم ص 187). ده دوازده فرسنگ جانب ولایت خودرفته بود (آلتونتاش). عبدوس را بر اثر وی بفرستادند. (تاریخ بیهقی). آلتونتاش را فرو باید گرفت و این فرصت را ضایع نباید کرد. (تاریخ بیهقی). ملوک روزگار چون بروند فرزندان ایشان با فراغت دل روزگاری را کرانه کنند. (تاریخ بیهقی). هشام گفت من ورا نشناسم و مرادش آن بود تا اهل شام مر او را نشناسند. (کشف المحجوب ص 91). (در مثال مذکور، در قسمت اخیر جمله، ’را’ همراه کلمه ’مر’ آمده که آن نیز توضیح داده خواهد شد) :
ای کام دلت دام کرده دین را
هشدار که این راه انبیا نیست.
ناصرخسرو.
و بیشتر اوقات آن کشتیها را در آن آبگیر، چنانکه استر در استرخانه، بسته بودندی. (سفرنامۀ ناصرخسرو چ برلین ص 69). بهیچ در درنمی گنجد از درهای جامع از بزرگی که بود تا دری فروگرفتند و آن را در مسجد بردند و باز در را نشاندند. (سفرنامۀ ناصرخسرو ص 73). و ما بیشتر مردم را از نگریستن در این باب غافل یافتیم. (زادالمسافرین ص 3).
سهمش بزند قافلۀ عمر مخالف
وهمش بدرد پردۀ اسرار عدم را.
ابوالفرج رونی (دیوان ص 11).
و مهتر ایشان را عطاش بکشتند و بیاویختند. (مجمل التواریخ و القصص). و بعد از این به حرب نهروان آمد و بسیاری خوارج را بکشت. (مجمل التواریخ و القصص ص 292). و تاش اسپهسالار را با هفت هزار سوار به حرب او نامزد کرد که برود و آن فتنه را فرونشاند. (چهارمقاله). و او را به قلب من بازخوانید. (چهارمقاله چ معین ص 68 متن). و اوقات را سجل کرد و ادرارات را توقیع کرد. (چهارمقاله چ معین ص 99 متن). آورده اند که شیخ ناتوان شده بود، طبیبی را حاضر آوردند تا شیخ را مداوا کند. (اسرارالتوحید). نظام الملک رحمهاﷲ علیه خانقاهی کرده بود در سپاهان و امیر سیدمحمد را که علوی بود و فاضل بخادمی خانقاه نصب فرمود. (اسرارالتوحید ص 193).
یاسمن لطیف را همچو عروس بکر بین
باد مشاطه فعل را جلوه گر سمن نگر.
شیخ فریدالدین عطار.
وقتی از امیرالمؤمنین علی - کرم اللّ̍ه وجهه - پرسیدند که خدای تعالی را دیدی یا شناختی ؟ گفت: ’نپرستم خدائی را که او را نادیده باشم.’ گفتند ’چگونه دیدی او را؟’. (جوامع الحکایات و لوامع الروایات چ معین بخش اول باب اول از قسم اول ص 59).
سجده کردم گفتم این سجده بدان خورشید بر
کو بتابش زر کند مر سنگهای خاره را.
(کلیات شمس ص 92 ج 1 چ فروزانفر).
بزرگترین حسرتی روز قیامت آن بود که یکی بندۀ صالح را ببهشت برند و خواجۀ فاسق رابدوزخ. (گلستان سعدی چ فروغی ص 164).
گر چنین جلوه کند مغبچۀ باده فروش
خاکروب در میخانه کنم مژگان را.
حافظ (دیوان ص 8).
برو از خانه گردون بدر و نان مطلب
کان سیه کاسه در آخر بکشد مهمان را.
حافظ (دیوان ص 8).
حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی
دام تزویر مکن چون دگران قرآن را.
حافظ (دیوان چ قزوینی ص 8).
، بمعنی برای: ملک الشعراء بهار در کتاب سبک شناسی ج 1 ص 301 چنین نوشته است: ’... و بعضی لغات بوده است که به الف و یا واو ختم میشده و یاء آخر آنها در غالب املاها حذف گردیده است چون خذای، گذای، ’رای’، اندر وای...’ و در حاشیه افزوده است: ’را بمعنی برای و از علائم مفعول له و... میباشد’. و درجای دیگر آن کتاب چنین نویسد: ’و این حرف در اصل زبان پهلوی تنها در همین مورد جهت قید تخصیص استعمال میشده است’. و در جای دیگر توضیح میدهد که آن را ’نوعی’ از قید تخصیص شمارند. بهرحال ’را’ در معنی برای بسیار استعمال شده است لیکن این کلمه خود بمعانی: بهر، ازپی، از جهت، مال، از آن، متعلق به، و سوگند و قسم و اختصاص مطلق آمده است که اینک بشرح یکایک آنها میپردازیم.
، بمعنی بهر، ازپی، از جهت، نزد و مانند اینها: خواندن این نامه دانستن کارهای شاهان است و سود این نامه هرکسی را هست. (مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری از بیست مقاله). ایدون سزد که هفت چیز بجای آورند مر نامه را. (مقدمۀ شاهنامه از هزاره فردوسی ص 137).
گر هست باشگونه مرا جام ای بزرگ
بنهاده ام دعای ترا بنده وار پیش.
رودکی.
خود تو آماده بُدی برخاسته
جنگ اورا خویشتن آراسته.
رودکی.
زستن و مردنت یکیست مرا
غلبکین در چه باز یا چه فراز.
ابوشکور.
اندر رباط یکی چشمۀ آب است چندانکه خورد را بکار شود. (حدود العالم از سبک شناسی ج 1 ص 355).
هرچه ورزیدندما را سالیان
شد بدست اندر بساعت تند و خوند.
آغاجی.
آن سگ ملعون برفت این سند را از خویشتن
تخم را مانند پاشنگ ایدرش برجای ماند.
منجیک.
ز مادر همه مرگ را زاده ایم
بناچار گردن ورا داده ایم.
فردوسی.
سیاوش مرا همچو فرزند بود
که با فرّ و با برز و اورند بود.
فردوسی.
هم آنگاه از جای برخاستند
پذیره شدن را بیاراستند.
فردوسی.
که باید مرخادمان مجلس وی را کتابی تصنیف کنم بپارسی دری. (مقدمۀ دانشنامۀ علائی نقل از سبک شناسی ج 2 ص 37). تا آنچه ازدر طرف و نوادر است خویشتن را حاصل کند. (قراضۀ طبیعیات از سبک شناسی ج 2 ص 38). سر فرازیر کرده دارد زخم را. (التفهیم ص 90). و گاهگاه با ایشان جدولی بود عرض قمر را. (التفهیم بیرونی ص 276).
پس به هر پنجره بنهاد برافشاندن را
بدره و تنگ بهم پر ز شیانی و شکر.
فرخی.
همچو معشوقی که سالی با تو همزانو شود
ناز را وقتی عتابی در میان پیداکند.
منوچهری.
بامدادان حرب غم را لشکری کن تعبیه
اختیارش بر طلایه، افتخارش بر بنه.
منوچهری.
و جزعی یمانی بگردن او انداختم چشم زخم را. (تاریخ سیستان). آخر سوگندان خورد او را. (تاریخ سیستان). خدای را هیچکس نیست پسر مرا بهتر از آمنه. (تاریخ سیستان).
اگرچه آب گل پاکست و خوشبوی
نباشد تشنه را چون آب در جوی.
فخرالدین گرگانی (ویس و رامین).
و اکنون اینجا شحنه ای می گماریم با اندک مایه مردم، آزمایش را. (تاریخ بیهقی). یک روز نزدیک این خواجه نشسته بودم و پیغامی را رفته بودم. (تاریخ بیهقی). دستوری داده بودیم رفتن را و برفت. (تاریخ بیهقی). این مناجات به عربیت سخت فصیح است اما ترک تطویل را معانی آن بپارسی بیاوردم تا مکرر نشود. (کشف المحجوب ص 94). چون طعام بیاوردند مر اکرام ضیف راامیر بیامد تا با من موافقت کند. (کشف المحجوب ص 521). و تو دوست تر کسی مرا. (قابوسنامه از سبک شناسی ج 2 ص 119).
ترا کنون که بهار است جهد آن نکنی
که نانکی بکف آری مگر زمستان را.
ناصرخسرو.
از نماز و زکات و از پرهیز
کیسه را بندهای سخت بساز.
ناصرخسرو.
کسی را کند سجده دانا که یزدان
گزیدستش از خلق مر رهبری را.
ناصرخسرو (دیوان چ تهران ص 14).
فلک در سایۀ پرّ حواصل
زمین را پرّ طوطی کرد حاصل.
ابوالفرج رونی (دیوان چ تهران ص 71).
واصل آن بی شاپور است، تخفیف را ’بی’ از آن بیفکنده اند. (فارسنامۀ ابن البلخی). وریشهر، مسلمانان را مستخلص گشت. (فارسنامه ابن البلخی). مردان مرگ را زاده اند. (نوروزنامه منسوب بخیام).
نافرید آفریدگار مگر
جز زیان ِ مرا زبان ِ تو را.
سنائی (دیوان چ مدرس رضوی ص 23).
هم بچشم شاه روی شاه خواهی دید و بس
دیده اندر کارشه کن کوری بدخواه را.
سنائی (دیوان ص 31).
هر کجا شوریده ای را دیده ام چون خویشتن
دوستی را دامن اندر دامن او بسته ام.
سنائی (دیوان چ مدرس رضوی ص 671).
ابومنصور از قصبه بیرون رفت و به استقبال او تبرک و تیمن واجب شناخت اما او را پیاده نشد، و بدان سبب میان ایشان خصومت و نزاع رفت. (تاریخ بیهق).
دودی که سر از مطبخ جود تو برآورد
آماده تر از ابر بود زادن نم را.
انوری.
روزی که چو آتش همه در آهن و پولاد
بر باد نشینند هزبران جَوَلان را.
انوری.
چنار پنجه گشاده است و نی کمر بسته است
دعا و خدمت دستور و صدر دنیا را.
انوری.
رصدبندان بر او مشکل گشادند
طرب را طالعی میمون نهادند.
نظامی.
زان مایه که طبعها سرشتند
ما را ورق دگر نوشتند.
نظامی.
و گفت خدای عزوجل وحی فرستاد بکوهها که من بر یکی از شما با پیغمبری سخن خواهم گفت همه کوهها تکبر کردند مگر طور سینا، بر او سخن گفت با موسی تواضع او را. (تذکره الاولیاء). من خاک در زیر نهالی کرده بودم آزمایش ترا، چون دست بخاک بردی زرگشت، دانستم که توبه تو حق است. (تذکرهالاولیاء عطار).
سالها بودی تو سنگ دلخراش
آزمون را یک زمانی خاک باش.
مولوی.
ردّ میراث سخت تر بودی
وارثان را ز مرگ خویشاوند.
سعدی.
در بیابان فقیر سوخته را
شلغم پخته به که نقرۀ خام.
سعدی.
دراین بوستان که بودی ما را چه تحفه آوردی ؟ گفت بخاطر داشتم که چون بدرخت گل رسم دامنی پر کنم هدیۀ اصحاب را. (گلستان سعدی).
شهر تبریز از قدوم موکب سلطان اویس
چون مقام مکه از پیغمبرآمد با صفا
این بشارت در چمن هردم که می آرد نسیم
می نهند اشجار سرها بر زمین شکرانه را.
سلمان ساوجی.
حسن خلقی ز خدا میطلبم خوی ترا
تا دگر خاطر ما ازتو پریشان نشود.
حافظ.
، بمعنی مال - از آن - متعلق به، و آن از ادات ملکیت است چنانکه اگر گوئیم مرا، ترا، اورا، مارا، شمارا، اینانرا، آنان را، ایشان را یعنی: مال من، مال تو، مال او، مال ما، مال شما، مال اینان، مال آنان، مال ایشان: و همیشه طوس کنارنگیان را بود تا بهنگام حمید طائی که از دست ایشان بستد. (مقدمۀ شاهنامۀ ابومنصوری از هزارۀ فردوسی ص 148). گفت ترا پرسند از غنیمت، بگوی خدای راست و پیغامبر را. (ترجمه طبری بلعمی) .و اندر میانه آن چهارصد شتر سرخ عبدالمطلب را بود. (تاریخ سیستان).
و اندر بم سه مزگت جامع است یکی خوارج را و یکی مسلمانان را و یکی اندر حصار. (حدودالعالم). قراتکین نخست غلامی بود امیر را، به هرات نقابت یافت. (تاریخ بیهقی).
آنجا هنر به کار و فضایل، نه خواب و خور
پس خواب و خور ترا و خرد با هنر مرا.
ناصرخسرو (دیوان چ تهران ص 7).
موافقت می باید درمیان دو برادر تا در جهان آنچه به کار آید ما را گردد. (فارسنامۀ ابن البلخی). هر والی که آن ناحیت او را بودی همه ولایت وی را اطاعت داشتندی. (فارسنامۀ ابن البلخی). و قرار دادند که ماوراءالنهر با فرغانه انوشیروان را باشد به سبب پیوندی و از آن جانب فرغانه هرچه ترکستان است خاقان را باشد. (فارسنامۀ ابن البلخی). هرکه نگرود، دوزخ او راست. (تاریخ بخارا نرشخی).
جان ما می را و قالب خاک را و دل ترا
وین سر پرذلت و تزویر تیغ تیز را.
سنائی (دیوان ص 26).
این باد اندر هر سری سودای دیگرمی پزد
سودای آن ساقی مرا، باقی همه آن ِ شما.
(کلیات شمس چ دانشگاه ص 12).
این دراز و کوتهی مر جسم راست
چه دراز و کوته آنجا که خداست.
مولوی.
شما را اطلس و شعر خیالی
خیال خوب آن دلدار ما را.
(کلیات شمس چ دانشگاه ص 73).
دستگه و پیشه ترا، دانش و اندیشه ترا
شیر ترا، بیشه ترا، آهوی تاتار مرا.
(کلیات شمس چ دانشگاه ص 32).
گر مخیر بکنندم بقیامت که چه خواهی
دوست ما را و همه نعمت فردوس شمارا.
سعدی.
همه ملاحت و آهستگی و شرم تراست
همه ملامت و دلخستگی و عشق مراست.
قاینی وراق.
، و قدما آن را گاه در مورد قسم آرندو گاه درنظم و هم درنثر آن را با لام قسم عربی جمع کنند چنانکه بجای برای خدا ’للّه را’ و بجای محض رضای خدا ’محضاً للّه’ و متعلق یا فعل آن مانند همه ادات قسم محذوف است: مرا به خلوت با خداوند عالم سخنی هست للّه را مرا بگذار تا سخن خود بگویم که مردی درویشم و از شصت فرسنگ بدین کار آمده ام. (راحهالصدور راوندی).
خدا را از طبیب من بپرسید
که آخر کی شود این ناتوان به ؟
حافظ.
سخن در پرده گفتی با حریفان
خدا را زین معما پرده بردار.
حافظ.
ساربان بار من افتاد خدا را مددی
که امید کرمم همره این محمل بود.
حافظ.
صاحب نهج الادب در ص 525 کتاب خود چنین مینویسد:
’دل میرود ز دستم صاحبدلان خدا را
دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا
یعنی دل از دست من میرود جانب خدا یعنی صاحبدلان در اخفای راز من بکوشید. این مصرع را احتمال دیگر هم هست. از رسالۀ عبدالواسع و آن احتمال این است که کلمه ’را’ در این شعر بمعنی برای است که در وقت التماس وطلب بکار برند چنانچه صاحب تنبیه الصبیان نیز در این بیت بمعنی برای گفته است و قایل صاحبدلان را کنایه از مرشدان زمان کرده و راز پنهان عبارت از عشق است ومعنی بیت این است که دل از دست میرود ای مرشدان زمان افسوس که آشکارا میشود راز پنهان که از کتمان آن امید سعادت داشتم، برای خدا توجهی نمایند و همتی فرمایند که آن سعادت از دست نرود -انتهی’:
خدا را سوی مشتاقان نگاهی
پیاپی گر نباشد گاهگاهی.
حافظ.
در گلشن زمانه اگر گل نمیشوی
خود خار هم مباش خدا را گیاه باش.
محیط قمی.
، و گاهی ’را’ با بای قسم آید و مؤید آن باشد مانند ترا بخدا، ترا به امام رضا و... ، بمعنی مطلق اختصاص: ملک الشعراء بهار در کتاب سبک شناسی گوید: ’را’ که از علائم مفعول له و مفعول بواسطه است گاهی بصورت اختصاصی بجای ’به’ و ’برای’ و... استعمال شده است. و در جای دیگر چنین آرد: ’... با ’رای’ که او هم از ادات تخصیصی است ترکیب شده...’. و درج 3 ص 141 درباره استعمال ’را’ در آثار سعدی نویسد: ’سعدی این حرف را بچندین حالت و بحد وفور و بیشتر از همه نویسندگان استعمال کرده است و نیز تفاوتی بااستعمال دیگران دارد که اسم قبل از آن را بر جمله مقدم می سازد... علامت تخصیص مطلق: عالمی معتبر را مناظره افتاد با یکی از ملاحده - بازرگانی را هزار درم خسارت افتاد - زاهد را این سخن قبول نیامد و روی برتافت’. باید دانست که در هیچیک از این مثالها ’را’ افادۀ معنی تخصیص نمی کند، یعنی چنان نیست که بتوانیم جمله های بالا را بدین شکل درآوریم: هزار درم خسارت مخصوص بازرگان است یا زاهد مخصوصاً این سخن قبول نکرد یامخصوصاً عالمی معتبر با یکی از ملاحده مناظره کرد.
و همچنین گوید: ’... تخصیص در حال فاعلی: درویشی را شنیدم که به غاری در نشسته بود. - خواجه ای را بنده ای بود. - کی را از ملوک فارس انگشتری گرانمایه بود. - یکی را از وزراء پسری بود.’. باید دانست که در مثال اول نیز بهیچوجه ’را’ مفید معنی تخصیص نیست و در سه شاهد اخیر نیز ’را’ از باب تبدیل فعل داشتن به بودن است که بین قدما مرسوم بوده و شرح آن خواهد آمد. و نیز گوید: ’تخصیص در حال مفعولی: پادشاهی را حکایت کنند که بکشتن بیگناهی فرمان داد - گدائی هول را حکایت کنند - پیرمردی را گفتند چرا زن نکنی - یکی را از دوستان گفتم که...’ در این جا نیز دو شاهد اول شبیه به قسمی است که ’در تخصیص مطلق’ و ’تخصیص در حال فاعلی’ مثال آورده شده و در دو شاهد، سوم و چهارم، ’را’ بمعنی حرف ’ب’ است که از حروف اضافه میباشد و معنی آن دو جمله بدین قسم است: به پیرمردی گفتند چرا زن نکنی ؟ -بیکی از دوستان گفتم که... و خود مرحوم بهار در ج 1 سبک شناسی ص 398، 400 در مورد ’را’ های زاید و مر گوید: ’و دیگرمفید معنی اضافت است و در ترکیب اضافی که مضاف الیه در آن مقدم باشد واقع میشود چنانکه در این قول سعدی... ’پادشاهی را حکایت کنند که...’ یعنی ’حکایت پادشاهی که...’ معلوم نیست که ’را’ در جمله ٔ: ’پادشاهی راحکایت کنند.’ مفید معنی ’تخصیص در حال مفعولی’ است چنانکه در ص 142 ج 3 آورده یا برای قلب اضافه یعنی تقدیم مضاف الیه بر مضاف آورده شده است ؟ اجمالاً چنان است که این مثال در هیچیک از موارد دوگانه صحیح نیست. صاحب فرهنگ نظام گوید: (علامت تخصیص است بمعنی برای دعا مثال: خدا را دست از من بدار.) و ما این قسم امثله را مخصوص موارد قسم دانستیم. اینک شواهد استعمال ’را’ در مورد برای بمعنی اختصاص:
همه آفرین ز آفرینش تو را.
ابوشکور.
یارم خبر آمد که یکی توبان کرده ست
مر خفتن را ز دبیقی نکو و پاک.
منجیک ترمذی.
نه همه کار تو دانی نه همه زور تراست
لنج پر باد مکن بیش و کتف برمفراز.
ولیدی (از فرهنگ اسدی نسخۀ نخجوانی).
یکی خانه او را بیاراستند
بدیبا و خوالیگران خواستند.
فردوسی.
تو داری بزرگی و کیهان تراست
همه بندگانیم و فرمان تراست.
فردوسی.
چون بنزدیک حجر فراز رسید مردمان مر تعظیم ورا حجر خالی کردند تا وی مرآن را ببوسید. (کشف المحجوب ص 90، 91). و امروز آثار صنعتشان ظاهر است اندر مزامیر که مر آن را مرتب گردانیده اند مرقوت هوا را و طلب لهو را. (کشف المحجوب ص 520). ستایش باد یزدان دانا وتوانا را که آفریدگار جهان است و دانندۀ آشکار و نهان است. (الابنیه عن حقایق الادویه از سبک شناسی ج 2 ص 25). فرمان خداوند راست. (تاریخ بیهقی). سپاس و ستایش مر خداوند آفریدگار بخشایندۀ خرد را. (مقدمه دانشنامه علائی از سبک شناسی ج 2 ص 36).
شخصی است حمید آمده در قوت و بسطت
روحی است معین شده امثال و حکم را.
ابوالفرج رونی (دیوان ص 10).
و میان هر دوجانب جنگهای عظیم رفت و به آخر ظفر ابرویز را بود. (فارسنامه ابن البلخی).
چنین قصیده ز مسعودسعد سلمان خواه
چنین قصاید مسعودسعد سلمان راست.
مسعودسعد.
منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و بشکر اندرش مزید نعمت. (گلستان).
را و مر: در کتاب دستوری که پنج تن از اساتید ادب برای مدارس متوسطه نوشته اند چنین آمده است: در زمان قدیم در اول مفعولی که به آخر آن حرف ’را’ باشد برای تأکید کلمه ’مر’ می افزودند: بیهنران مر هنرمندان را نتواننددید همچنانکه سگان بازاری مر سگ صید را. (دستور پنج استاد ج 1 ص 37). جلال همائی در مقدمۀ کتاب التفهیم (ص 3) آورده اند: آوردن ادات مفعولی ’مر’ بر سر مفعول صریح همچون: ’و این آن است که هر سه پهلوی او مر یکدیگر را راست همچند باشند.’ (التفهیم ص 10). ’بی آنک یکی مر دیگر را ببرد.’. (التفهیم ص 15، 16). ’و بریدن او مر او را به زاویه های قائم بود.’ (التفهیم ص 35). ممکن است که با وجود ادات مفعولی ’مر’ و ’را’ فعل صریح در جمله نباشد، مانند ’چون هفت مر چهل و نه را’ (التفهیم ص 42). در مقدمۀ فرهنگ جهانگیری چنین آمده است: آیین هشتم در ذکر کلماتی که بجهت حسن و زیب کلام بیاورند و او را دخلی در معنی نباشد اول لفظ ’مر’ بودمولوی بنظم آورده: بیت:
دل وقت سماع بوی دلدار بَرَد
جان را به سراپردۀ اسرار برد.
این زمزمه مرکبی است مر روح ترا
بردارد و خوش به عالم یار برد.
یعنی روح ترا. و گاه افادۀ معنی حصر کند چنانکه شیخ سعدی فرموده:
مر او را رسد کبریا و منی
که ملکش قدیم است و ذاتش غنی.
یعنی او را رسد (کبر و منی).
ملک الشعراء بهار در کتاب سبک شناسی ج 1 ص 400 چنین گوید:... دیگر بسیار آوردن حرف ’مر’ که از علائم مفعول له است و این حرف در پهلوی بنظر حقیر نرسیده و ظاهراً از اصطلاحات خراسان و از لهجۀ دری باشد و در نویسندگان خراسان نیز استعمال آن گاهی شدت دارد و گاهی ضعف، منجمله در بلعمی به اندازه ای و در زادالمسافرین ناصرخسرو به افراط و در تاریخ سیستان کمتر دیده میشود. بلعمی این حرف را در مواردی می آورد که مفعول در محل پستی و دنائت نباشد و مورد طبیعی یا ممدوح داشته باشد و باید هرجا که این حرف می آید متعلق آن محل مفعول بلاواسطه داشته باشد مثال از بلعمی: خاتون نیز مر بهرام را بزرگ داشتی، پس پرویز آگاه شد کی ملک ترک مر بهرام را نیکو دارد... سرهنگی را بفرستادم نام وی مردانشاه و گفت حیلت کن تا بهرام را بکشی مردانشاه بیامد و بسیار خلعت ها آورد مر خاقان را. از این جمله بخوبی معلوم میشود که در چه مواردی ’مر’ قبل از مفعول می آید و درچه موارد نمیآید ومرا گمان چنان است که ’مر’ در اصل از علامات احترام مانند ’حضرت و مولی’ و از این دست ها بوده است و رفته رفته صورت ادات بخود گرفته است و اﷲ اعلم.
و همچنین صاحب برهان قاطع ذیل کلمه ’مر’ نویسد: و از جملۀ کلمات زائده هم هست که از برای حسن کلام آورند چنانکه ’مر او را گفتیم’ و ’مر او را دیدیم’ یعنی به او گفتیم و او رادیدیم و در حاشیۀ برهان قاطع چ معین ص 1979 ج 4 افزوده است: مَر اداتی که پیش از مفعول درآید:
مر آن زخم گرزش که یارد چشید؟
فردوسی.
مر او را رسد - و نیز ممکن است با مسندالیه (یا فاعل) استعمال شود:
مر او هست پروردۀ کردگار.
(دارمستتر تتبعات ج 1 ص 132).
و نیز.
بدل گفت اگر جنگجوئی کنم
به پیکار او سرخروئی کنم
بگریند مر دوده و میهنم
که بی سر ببینند خسته تنم.
عنصری بلخی (از لغت فرس ص 360).
صاحب کتاب دستور جامع زبان فارسی در این باره چنین نویسد: مر، این لفظ نیز علامت دیگری برای مفعول مستقیم است. درادبیات متقدمین یعنی از سده های اول و دوم هجرت تا سدۀ دوازدهم دیده میشود که علاوه بر لفظ را در دنبال مفعول مستقیم لفظ ’مر’ هم پیش از مفعول مستقیم گاهی اضافه میکرده اند که در دو سدۀ آخر چون احتیاج مبرمی به آن نبوده متدرجاً از استعمال آن خودداری شده است ولی چون در نوشته و اشعار یعنی ادبیات فارسی زیاد دیده میشود چند نمونه از آن شاهد آورده میشود:
بود عمران هم ز اسرائیلیان
لیک مر فرعون را دل بود و جان.
مولوی.
وزیر گفت ای ملک چون گرد آمدن خلق موجب پادشاهی است تو مر خلق را چرا پریشان میکنی مگر سر پادشاهی نداری ؟ (گلستان).
از مطالب فوق چنین دانسته میشود که استعمال ’مر’ بجای ’را’ تقریباً در غالب موارد تابع حالات ’را’ است چنانکه در تقسیمات معانی ’را’ بیاید یعنی همان قسم که ’را’ در معانی سه گانه و کلی ’علامت مفعول صریح، علامت مفعول غیر صریح، همراه مسندالیه’ آمده ’مَر’ نیز در همان حالات بکار برده میشود و معانی دیگری از قبیل ’علامت احترام’ یا سایر چیزها را نمیتوان بر آن حمل کرد. شاهد برای موردی که ’مَر’ کاملا معادل و مساوی ’را’ در مورد علامت مفعول صریح و بجای آن استعمال شده است: چنین گفت حکیم ابومنصور موفق بن علی الهروی که مر کتابهای حکیمان پیشین و عالمان و طبیبان مجرب همه بجستم و هرچ گفته بودند بتأمل نگه کردم. (کتاب الابنیه عن حقایق الادویه از سبک شناسی ج 2 ص 25).
برای تأکید. و قدما آن را با ’از جهت’ و ’برای’ و ’ازبهر’ و ’ازپی’ و ’زچه’ و ’ازقبل’ و ’از آنروی’ و ’از اتفاق’ و ’لام تعلیل’ جمع کنند شاید بجهت تأکید معنی زیرا چنانکه مرحوم بهار در حواشی صفحۀ ’کا’ مقدمۀ مجمل التواریخ نوشته است در کلام حرفی زائد یا من باب زینت معنی ندارد و هیچ حرفی از فایدتی خالی نیست قاعدهً هم نمیتوان این کلمات را زائد تصور کرد مگر آنکه بتوان دلیلی مقنع بر آن اقامه داشت بخصوص که در کتب نظم و نثر پارسی در اعصار مختلف نمونه های بسیاری از آن دیده میشود، بدین جهات عنوان ’تأکید’ برای استعمال ’را’ در این قسم موارد رجحان می یابد. لیکن برخی آن را بدین صورت زائد دانسته اند. صاحب فرهنگ آنندراج ذیل ’را’چنین می نویسد: ’... فراهانی علیه الرحمه در شرح قصاید اوحدالدین انوری نوشته هرگاه که کلمه ’بهر’ یا ’برای’ با ’را’ جمع شود حکم بزیادتی ’را’ اولی است چه ’رای’ زائد در کلام هیچیک از قدما نیست که نیست و در عصر ایشان متعارف بود و در اکثر مواضع از کلام ایشان که توجیه ممکن نباشد بزیادتی ’را’ قائل باید شد چون ازیرا به وزن نصیرا که زیرا بحذف همزه و ایرا بحذف زا مخفف ازین راست و برای فلان را و بهر فلان را و از پی فلان را که در این کلمات تنها لفظ ’برای’ و مترادفات آن افادۀ معنی علت و سبب میکند پس لفظ ’از’ نیز زائده باشد و چنین زیادت بلکه زیاده از این در کلام قوم بسیار است مثلا در این بیت میرزا صائب:
آدمی پپر چو شد حرص جوان میگردد
خواب در وقت سحرگاه گران میگردد.
هر چهار لفظ در وقت و سحر و گاه دلالت میکند بر ظرفیت و اقتصار از آن بر غیر درست است زیرا که در حروف تنها نمی آید برخلاف کلمات سه گانه: ای لفظ، ازو برای و را، دیگر هرکدام لیاقت آن ندارد که تنها آرند... امیری معزی گوید:
ازبهر تو را توبه و سوگند شکستم
برکف قدح باده نهادیم دگر هیچ.
حکیم سنائی گوید:
آن کبک مرقع سلب برچده دامن
از غالیه غل ساخته از بهر نشانرا.
اوحدالدین انوری گوید:
فاتحۀ داغش از زمانه همی خواست
شیر سپهر از برای لوح برین را - انتهی.’
صاحبان فرهنگ شعوری و فرهنگ نظام نیز معتقدند که آوردن را همراه برای و از پی و... زائد است عبدالرحیم همایون فرخ در کتاب دستور خود چنین آرد: ’هرجا که حرف ’برای’ در جلو کلمه ای باشد دیگر دنبال آن ’را’ نیاید و همچنین اگر در آخر کلمه ’را’ باشد دیگردر جلو آن احتیاج به ’برای’ نخواهد بود... و اما اینکه مولوی (در بیان اینکه حیرت مانع بحث و فکرت است) فرماید:
آن یکی زد سیلئی مر زید را
حمله کرد او هم برای کید را.
که هم در جلو کلمه کید ’برای’ وهم در دنبال آن ’را’ آورده و نیز در این بیت که میفرماید:
هر زدن بهر نوازش را بُوَد
هر گله از شکر حاکی میشود.
که در جلو کلمه نوازش ’بهر’ آورده و هم در دنبال آن ’را’ اگر در ابیات فوق تصحیفی روی نداده باشد البته از جمله چیزهائی است که برای شعرا در نظم مجاز است و الا مولوی بزرگواری است که در هر چیزی میتوان به او اقتفا و اقتدا کرد مخصوصاً در کلمات و قوانین زبان فارسی و اینگونه انحراف اگر مجازی نبودی بعید مینمودی... -انتهی’. باید دانست که با مراجعه بطبعهای مختلف مثنوی که کمابیش انتقادی و متقن و قابل اطمینان نیز هست تقریباً مسلم میشود که هیچگونه تصحیفی بخصوص در مصرعهای مورد مثال رُخ نداده است بعلاوه استعمال این قسم ’را’ همراه ’برای’ اختصاصی به این دو بیت در اشعار مولانا ندارد و همچنانکه بیاید بکار بردن آن نیز منحصر به نظم نیست و در آثار متقدمان بکتب نثر بسیاری برمیخوریم که ’را’ را همراه از پی و برای و... بکار برده اند. اینک مثالهای آن: و چون هیچ خبر نستد مگر آن علم و اندر خزینه بنهاد از بهر فال را. (ترجمه طبری بلعمی) .به هر یک سال چهار شب همه بهم آیند از بهر توالد را. (حدود العالم نقل از مقدمۀ نصیحه الملوک ص یو بقلم جلال همایی).
جهان پر ز گردون بد و گاومیش
ز بهر خورش را همی راند پیش.
فردوسی.
و ز بهرآن را که معدل النهار و منطقهالبروج یک از دیگر جدایند. (التفهیم ص 76). پس هر دو بکارند از جهت احتیاط را. (التفهیم ص 256). و تا نماز دیگر از بهر خویشتن رابستاند. (التفهیم ص 256).
کاشکی کار من و تو بدرم راست شدی
تا من از بهر ترا کردمی از دیده درم.
فرخی.
رسم ناخفتن بروز است و من از بهر ترا
بی وسن باشم همه شب روز باشم با وسن.
منوچهری.
کودک است او ز چه معنی را پشتش بخم است
رودگانیش چرا نیز برون شکم است.
منوچهری.
اماحق اُلوالامر و خاندان مصطفی نگاه باید داشت از بهر دین را. (تاریخ سیستان). هر دو بر نشستند از بهر نماز آدینه را. (تاریخ سیستان). از بهر ما را جان بر میان بست تا آن کار بزرگ با نام ما راست شد. (نمونۀ نثر ابونصر مشکان از سبک شناسی ج 2 ص 88). و بنده این نه از بهر خود را میگوید. (تاریخ بیهقی). چون رکاب عالی به بلخ رسید تدبیر گسیل کردن رسولی با نام از بهرعقد و عهد را کرده شود. (تاریخ بیهقی). گروهی از فرزندان آدم یکدیگر را می کشند و می خورند از بهر حطام عاریت را و آنگاه خود میگذارند و میروند. (تاریخ بیهقی چ دانشگاه مشهد ص 247). حکایات که در کلیله و دمنه بر زبان حیوانات نهاده اند موضوعات (ی) است برای فوائدو تجارب را. (تاریخ بیهق از سبک شناسی ج 2 ص 367).
روی و ریش و گردنش گفتی برای خنده را
در بیابان زافه ای ترکیب کردی با کشَف.
اسدی (حاشیۀ فرهنگ نسخه نخجوانی).
من این ابیات مر کفارت بعضی از آن را گفتم از برای خدای و دوستی رسول و فرزندان وی را. (کشف المحجوب چ ژوکوفسکی ص 92).
گور گیرد شیر دشتی لیکن از بهر ترا
گور سازدشیر گیتی خویشتن را بی دهن.
ناصرخسرو.
لیکن بچۀ هفت ماهه را نیز آفتی هست وآن آن است که بیشتری زود بمیرند از بهر شش سبب را. (ذخیرۀ خوارزمشاهی).
بساز رزم عدو را که از برای تو را
قضا گرفته بکف نامۀ ظفر دارد.
مسعودسعد.
ملوک را بجز دو نگینه روا نبود داشتن یکی یاقوت که شاه گوهرهای ناگدازنده است ودیگر پیروزه از بهر نامش را و از بهر عزیزی و شیرینی دیدارش. (نوروزنامۀ منسوب بحکیم عمر خیام). اما پسر پادشاه در این معنی حریص تر بودی از جهت چند سبب را. (نوروزنامۀ منسوب بخیام).
عافیت را سر بزن بهر کمال عشق را
عاقبت را دم بزن بهر جمال راه را.
سنائی (دیوان چ مدرس رضوی ص 31).
هیچ اگر بینمی شکل میانت بچشم
جان نهمی بر میان بهر میان تو را.
سنائی (دیوان چ مدرس رضوی).
در جستن نان آب رخ خویش مریزید
در نار مسوزید روان از پی نان را.
سنائی (دیوان ص 31).
هرآن مثال که توقیع تو بر آن نبود
زمانه طی نکند جز برای حنی را.
انوری (دیوان چ مدرس رضوی ص 2).
و گفت دنیا را بگیر از برای تن را و آخرت را بگیر از برای دل را. (از تذکرهالاولیاء عطار). آخر این باخت ازبهر برد و مات را بود. (کتاب المعارف).
گفت تدبیر آن بود کان مرد را
حاضر آریم از پی این درد را.
مولوی.
بار دیگر سر برون کن از حجاب
از برای عاشقان دنگ را.
(کلیات شمس چ فروزانفر ج 1 ص 109).
از برای صلاح مجنون را
باز خوان ای حکیم افسون را.
(کلیات شمس ایضاً ج 1 ص 153).
ای مطرب دل برای یاری را
در پردۀ زیر گوی زاری را.
(کلیات شمس ایضاً ج 1 ص 73).
من نیز اگرچه ناشکیبم
روزی دو برای مصلحت را
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنبالۀ کار خویش گیرم.
سعدی (ترجیعات).
تغییر محل ((را)) :
در نظم و نثر متقدمان جمله هائی یافت شود که محل ’را’ علامت مفعول صریح، در آن تغییریافته و گاه ممکن است با ’راء تأکید’ که همراه ’بهر’ و ’برای’ می آید مشتبه گردد صاحب نهج الادب در این باره چنین نویسد: ’رای علامت مفعول که برای اظهار مفعولیت ماقبل خود آید...به ضرورت میان او و ماقبلش فصل جایز باشد چنانکه دراین قول حافظ:
محرم راز دل شیدای خود
کس نمی بینم ز خاص و عام را.
و بعضی گفته اند که ’را’ در اینجا غیرمعنوی یعنی زائد است.’ مرحوم ملک الشعراء بهار در سبک شناسی ج 3 ص 141 در ضمن بحث از قیود و حروف زائد در گلستان ذیل ’راء زایده’ می نویسد: سعدی این حرف را بچندین حالت و بحد وفور و بیشتر از همه نویسندگان استعمال کرده است و... علامت مفعول مطلق...: یکی را از بزرگان بمحفلی اندر همی ستودند... چنانکه ملاحظه میگردد این ’را’ در جملۀ اخیر بهیچوجه زائد نیست و اگر جمله را بدین شکل تعبیر کنیم روشنتر میگردد: یکی از بزرگان را بمحفلی اندر همی ستودند چون محل ’را’ تغییر کرده موجب این نظر گردیده است چنانکه در شواهد ذیل:
جهاندار هوشنگ باهوش گفت
بداریدشان را جدا جفت جفت.
فردوسی.
که بدین ترتیب تعبیرمیگردد: جهاندار هوشنگ باهوش گفت جفت جفتشان را جدابدارید.
طبع تو را تا هوس نحو کرد
صورت نحو از دل ما محو کرد.
سعدی (گلستان).
((را)) و معانی حرفی آن:
معانی حرفی ’را’ با افعالی که در جمله همراه آن می آید آشکار میگردد. بدین معنی که اگر با فعلهائی بکار رود که به ’ب’ متعدی میشوند مانند گفتن، سپردن، آگهی رسیدن، نظر کردن و غالب افعال مرکبی که با مصدر ’دادن’ ترکیب میشوند از قبیل دست دادن، راه دادن، پاسخ دادن و غیره و همچنین بخشیدن، سجده کردن، فروختن، مانستن و... بطور وضوح معنی ’ب’ را نشان میدهد مثلا اگر گفته شود: حسن را گفتم. یعنی: بحسن گفتم. پس معنی ’را’ مساوی میشود با ’ب’ که آن را از حروف اضافه دانسته اند. و همچنین اگر با افعالی بیاید که بوسیلۀ ’با’ متعدی میشوند نظیر: عهد بستن، مقایسه کردن، تناسب داشتن و... مسلماً باید بمعنی ’با’ گرفته شود. نیزاگر با فعلهائی که بوسیله ’بر’ مفعول میگیرند استعمال شود بمعنی ’بر’ میباشد و هرگاه با فعلهائی که با ’از’ متمم میگیرند، بیاید مرادف ’از’ خواهد بود. ولی در مواردی که حرف اضافه، بر حسب نظر بعضی از ادباء بجای تنوین عربی است که کلمه را قید میکند مانند ازاتفاق بمعنی اتفاقاً و بخصوص بجای خصوصاً و قس علیهذا. در این هنگام چون مفعول فعل نیست در نظر گرفتن و مقایسه معنی ’را’ از لحاظ تعدیۀ آن فعل ضرورت ندارد،اما در مواردی که ’را’ بمعنی ’در’ استعمال میشود: مرحوم ملک الشعراء بهار در سبک شناسی ج 2 ص 295 مینویسد: ’ولی از قرن ششم ببعد موارد دیگری برای استعمال ’را’ پیدا شده است، گاه بمعنی... یا بمعنی ’در’ بعد ازظرف چون: فردا را کارهای ضروری دارم یعنی در فردا...’ باید دانست که استعمال ’را’ بمعنی در اختصاص ببعداز قرن ششم ندارد و چنانکه بیاید شواهد بسیاری در نظم و نثر از آن، در دست است و مرحوم علامه محمد قزوینی از آن به ’راء توقیتیه’تعبیر کرده است و آن را ’راء ظرفیه’ نیز گفته اند.
اینک شواهد برای معانی حرفی ’را’:
، به معنی ’ب’:
و چون رزم هری بکرد نشابور او را داد و طوس راخود بدو داده بود. (مقدمۀ شاهنامه از بیست مقالۀ قزوینی ج 2 ص 59).
مرا نگوئی کز چه شده است شادی سوگ.
رودکی.
مفرمای هیچ آدمی را مجرگ
چنین گفت هارون مرا روز مرگ.
ابوشکور.
کس ندید که کسی از ملکان شاعری را پنجاه هزار درم داده باشد. (ترجمه تاریخ طبری بلعمی چ نولکشور ص 750).
سپردی مرا دختر اردوان
که تا بازخواهی تنی بی روان.
فردوسی.
منوچهر را چون رسید آگهی
بخندید از آن فرّ شاهنشهی.
فردوسی.
پسر را چنین داد پاسخ پشنگ
که افراسیاب آن دلاور نهنگ.
فردوسی.
و خدای جل وعلا او را توفیق دهاد بر آن. (قراضۀ طبیعیات از سبک شناسی ج 2 ص 38).
قوم را گفتم چونید شمایان به نبید
همه گفتند صوابست، صوابست، صواب.
فرخی.
ترا گویم ای سیدمشرقین
که مردم مرانند و تو نامران.
منوچهری.
یکی را گفتم تو کیستی گفت من نوحم. دیگر را گفتم تو کیستی گفت من ابراهیم - آن زر شما را دهم. (تاریخ سیستان)

Question 3

معنی را در لغت نامه دهخدا

لغت نامه دهخدا · Accepted Answer

بینش: شخص روشن را، یعنی شخص بصیر و دانا، وزرای نیک را، یعنی وزرای خردمند دانا، (ناظم الاطباء)، رجوع به رای شود

Question 4

معنی را در لغت نامه دهخدا

لغت نامه دهخدا · Accepted Answer

در زبان فارسی آن را «علامت مفعول صریح » دانسته اند. در نهج الادب چنین آمده است : «برای معانی گوناگون آید اول «را»ی علامت مفعول که برای اظهار مفعولیت ماقبل خود آید، چنانکه در این قول :«زید بکر را زد.» و صاحب غیاث اللغات و سایر فرهنگهای پارسی نیز از آن به «علامت مفعول صریح » یا «علامت مفعول بیواسطه » یا «علامت مفعول » تعبیر کرده اند. چنانکه صاحب آنندراج از قول شارح گلستان گوید: (ان لفظ «را» للمفعول و قد یستعمل...) ملک الشعراء بهار در مطاوی کتاب سبک شناسی خود آن را گاه علامت مفعول و زمانی علامت مفعول مطلق و گاه یکی از علائم مفعول له و مفعول بواسطه گفته است و در سبک شناسی ج 1 ص 398 چنین آرد: «را در پهلوی «رای » است و زیاد مورد استعمال ندارد و غالباً بمعنای «برای » که ترکیبی است از «به » و «رای » آمده است مثال از اندرز آذرباد: «شرم و ننگ بد را روان بدوژخ مسپار. (فقره 95)» و همچنین در مقدمه مجمل التواریخ و القصص ص «ک » گوید: کلمه «را» از علائم مفعول به است. جلال همایی در ص «سو» مقدمه کتاب التفهیم بیرونی مینویسد: (کلمه «را» گاهی علامت مفعول صریح است و گاه... الخ).عبدالرحیم همایونفرخ مؤلف دستور جامع زبان فارسی در ص 753 کتاب خود چنین آورده است : («را» که آن را علامت مفعول بیواسطه نامیده اند قسمتی از حروف پیشین محسوب میشود) . احمد خراسانی نوشته اند : «یکی دیگر از نشانه های معرفه «را» است که پس از مفعول صریح می آید مانند: «خانه را خریدم » نباید گفت : «خانه ای را خریدم.»:... باید «را» را نشانه مفعول صریح معرفه دانست ».
مؤلف کتاب مفرد و جمع و معرفه و نکره پس از نقل این قول می نویسد: «باید دانست که «را» اختصاصی بمعرفه ندارد و ما در جای خود از آن بحث خواهیم کرد» . از آنچه نقل شد چنین مستفاد میگردد که «را» کلمه یا حرفی است که غالباً - نه همیشه - در جمله با مفعول می آیدو نسبت به فعلی که با آن آمده معانی مختلف قبول میکند و چنانکه خواهیم دید موارد استعمال آن منحصر به این نیست که کلمات قبل از خود را حتماً بحالت مفعولی درآورد.
کسانی که به تعریف «را» پرداخته و خواسته اند آن را روشن سازند مثالهائی برای نمودن موارد استعمال آن بجای نهاده اند که بعضی صحیح و برخی نادرست است و در هر دو صورت کامل و تمام و منحصر در موارد مذکور نیست. اینک آنچه از موارد استعمال این کلمه در معانی مختلف ، که یافته ایم ، یکایک همراه با توضیحات و شواهد در ذیل نقل میکنیم : علامت مفعول صریح :
و نخستین کسی که بر دیوار برفت و با قیصر برآویخت و او را بگرفت و پیش شاه آورد. (مقدمه شاهنامه ابومنصوری از بیست مقاله ج 2 ص 59). و گودرز بگاه کیخسرو سالار بود، پیران را او کشت که اسپهبد افراسیاب بود. (مقدمه شاهنامه ابومنصوری از هزاره فردوسی ص 145). و این بیابان را بیابان خوارزم و غور خوانند. (حدود العالم ص 35). و هیچکس این دریا را نبریده است. این دریا را رومیان اوقیانوس مشرقی خوانند و تازیان بحرالاخضر خوانند. (حدود العالم ص 6).
بدو بازخواندند لشکرش را
گزیده سواران کشورش را.
ترا از دو گیتی برآورده اند
بچندین میانجی بپرورده اند.
نویسنده نامه را پیش خواند
بر تخت خویشش به کرسی نشاند.
که هر آنگه که خدای عزوجل به امتی نیک خواهد، ملکان ایشان را عادل گرداند و عالم. (الابنیه عن حقایق الادویه از سبک شناسی ج 2 ص 26). وبطلمیوس آن را بکار داشته است. (التفهیم ص 238). پس یعقوب رسول را بنواخت و نیکوئی گفت. (تاریخ سیستان ص 226). و یعقوب محمدبن واصل را بقلعه فرستاد بندکرده. (تاریخ سیستان ص 230). و این سایه را زیادة المثل خوانند. (التفهیم ص 187). ده دوازده فرسنگ جانب ولایت خودرفته بود (آلتونتاش). عبدوس را بر اثر وی بفرستادند. (تاریخ بیهقی). آلتونتاش را فرو باید گرفت و این فرصت را ضایع نباید کرد. (تاریخ بیهقی). ملوک روزگار چون بروند فرزندان ایشان با فراغت دل روزگاری را کرانه کنند. (تاریخ بیهقی). هشام گفت من ورا نشناسم و مرادش آن بود تا اهل شام مر او را نشناسند. (کشف المحجوب ص 91). (در مثال مذکور، در قسمت اخیر جمله ، «را» همراه کلمه «مر» آمده که آن نیز توضیح داده خواهد شد) :
ای کام دلت دام کرده دین را
هشدار که این راه انبیا نیست.
و بیشتر اوقات آن کشتیها را در آن آبگیر، چنانکه استر در استرخانه ، بسته بودندی. (سفرنامه ناصرخسرو چ برلین ص 69). بهیچ در درنمی گنجد از درهای جامع از بزرگی که بود تا دری فروگرفتند و آن را در مسجد بردند و باز در را نشاندند. (سفرنامه ناصرخسرو ص 73). و ما بیشتر مردم را از نگریستن در این باب غافل یافتیم. (زادالمسافرین ص 3).
سهمش بزند قافله عمر مخالف
وهمش بدرد پرده اسرار عدم را.
و مهتر ایشان را عطاش بکشتند و بیاویختند. (مجمل التواریخ و القصص). و بعد از این به حرب نهروان آمد و بسیاری خوارج را بکشت. (مجمل التواریخ و القصص ص 292). و تاش اسپهسالار را با هفت هزار سوار به حرب او نامزد کرد که برود و آن فتنه را فرونشاند. (چهارمقاله). و او را به قلب من بازخوانید. (چهارمقاله چ معین ص 68 متن). و اوقات را سجل کرد و ادرارات را توقیع کرد. (چهارمقاله چ معین ص 99 متن). آورده اند که شیخ ناتوان شده بود، طبیبی را حاضر آوردند تا شیخ را مداوا کند. (اسرارالتوحید). نظام الملک رحمةاﷲ علیه خانقاهی کرده بود در سپاهان و امیر سیدمحمد را که علوی بود و فاضل بخادمی خانقاه نصب فرمود. (اسرارالتوحید ص 193).
یاسمن لطیف را همچو عروس بکر بین
باد مشاطه فعل را جلوه گر سمن نگر.
وقتی از امیرالمؤمنین علی - کرم اللّ̍ه وجهه - پرسیدند که خدای تعالی را دیدی یا شناختی ؟ گفت : «نپرستم خدائی را که او را نادیده باشم.» گفتند «چگونه دیدی او را؟». (جوامع الحکایات و لوامع الروایات چ معین بخش اول باب اول از قسم اول ص 59).
سجده کردم گفتم این سجده بدان خورشید بر
کو بتابش زر کند مر سنگهای خاره را.
بزرگترین حسرتی روز قیامت آن بود که یکی بنده صالح را ببهشت برند و خواجه فاسق رابدوزخ. (گلستان سعدی چ فروغی ص 164).
گر چنین جلوه کند مغبچه باده فروش
خاکروب در میخانه کنم مژگان را.
برو از خانه گردون بدر و نان مطلب
کان سیه کاسه در آخر بکشد مهمان را.
حافظا می خور و رندی کن و خوش باش ولی
دام تزویر مکن چون دگران قرآن را.
بمعنی برای : ملک الشعراء بهار در کتاب سبک شناسی ج 1 ص 301 چنین نوشته است : «... و بعضی لغات بوده است که به الف و یا واو ختم میشده و یاء آخر آنها در غالب املاها حذف گردیده است چون خذای ، گذای ، «رای »، اندر وای...» و در حاشیه افزوده است : «را بمعنی برای و از علائم مفعول له و... میباشد». و درجای دیگر آن کتاب چنین نویسد: «و این حرف در اصل زبان پهلوی تنها در همین مورد جهت قید تخصیص استعمال میشده است ». و در جای دیگر توضیح میدهد که آن را «نوعی » از قید تخصیص شمارند . بهرحال «را» در معنی برای بسیار استعمال شده است لیکن این کلمه خود بمعانی : بهر، ازپی ، از جهت ، مال ، از آن ، متعلق به ، و سوگند و قسم و اختصاص مطلق آمده است که اینک بشرح یکایک آنها میپردازیم .
بمعنی بهر، ازپی ، از جهت ، نزد و مانند اینها : خواندن این نامه دانستن کارهای شاهان است و سود این نامه هرکسی را هست. (مقدمه شاهنامه ابومنصوری از بیست مقاله). ایدون سزد که هفت چیز بجای آورند مر نامه را.(مقدمه شاهنامه از هزاره فردوسی ص 137).
گر هست باشگونه مرا جام ای بزرگ
بنهاده ام دعای ترا بنده وار پیش.
خود تو آماده بُدی برخاسته
جنگ اورا خویشتن آراسته.
زستن و مردنت یکیست مرا
غلبکین در چه باز یا چه فراز.
اندر رباط یکی چشمه آب است چندانکه خورد را بکار شود. (حدود العالم از سبک شناسی ج 1 ص 355).
هرچه ورزیدندما را سالیان
شد بدست اندر بساعت تند و خوند.
آن سگ ملعون برفت این سند را از خویشتن
تخم را مانند پاشنگ ایدرش برجای ماند.
ز مادر همه مرگ را زاده ایم
بناچار گردن ورا داده ایم.
سیاوش مرا همچو فرزند بود
که با فرّ و با برز و اورند بود.
هم آنگاه از جای برخاستند
پذیره شدن را بیاراستند.
که باید مرخادمان مجلس وی را کتابی تصنیف کنم بپارسی دری. (مقدمه دانشنامه علائی نقل از سبک شناسی ج 2 ص 37). تا آنچه ازدر طرف و نوادر است خویشتن را حاصل کند. (قراضه طبیعیات از سبک شناسی ج 2 ص 38). سر فرازیر کرده دارد زخم را. (التفهیم ص 90). و گاهگاه با ایشان جدولی بود عرض قمر را. (التفهیم بیرونی ص 276).
پس به هر پنجره بنهاد برافشاندن را
بدره و تنگ بهم پر ز شیانی و شکر.
همچو معشوقی که سالی با تو همزانو شود
ناز را وقتی عتابی در میان پیداکند.
بامدادان حرب غم را لشکری کن تعبیه
اختیارش بر طلایه ، افتخارش بر بنه.
و جزعی یمانی بگردن او انداختم چشم زخم را. (تاریخ سیستان). آخر سوگندان خورد او را. (تاریخ سیستان). خدای را هیچکس نیست پسر مرا بهتر از آمنه. (تاریخ سیستان).
اگرچه آب گل پاکست و خوشبوی
نباشد تشنه را چون آب در جوی.
و اکنون اینجا شحنه ای می گماریم با اندک مایه مردم ، آزمایش را. (تاریخ بیهقی). یک روز نزدیک این خواجه نشسته بودم و پیغامی را رفته بودم. (تاریخ بیهقی). دستوری داده بودیم رفتن را و برفت. (تاریخ بیهقی). این مناجات به عربیت سخت فصیح است اما ترک تطویل را معانی آن بپارسی بیاوردم تا مکرر نشود. (کشف المحجوب ص 94). چون طعام بیاوردند مر اکرام ضیف راامیر بیامد تا با من موافقت کند. (کشف المحجوب ص 521). و تو دوست تر کسی مرا. (قابوسنامه از سبک شناسی ج 2 ص 119).
ترا کنون که بهار است جهد آن نکنی
که نانکی بکف آری مگر زمستان را.
از نماز و زکات و از پرهیز
کیسه را بندهای سخت بساز.
کسی را کند سجده دانا که یزدان
گزیدستش از خلق مر رهبری را.
فلک در سایه پرّ حواصل
زمین را پرّ طوطی کرد حاصل.
واصل آن بی شاپور است ، تخفیف را «بی » از آن بیفکنده اند. (فارسنامه ابن البلخی). وریشهر، مسلمانان را مستخلص گشت. (فارسنامه ابن البلخی). مردان مرگ را زاده اند. (نوروزنامه منسوب بخیام).
نافرید آفریدگار مگر
جز زیان ِ مرا زبان ِ تو را.
هم بچشم شاه روی شاه خواهی دید و بس
دیده اندر کارشه کن کوری بدخواه را.
هر کجا شوریده ای را دیده ام چون خویشتن
دوستی را دامن اندر دامن او بسته ام.
ابومنصور از قصبه بیرون رفت و به استقبال او تبرک و تیمن واجب شناخت اما او را پیاده نشد، و بدان سبب میان ایشان خصومت و نزاع رفت. (تاریخ بیهق).
دودی که سر از مطبخ جود تو برآورد
آماده تر از ابر بود زادن نم را.
روزی که چو آتش همه در آهن و پولاد
بر باد نشینند هزبران جَوَلان را.
چنار پنجه گشاده است و نی کمر بسته است
دعا و خدمت دستور و صدر دنیا را.
رصدبندان بر او مشکل گشادند
طرب را طالعی میمون نهادند.
زان مایه که طبعها سرشتند
ما را ورق دگر نوشتند.
و گفت خدای عزوجل وحی فرستاد بکوهها که من بر یکی از شما با پیغمبری سخن خواهم گفت همه کوهها تکبر کردند مگر طور سینا، بر او سخن گفت با موسی تواضع او را. (تذکرة الاولیاء). من خاک در زیر نهالی کرده بودم آزمایش ترا، چون دست بخاک بردی زرگشت ، دانستم که توبه تو حق است. (تذکرةالاولیاء عطار).
سالها بودی تو سنگ دلخراش
آزمون را یک زمانی خاک باش.
ردّ میراث سخت تر بودی
وارثان را ز مرگ خویشاوند.
در بیابان فقیر سوخته را
شلغم پخته به که نقره خام.
دراین بوستان که بودی ما را چه تحفه آوردی ؟ گفت بخاطر داشتم که چون بدرخت گل رسم دامنی پر کنم هدیه اصحاب را. (گلستان سعدی).
شهر تبریز از قدوم موکب سلطان اویس
چون مقام مکه از پیغمبرآمد با صفا
این بشارت در چمن هردم که می آرد نسیم
می نهند اشجار سرها بر زمین شکرانه را.
حسن خلقی ز خدا میطلبم خوی ترا
تا دگر خاطر ما ازتو پریشان نشود.
بمعنی مال - از آن - متعلق به ، و آن از ادات ملکیت است چنانکه اگر گوئیم مرا، ترا، اورا، مارا، شمارا، اینانرا، آنان را، ایشان را یعنی : مال من ، مال تو، مال او، مال ما، مال شما، مال اینان ، مال آنان ، مال ایشان : و همیشه طوس کنارنگیان را بود تا بهنگام حمید طائی که از دست ایشان بستد. (مقدمه شاهنامه ابومنصوری از هزاره فردوسی ص 148). گفت ترا پرسند از غنیمت ،بگوی خدای راست و پیغامبر را. (ترجمه طبری بلعمی).و اندر میانه آن چهارصد شتر سرخ عبدالمطلب را بود. (تاریخ سیستان).
و اندر بم سه مزگت جامع است یکی خوارج را و یکی مسلمانان را و یکی اندر حصار. (حدودالعالم). قراتکین نخست غلامی بود امیر را، به هرات نقابت یافت. (تاریخ بیهقی).
آنجا هنر به کار و فضایل ، نه خواب و خور
پس خواب و خور ترا و خرد با هنر مرا.
موافقت می باید درمیان دو برادر تا در جهان آنچه به کار آید ما را گردد. (فارسنامه ابن البلخی). هر والی که آن ناحیت او را بودی همه ولایت وی را اطاعت داشتندی. (فارسنامه ابن البلخی). و قرار دادند که ماوراءالنهر با فرغانه انوشیروان را باشد به سبب پیوندی و از آن جانب فرغانه هرچه ترکستان است خاقان را باشد. (فارسنامه ابن البلخی). هرکه نگرود، دوزخ او راست. (تاریخ بخارا نرشخی).
جان ما می را و قالب خاک را و دل ترا
وین سر پرذلت و تزویر تیغ تیز را.
این باد اندر هر سری سودای دیگرمی پزد
سودای آن ساقی مرا،باقی همه آن ِ شما.
این دراز و کوتهی مر جسم راست
چه دراز و کوته آنجا که خداست.
شما را اطلس و شعر خیالی
خیال خوب آن دلدار ما را.
دستگه و پیشه ترا، دانش و اندیشه ترا
شیر ترا، بیشه ترا، آهوی تاتار مرا.
گر مخیر بکنندم بقیامت که چه خواهی
دوست ما را و همه نعمت فردوس شمارا.
همه ملاحت و آهستگی و شرم تراست
همه ملامت و دلخستگی و عشق مراست.
و قدما آن را گاه در مورد قسم آرندو گاه درنظم و هم درنثر آن را با لام قسم عربی جمع کنند چنانکه بجای برای خدا «للّه را» و بجای محض رضای خدا «محضاً للّه » و متعلق یا فعل آن مانند همه ادات قسم محذوف است : مرا به خلوت با خداوند عالم سخنی هست للّه را مرا بگذار تا سخن خود بگویم که مردی درویشم و از شصت فرسنگ بدین کار آمده ام. (راحةالصدور راوندی).
خدا را از طبیب من بپرسید
که آخر کی شود این ناتوان به ؟
سخن در پرده گفتی با حریفان
خدا را زین معما پرده بردار.
ساربان بار من افتاد خدا را مددی
که امید کرمم همره این محمل بود .
صاحب نهج الادب در ص 525 کتاب خود چنین مینویسد:
«دل میرود ز دستم صاحبدلان خدا را
دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا
یعنی دل از دست من میرود جانب خدا یعنی صاحبدلان در اخفای راز من بکوشید. این مصرع را احتمال دیگر هم هست. از رساله عبدالواسع و آن احتمال این است که کلمه ٔ«را» در این شعر بمعنی برای است که در وقت التماس وطلب بکار برند چنانچه صاحب تنبیه الصبیان نیز در این بیت بمعنی برای گفته است و قایل صاحبدلان را کنایه از مرشدان زمان کرده و راز پنهان عبارت از عشق است ومعنی بیت این است که دل از دست میرود ای مرشدان زمان افسوس که آشکارا میشود راز پنهان که از کتمان آن امید سعادت داشتم ، برای خدا توجهی نمایند و همتی فرمایند که آن سعادت از دست نرود -انتهی »:
خدا را سوی مشتاقان نگاهی
پیاپی گر نباشد گاهگاهی.
در گلشن زمانه اگر گل نمیشوی
خود خار هم مباش خدا را گیاه باش.
و گاهی «را» با بای قسم آید و مؤید آن باشد مانند ترا بخدا، ترا به امام رضا و... بمعنی مطلق اختصاص : ملک الشعراء بهار در کتاب سبک شناسی گوید: «را» که از علائم مفعول له و مفعول بواسطه است گاهی بصورت اختصاصی بجای «به » و «برای » و... استعمال شده است . و در جای دیگر چنین آرد: «... با «رای » که او هم از ادات تخصیصی است ترکیب شده...». و درج 3 ص 141 درباره استعمال «را» در آثار سعدی نویسد: «سعدی این حرف را بچندین حالت و بحد وفور و بیشتر از همه نویسندگان استعمال کرده است و نیز تفاوتی بااستعمال دیگران دارد که اسم قبل از آن را بر جمله مقدم می سازد... علامت تخصیص مطلق : عالمی معتبر را مناظره افتاد با یکی از ملاحده - بازرگانی را هزار درم خسارت افتاد - زاهد را این سخن قبول نیامد و روی برتافت ». باید دانست که در هیچیک از این مثالها «را» افاده معنی تخصیص نمی کند، یعنی چنان نیست که بتوانیم جمله های بالا را بدین شکل درآوریم : هزار درم خسارت مخصوص بازرگان است یا زاهد مخصوصاً این سخن قبول نکرد یامخصوصاً عالمی معتبر با یکی از ملاحده مناظره کرد.
و همچنین گوید: «... تخصیص در حال فاعلی : درویشی را شنیدم که به غاری در نشسته بود. - خواجه ای را بنده ای بود. - کی را از ملوک فارس انگشتری گرانمایه بود. - یکی را از وزراء پسری بود.». باید دانست که در مثال اول نیز بهیچوجه «را» مفید معنی تخصیص نیست و در سه شاهد اخیر نیز «را» از باب تبدیل فعل داشتن به بودن است که بین قدما مرسوم بوده و شرح آن خواهد آمد. و نیز گوید: «تخصیص در حال مفعولی : پادشاهی را حکایت کنند که بکشتن بیگناهی فرمان داد - گدائی هول را حکایت کنند - پیرمردی را گفتند چرا زن نکنی - یکی را از دوستان گفتم که...» در این جا نیز دو شاهد اول شبیه به قسمی است که «در تخصیص مطلق » و «تخصیص در حال فاعلی » مثال آورده شده و در دو شاهد، سوم و چهارم ، «را» بمعنی حرف «ب » است که از حروف اضافه میباشد و معنی آن دو جمله بدین قسم است : به پیرمردی گفتند چرا زن نکنی ؟ -بیکی از دوستان گفتم که... و خود مرحوم بهار در ج 1 سبک شناسی ص 398، 400 در مورد «را» های زاید و مر گوید: «و دیگرمفید معنی اضافت است و در ترکیب اضافی که مضاف الیه در آن مقدم باشد واقع میشود چنانکه در این قول سعدی... «پادشاهی را حکایت کنند که...» یعنی «حکایت پادشاهی که...» معلوم نیست که «را» در جمله ٔ: «پادشاهی راحکایت کنند.» مفید معنی «تخصیص در حال مفعولی » است چنانکه در ص 142 ج 3 آورده یا برای قلب اضافه یعنی تقدیم مضاف الیه بر مضاف آورده شده است ؟ اجمالاً چنان است که این مثال در هیچیک از موارد دوگانه صحیح نیست. صاحب فرهنگ نظام گوید: (علامت تخصیص است بمعنی برای دعا مثال : خدا را دست از من بدار.) و ما این قسم امثله را مخصوص موارد قسم دانستیم. اینک شواهد استعمال «را» در مورد برای بمعنی اختصاص :
همه آفرین ز آفرینش تو را.
یارم خبر آمد که یکی توبان کرده ست
مر خفتن را ز دبیقی نکو و پاک.
نه همه کار تو دانی نه همه زور تراست
لنج پر باد مکن بیش و کتف برمفراز.
یکی خانه او را بیاراستند
بدیبا و خوالیگران خواستند.
تو داری بزرگی و کیهان تراست
همه بندگانیم و فرمان تراست.
چون بنزدیک حجر فراز رسید مردمان مر تعظیم ورا حجر خالی کردند تا وی مرآن را ببوسید. (کشف المحجوب ص 90، 91). و امروز آثار صنعتشان ظاهر است اندر مزامیر که مر آن را مرتب گردانیده اند مرقوت هوا را و طلب لهو را. (کشف المحجوب ص 520). ستایش باد یزدان دانا وتوانا را که آفریدگار جهان است و داننده آشکار و نهان است. (الابنیه عن حقایق الادویه از سبک شناسی ج 2 ص 25). فرمان خداوند راست. (تاریخ بیهقی). سپاس و ستایش مر خداوند آفریدگار بخشاینده خرد را. (مقدمه دانشنامه علائی از سبک شناسی ج 2 ص 36).
شخصی است حمید آمده در قوت و بسطت
روحی است معین شده امثال و حکم را.
و میان هر دوجانب جنگهای عظیم رفت و به آخر ظفر ابرویز را بود. (فارسنامه ابن البلخی).
چنین قصیده ز مسعودسعد سلمان خواه
چنین قصاید مسعودسعد سلمان راست.
منت خدای را عزوجل که طاعتش موجب قربت است و بشکر اندرش مزید نعمت. (گلستان).
را و مر: در کتاب دستوری که پنج تن از اساتید ادب برای مدارس متوسطه نوشته اند چنین آمده است : در زمان قدیم در اول مفعولی که به آخر آن حرف «را» باشد برای تأکید کلمه «مر» می افزودند: بیهنران مر هنرمندان را نتواننددید همچنانکه سگان بازاری مر سگ صید را. (دستور پنج استاد ج 1 ص 37). جلال همائی در مقدمه کتاب التفهیم (ص 3) آورده اند: آوردن ادات مفعولی «مر» بر سر مفعول صریح همچون : «و این آن است که هر سه پهلوی او مر یکدیگر را راست همچند باشند.» (التفهیم ص 10). «بی آنک یکی مر دیگر را ببرد.». (التفهیم ص 15، 16). «و بریدن او مر او را به زاویه های قائم بود.» (التفهیم ص 35). ممکن است که با وجود ادات مفعولی «مر» و «را» فعل صریح در جمله نباشد، مانند «چون هفت مر چهل و نه را» (التفهیم ص 42). در مقدمه فرهنگ جهانگیری چنین آمده است : آیین هشتم در ذکر کلماتی که بجهت حسن و زیب کلام بیاورند و او را دخلی در معنی نباشد اول لفظ «مر» بودمولوی بنظم آورده : بیت :
دل وقت سماع بوی دلدار بَرَد
جان را به سراپرده اسرار برد.
این زمزمه مرکبی است مر روح ترا
بردارد و خوش به عالم یار برد.
یعنی روح ترا. و گاه افاده معنی حصر کند چنانکه شیخ سعدی فرموده :
مر او را رسد کبریا و منی
که ملکش قدیم است و ذاتش غنی.
یعنی او را رسد (کبر و منی).
ملک الشعراء بهار در کتاب سبک شناسی ج 1 ص 400 چنین گوید:... دیگر بسیار آوردن حرف «مر» که از علائم مفعول له است و این حرف در پهلوی بنظر حقیر نرسیده و ظاهراً از اصطلاحات خراسان و از لهجه دری باشد و در نویسندگان خراسان نیز استعمال آن گاهی شدت دارد و گاهی ضعف ، منجمله در بلعمی به اندازه ای و در زادالمسافرین ناصرخسرو به افراط و در تاریخ سیستان کمتر دیده میشود. بلعمی این حرف را در مواردی می آورد که مفعول در محل پستی و دنائت نباشد و مورد طبیعی یا ممدوح داشته باشد و باید هرجا که این حرف می آید متعلق آن محل مفعول بلاواسطه داشته باشد مثال از بلعمی : خاتون نیز مر بهرام را بزرگ داشتی ، پس پرویز آگاه شد کی ملک ترک مر بهرام را نیکو دارد... سرهنگی را بفرستادم نام وی مردانشاه و گفت حیلت کن تا بهرام را بکشی مردانشاه بیامد و بسیار خلعت ها آورد مر خاقان را. از این جمله بخوبی معلوم میشود که در چه مواردی «مر» قبل از مفعول می آید و درچه موارد نمیآید ومرا گمان چنان است که «مر» در اصل از علامات احترام مانند «حضرت و مولی » و از این دست ها بوده است و رفته رفته صورت ادات بخود گرفته است و اﷲ اعلم.
و همچنین صاحب برهان قاطع ذیل کلمه «مر» نویسد: و از جمله کلمات زائده هم هست که از برای حسن کلام آورند چنانکه «مر او را گفتیم » و «مر او را دیدیم » یعنی به او گفتیم و او رادیدیم و در حاشیه برهان قاطع چ معین ص 1979 ج 4 افزوده است : مَر اداتی که پیش از مفعول درآید:
مر آن زخم گرزش که یارد چشید؟
مر او را رسد - و نیز ممکن است با مسندالیه (یا فاعل) استعمال شود:
مر او هست پرورده کردگار.
و نیز.
بدل گفت اگر جنگجوئی کنم
به پیکار او سرخروئی کنم
بگریند مر دوده و میهنم
که بی سر ببینند خسته تنم.
صاحب کتاب دستور جامع زبان فارسی در این باره چنین نویسد: مر، این لفظ نیز علامت دیگری برای مفعول مستقیم است. درادبیات متقدمین یعنی از سده های اول و دوم هجرت تا سده دوازدهم دیده میشود که علاوه بر لفظ را در دنبال مفعول مستقیم لفظ «مر» هم پیش از مفعول مستقیم گاهی اضافه میکرده اند که در دو سده آخر چون احتیاج مبرمی به آن نبوده متدرجاً از استعمال آن خودداری شده است ولی چون در نوشته و اشعار یعنی ادبیات فارسی زیاد دیده میشود چند نمونه از آن شاهد آورده میشود :
بود عمران هم ز اسرائیلیان
لیک مر فرعون را دل بود و جان.
وزیر گفت ای ملک چون گرد آمدن خلق موجب پادشاهی است تو مر خلق را چرا پریشان میکنی مگر سر پادشاهی نداری ؟ (گلستان).
از مطالب فوق چنین دانسته میشود که استعمال «مر» بجای «را» تقریباً در غالب موارد تابع حالات «را» است چنانکه در تقسیمات معانی «را» بیاید یعنی همان قسم که «را» در معانی سه گانه و کلی «علامت مفعول صریح ، علامت مفعول غیر صریح ، همراه مسندالیه » آمده «مَر» نیز در همان حالات بکار برده میشود و معانی دیگری از قبیل «علامت احترام » یا سایر چیزها را نمیتوان بر آن حمل کرد. شاهد برای موردی که «مَر» کاملا معادل و مساوی «را» در مورد علامت مفعول صریح و بجای آن استعمال شده است : چنین گفت حکیم ابومنصور موفق بن علی الهروی که مر کتابهای حکیمان پیشین و عالمان و طبیبان مجرب همه بجستم و هرچ گفته بودند بتأمل نگه کردم. (کتاب الابنیه عن حقایق الادویه از سبک شناسی ج 2 ص 25).
برای تأکید. و قدما آن را با «از جهت » و «برای » و «ازبهر» و «ازپی » و «زچه » و «ازقبل » و «از آنروی » و «از اتفاق » و «لام تعلیل » جمع کنند شاید بجهت تأکید معنی زیرا چنانکه مرحوم بهار در حواشی صفحه «کا» مقدمه مجمل التواریخ نوشته است در کلام حرفی زائد یا من باب زینت معنی ندارد و هیچ حرفی از فایدتی خالی نیست قاعدةً هم نمیتوان این کلمات را زائد تصور کرد مگر آنکه بتوان دلیلی مقنع بر آن اقامه داشت بخصوص که در کتب نظم و نثر پارسی در اعصار مختلف نمونه های بسیاری از آن دیده میشود، بدین جهات عنوان «تأکید» برای استعمال «را» در این قسم موارد رجحان می یابد. لیکن برخی آن را بدین صورت زائد دانسته اند. صاحب فرهنگ آنندراج ذیل «را»چنین می نویسد: «... فراهانی علیه الرحمه در شرح قصاید اوحدالدین انوری نوشته هرگاه که کلمه «بهر» یا «برای » با «را» جمع شود حکم بزیادتی «را» اولی است چه «رای » زائد در کلام هیچیک از قدما نیست که نیست و در عصر ایشان متعارف بود و در اکثر مواضع از کلام ایشان که توجیه ممکن نباشد بزیادتی «را» قائل باید شد چون ازیرا به وزن نصیرا که زیرا بحذف همزه و ایرا بحذف زا مخفف ازین راست و برای فلان را و بهر فلان را و از پی فلان را که در این کلمات تنها لفظ «برای » و مترادفات آن افاده معنی علت و سبب میکند پس لفظ «از» نیز زائده باشد و چنین زیادت بلکه زیاده از این در کلام قوم بسیار است مثلا در این بیت میرزا صائب :
آدمی پپر چو شد حرص جوان میگردد
خواب در وقت سحرگاه گران میگردد.
هر چهار لفظ در وقت و سحر و گاه دلالت میکند بر ظرفیت و اقتصار از آن بر غیر درست است زیرا که در حروف تنها نمی آید برخلاف کلمات سه گانه : ای لفظ، ازو برای و را، دیگر هرکدام لیاقت آن ندارد که تنها آرند... امیری معزی گوید:
ازبهر تو را توبه و سوگند شکستم
برکف قدح باده نهادیم دگر هیچ.
حکیم سنائی گوید:
آن کبک مرقع سلب برچده دامن
از غالیه غل ساخته از بهر نشانرا.
اوحدالدین انوری گوید:
فاتحه داغش از زمانه همی خواست
شیر سپهر از برای لوح برین را - انتهی .»
صاحبان فرهنگ شعوری و فرهنگ نظام نیز معتقدند که آوردن را همراه برای و از پی و... زائد است عبدالرحیم همایون فرخ در کتاب دستور خود چنین آرد : «هرجا که حرف «برای » در جلو کلمه ای باشد دیگر دنبال آن «را» نیاید و همچنین اگر در آخر کلمه «را» باشد دیگردر جلو آن احتیاج به «برای » نخواهد بود... و اما اینکه مولوی (در بیان اینکه حیرت مانع بحث و فکرت است) فرماید:
آن یکی زد سیلئی مر زید را
حمله کرد او هم برای کید را.
که هم در جلو کلمه کید «برای » وهم در دنبال آن «را» آورده و نیز در این بیت که میفرماید:
هر زدن بهر نوازش را بُوَد
هر گله از شکر حاکی میشود.
که در جلو کلمه نوازش «بهر» آورده و هم در دنبال آن «را» اگر در ابیات فوق تصحیفی روی نداده باشد البته از جمله چیزهائی است که برای شعرا در نظم مجاز است و الا مولوی بزرگواری است که در هر چیزی میتوان به او اقتفا و اقتدا کرد مخصوصاً در کلمات و قوانین زبان فارسی و اینگونه انحراف اگر مجازی نبودی بعید مینمودی... -انتهی ». باید دانست که با مراجعه بطبعهای مختلف مثنوی که کمابیش انتقادی و متقن و قابل اطمینان نیز هست تقریباً مسلم میشود که هیچگونه تصحیفی بخصوص در مصرعهای مورد مثال رُخ نداده است بعلاوه استعمال این قسم «را» همراه «برای » اختصاصی به این دو بیت در اشعار مولانا ندارد و همچنانکه بیاید بکار بردن آن نیز منحصر به نظم نیست و در آثار متقدمان بکتب نثر بسیاری برمیخوریم که «را» را همراه از پی و برای و... بکار برده اند. اینک مثالهای آن : و چون هیچ خبر نستد مگر آن علم و اندر خزینه بنهاد از بهر فال را. (ترجمه طبری بلعمی).به هر یک سال چهار شب همه بهم آیند از بهر توالد را. (حدود العالم نقل از مقدمه نصیحة الملوک ص یو بقلم جلال همایی).
جهان پر ز گردون بد و گاومیش
ز بهر خورش را همی راند پیش.
و ز بهرآن را که معدل النهار و منطقةالبروج یک از دیگر جدایند. (التفهیم ص 76). پس هر دو بکارند از جهت احتیاط را. (التفهیم ص 256). و تا نماز دیگر از بهر خویشتن رابستاند. (التفهیم ص 256).
کاشکی کار من و تو بدرم راست شدی
تا من از بهر ترا کردمی از دیده درم.
رسم ناخفتن بروز است و من از بهر ترا
بی وسن باشم همه شب روز باشم با وسن.
کودک است او ز چه معنی را پشتش بخم است
رودگانیش چرا نیز برون شکم است.
اماحق اُلوالامر و خاندان مصطفی نگاه باید داشت از بهر دین را. (تاریخ سیستان). هر دو بر نشستند از بهر نماز آدینه را. (تاریخ سیستان). از بهر ما را جان بر میان بست تا آن کار بزرگ با نام ما راست شد. (نمونه نثر ابونصر مشکان از سبک شناسی ج 2 ص 88). و بنده این نه از بهر خود را میگوید. (تاریخ بیهقی). چون رکاب عالی به بلخ رسید تدبیر گسیل کردن رسولی با نام از بهرعقد و عهد را کرده شود. (تاریخ بیهقی). گروهی از فرزندان آدم یکدیگر را می کشند و می خورند از بهر حطام عاریت را و آنگاه خود میگذارند و میروند. (تاریخ بیهقی چ دانشگاه مشهد ص 247). حکایات که در کلیله و دمنه بر زبان حیوانات نهاده اند موضوعات (ی) است برای فوائدو تجارب را . (تاریخ بیهق از سبک شناسی ج 2 ص 367).
روی و ریش و گردنش گفتی برای خنده را
در بیابان زافه ای ترکیب کردی با کشَف.
من این ابیات مر کفارت بعضی از آن را گفتم از برای خدای و دوستی رسول و فرزندان وی را. (کشف المحجوب چ ژوکوفسکی ص 92).
گور گیرد شیر دشتی لیکن از بهر ترا
گور سازدشیر گیتی خویشتن را بی دهن.
لیکن بچه هفت ماهه را نیز آفتی هست وآن آن است که بیشتری زود بمیرند از بهر شش سبب را. (ذخیره خوارزمشاهی).
بساز رزم عدو را که از برای تو را
قضا گرفته بکف نامه ظفر دارد.
ملوک را بجز دو نگینه روا نبود داشتن یکی یاقوت که شاه گوهرهای ناگدازنده است ودیگر پیروزه از بهر نامش را و از بهر عزیزی و شیرینی دیدارش. (نوروزنامه منسوب بحکیم عمر خیام). اما پسر پادشاه در این معنی حریص تر بودی از جهت چند سبب را. (نوروزنامه منسوب بخیام).
عافیت را سر بزن بهر کمال عشق را
عاقبت را دم بزن بهر جمال راه را.
هیچ اگر بینمی شکل میانت بچشم
جان نهمی بر میان بهر میان تو را.
در جستن نان آب رخ خویش مریزید
در نار مسوزید روان از پی نان را.
هرآن مثال که توقیع تو بر آن نبود
زمانه طی نکند جز برای حنی را .
و گفت دنیا را بگیر از برای تن را و آخرت را بگیر از برای دل را. (از تذکرةالاولیاء عطار). آخر این باخت ازبهر برد و مات را بود. (کتاب المعارف).
گفت تدبیر آن بود کان مرد را
حاضر آریم از پی این درد را.
بار دیگر سر برون کن از حجاب
از برای عاشقان دنگ را.
از برای صلاح مجنون را
باز خوان ای حکیم افسون را.
ای مطرب دل برای یاری را
در پرده زیر گوی زاری را.
من نیز اگرچه ناشکیبم
روزی دو برای مصلحت را
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله کار خویش گیرم.
تغییر محل ((را)):
در نظم و نثر متقدمان جمله هائی یافت شود که محل «را» علامت مفعول صریح ، در آن تغییریافته و گاه ممکن است با «راء تأکید» که همراه «بهر» و «برای » می آید مشتبه گردد صاحب نهج الادب در این باره چنین نویسد: «رای علامت مفعول که برای اظهار مفعولیت ماقبل خود آید...به ضرورت میان او و ماقبلش فصل جایز باشد چنانکه دراین قول حافظ:
محرم راز دل شیدای خود
کس نمی بینم ز خاص و عام را .
و بعضی گفته اند که «را» در اینجا غیرمعنوی یعنی زائد است.» مرحوم ملک الشعراء بهار در سبک شناسی ج 3 ص 141 در ضمن بحث از قیود و حروف زائد در گلستان ذیل «راء زایده » می نویسد: سعدی این حرف را بچندین حالت و بحد وفور و بیشتر از همه نویسندگان استعمال کرده است و... علامت مفعول مطلق...: یکی را از بزرگان بمحفلی اندر همی ستودند... چنانکه ملاحظه میگردد این «را» در جمله اخیر بهیچوجه زائد نیست و اگر جمله را بدین شکل تعبیر کنیم روشنتر میگردد: یکی از بزرگان را بمحفلی اندر همی ستودند چون محل «را» تغییر کرده موجب این نظر گردیده است چنانکه در شواهد ذیل :
جهاندار هوشنگ باهوش گفت
بداریدشان را جدا جفت جفت .
که بدین ترتیب تعبیرمیگردد: جهاندار هوشنگ باهوش گفت جفت جفتشان را جدابدارید.
طبع تو را تا هوس نحو کرد
صورت نحو از دل ما محو کرد.
((را)) و معانی حرفی آن :
معانی حرفی «را» با افعالی که در جمله همراه آن می آید آشکار میگردد. بدین معنی که اگر با فعلهائی بکار رود که به «ب » متعدی میشوند مانند گفتن ، سپردن ، آگهی رسیدن ، نظر کردن و غالب افعال مرکبی که با مصدر «دادن » ترکیب میشوند از قبیل دست دادن ، راه دادن ، پاسخ دادن و غیره و همچنین بخشیدن ، سجده کردن ، فروختن ، مانستن و... بطور وضوح معنی «ب » را نشان میدهد مثلا اگر گفته شود: حسن را گفتم. یعنی : بحسن گفتم. پس معنی «را» مساوی میشود با «ب » که آن را از حروف اضافه دانسته اند . و همچنین اگر با افعالی بیاید که بوسیله «با» متعدی میشوند نظیر: عهد بستن ، مقایسه کردن ، تناسب داشتن و... مسلماً باید بمعنی «با» گرفته شود. نیزاگر با فعلهائی که بوسیله «بر» مفعول میگیرند استعمال شود بمعنی «بر» میباشد و هرگاه با فعلهائی که با «از» متمم میگیرند، بیاید مرادف «از» خواهد بود. ولی در مواردی که حرف اضافه ، بر حسب نظر بعضی از ادباء بجای تنوین عربی است که کلمه را قید میکند مانند ازاتفاق بمعنی اتفاقاً و بخصوص بجای خصوصاً و قس علیهذا. در این هنگام چون مفعول فعل نیست در نظر گرفتن و مقایسه معنی «را» از لحاظ تعدیه آن فعل ضرورت ندارد،اما در مواردی که «را» بمعنی «در» استعمال میشود: مرحوم ملک الشعراء بهار در سبک شناسی ج 2 ص 295 مینویسد: «ولی از قرن ششم ببعد موارد دیگری برای استعمال «را» پیدا شده است ، گاه بمعنی... یا بمعنی «در» بعد ازظرف چون : فردا را کارهای ضروری دارم یعنی در فردا...» باید دانست که استعمال «را» بمعنی در اختصاص ببعداز قرن ششم ندارد و چنانکه بیاید شواهد بسیاری در نظم و نثر از آن ، در دست است و مرحوم علامه محمد قزوینی از آن به «راء توقیتیه »تعبیر کرده است و آن را «راء ظرفیه » نیز گفته اند .
اینک شواهد برای معانی حرفی «را»:
به معنی «ب »:
و چون رزم هری بکرد نشابور او را داد و طوس راخود بدو داده بود. (مقدمه شاهنامه از بیست مقاله قزوینی ج 2 ص 59).
مرا نگوئی کز چه شده است شادی سوگ.
مفرمای هیچ آدمی را مجرگ
چنین گفت هارون مرا روز مرگ.
کس ندید که کسی از ملکان شاعری را پنجاه هزار درم داده باشد. (ترجمه تاریخ طبری بلعمی چ نولکشور ص 750).
سپردی مرا دختر اردوان
که تا بازخواهی تنی بی روان.
منوچهر را چون رسید آگهی
بخندید از آن فرّ شاهنشهی.
پسر را چنین داد پاسخ پشنگ
که افراسیاب آن دلاور نهنگ.
و خدای جل وعلا او را توفیق دهاد بر آن. (قراضه طبیعیات از سبک شناسی ج 2 ص 38).
قوم را گفتم چونید شمایان به نبید
همه گفتند صوابست ، صوابست ،صواب.
ترا گویم ای سیدمشرقین
که مردم مرانند و تو نامران.
یکی را گفتم تو کیستی گفت من نوحم. دیگر را گفتم تو کیستی گفت من ابراهیم - آن زر شما را دهم. (تاریخ سیستان). به اندک مایه روزگار قاضی قضاتی ختلان وی را داد. (تاریخ بیهقی). نه بازنمودند که چند رنج رسید ارسلان جاذب را و غازی سپاهسالار را. (تاریخ بیهقی). بازرگانی را که او را ابومطیعسگزی گفتندی یکشب [ امیرمسعود ] هزار دینار بخشید. (تاریخ بیهقی). و پند دادن تو مر همه خلایق را واجب. (کشف المحجوب ص 95، 96). و رسم ایشان آن بود که هرکجاسلطان بمردم رسیدی او را سجده کردندی و صلوات دادندی. (سفرنامه ناصرخسرو ص 69 چ برلین).
خبر بیاور ازایشان به من چو داده بوی
ز حال من بحقیقت خبر مر ایشان را.
دیو هوی سوی هلاکت کشید
دیو هوی را مده افسار خویش.
نامه بنوشت و مهر کرد و آن نایب را داد. (تاریخ برامکه). و انوشیروان مزدک را پیغام داد که ما را معلوم است که تو بر حقی. (فارسنامه ابن البلخی چ سیدجلال تهرانی ص 72). اما ترسیدم که بدخویان ترا صورتی نمایند و در حق فرزند خویش بزهکار شوی. (فارسنامه ابن البلخی).
گر شب وصلت نماید مرشب معراج را
نیک ماند روز هجرت روز رستاخیز را.
شربت وصل تو ماند نوبهار تازه را
ضربت هجر تو ماند ذوالفقار تیز را.
هر لحظه نهی کجی دگرگون
کس در ندهد تن این دغا را.
از غایت ترّی که هوا راست عجب نیست
گر خاصیت ابر دهد طبع دخان را.
از مرتبه دانیست در آن مرتبه آری
یزدان ندهد مرتبه جز مرتبه دان را.
بدان مشکوی مشک آگین فرودآی
کنیزان را نگین شاه بنمای.
چو گنجش زیر زر پوشیده دارم
کلید گنجها او را سپارم.
چو عیسی روح را درسی درآموز
چو موسی عشق را شمعی برافروز.
خدای میگوید مرا خدمت کن و شکرگوی و مادر و پدر را خدمت کن و شکرگوی. (تذکرةالاولیاء چ تهران ص 115).
مفروشید کمان و زره و تیغ، زنان را
که سزا نیست سلحها بجز از تیغزنان را.
بود گبری در زمان بایزید
گفت او را یک مسلمان سعید
روز دیگر وقت دیوان لقا
شه سلیمان گفت عزرائیل را...
دگر آفتاب رویت منمای آسمان را
که قمر ز شرمساری بشکست چون هلالی.
ترا که گفت که سعدی نه مرد عشق تو باشد
گر از وفات بگردم درست شد که نه مَردم.
میل از این جانب اختیاری نیست
کهربا را بگو که من کاهم.
لقمان را گفتند ادب از که آموختی گفت از بی ادبان. (گلستان). ملک را دشنام دادن گرفت. (گلستان). جوانمردی را در جنگ تاتار جراحتی هولناک رسید. (گلستان).
اگر دشنام فرمائی وگر نفرین ، دعا گویم
جواب تلخ میزیبد لب لعل شکرخا را.
صبا بلطف بگو آن غزال رعنا را
که سر بکوه و بیابان تو داده ای مارا.
خوبان پارسی گو بخشندگان عمرند
ساقی بده بشارت رندان پارسا را.
به معنی «با»:
صاحب نهج الادب چنین نویسد «را»بمعنی «با» که یکی از حروف صله است سنجر کاشی گفته :
ختم الرسل اگر نه بخود داده از کرم
آن نسبتی که داشته هارون کلیم را.
یعنی با کلیم ، چه صله لفظ نسبت و هرچه از مشتقات است چون ناسب و منسوب ، یا «با» آید (از مفتاح الخزائن). ناصرخسرو نیز در مورد نسبت چنین گوید:
بفعل بنده یزدان نه ای ، بنامی تو
خدای را تو چنانی که لاله نعمان را.
ناصرخسرو (دیوان چ تهران ص 10، 1304، 1307).
در استعمال «را» بجای «ب » و «با» باید دانست که چون این دو کلمه در جمله های فارسی بیکدیگر قابل تبدیل و تأویلند تقریباً هرجا که بمعنای «ب » می آید میتوان به «با» نیز تأویل کرد، مگر در مواردی که فعل منحصراً بوسیله «با» متعدی شود و قابل هیچگونه تأویل نباشد

Question 5

معنی را در فرهنگ فارسی معین

فرهنگ فارسی معین · Accepted Answer

نشانه مفعول صریح یا بی واسطه (مستقیم)، خانه را خریدم، کتاب را دادم، اختصاص را رساند به معنی برای، منت خدای را، درباره، در حق، و آن آنچنان بود که ایشان موسی را گفتند پیس است