خریدار. طالب. خرنده. در تداول عامه گویند: تو بخر این خانه نیستی، کشت بی نیاز از آب دادن. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء). خلاف مسقی. (از اقرب الموارد). ج، بخوس، محصولی که از مردم بازارنشین ستانند، آنچه عشاران بعد گرفتن صدقه بحیلۀ مزد گیرند. (منتهی الارب). و رجوع به بخس و منتهی الارب شود
خریدار. طالب. خرنده. در تداول عامه گویند: تو بِخَرِ این خانه نیستی، کشت بی نیاز از آب دادن. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء). خلاف مسقی. (از اقرب الموارد). ج، بخوس، محصولی که از مردم بازارنشین ستانند، آنچه عشاران بعد گرفتن صدقه بحیلۀ مزد گیرند. (منتهی الارب). و رجوع به بخس و منتهی الارب شود
بخار برآوردن دیگ. (منتهی الارب) (از ناظم الاطباء) (آنندراج). - بنات بخر، بنات بحر. ابرهای سپید تنک که اول تابستان آید. (منتهی الارب) (آنندراج). و رجوع به بحر و بنات بحر شود، در رنج داشتن. (آنندراج) (ناظم الاطباء). پریشان خاطر نمودن. آزار کردن. (ناظم الاطباء) ، گدازانیدن. (آنندراج) (ناظم الاطباء) ، گداختن. (فرهنگ سروری) : همی به آتش خواهند بردنت زیراک بزور آتش زری شود جدا ز مسی اگر زری نکند بر تو کار آن آتش وگر مسی بعنا تا ابد همی بخسی. ناصرخسرو (دیوان چ مینوی ص 363). ، خرامان رفتن. (آنندراج) (ناظم الاطباء). گرازان رفتن. گرازانیدن. گرازیدن. (شرفنامۀ منیری) ، پژمردن، در رنج بودن. (فرهنگ سروری). و رجوع به بخسانیدن شود
بخار برآوردن دیگ. (منتهی الارب) (از ناظم الاطباء) (آنندراج). - بنات بخر، بنات بحر. ابرهای سپید تنک که اول تابستان آید. (منتهی الارب) (آنندراج). و رجوع به بحر و بنات بحر شود، در رنج داشتن. (آنندراج) (ناظم الاطباء). پریشان خاطر نمودن. آزار کردن. (ناظم الاطباء) ، گدازانیدن. (آنندراج) (ناظم الاطباء) ، گداختن. (فرهنگ سروری) : همی به آتش خواهند بردنت زیراک بزور آتش زری شود جدا ز مسی اگر زری نکند بر تو کار آن آتش وگر مسی بعنا تا ابد همی بخسی. ناصرخسرو (دیوان چ مینوی ص 363). ، خرامان رفتن. (آنندراج) (ناظم الاطباء). گرازان رفتن. گرازانیدن. گرازیدن. (شرفنامۀ منیری) ، پژمردن، در رنج بودن. (فرهنگ سروری). و رجوع به بخسانیدن شود
گندگی دهان و جز آن. (منتهی الارب). گندگی دهان و جز آن که بفارسی بیاستو و پیاستو و غشاک گویند. (ناظم الاطباء) ، پژمرده و فراهم آمده. (ناظم الاطباء) : همچو گرمابه که تفسیده بود اندرآیی جانت بخسیده شود. مولوی (مثنوی چ خاور ص 194). ، خرامان. (ناظم الاطباء)
گندگی دهان و جز آن. (منتهی الارب). گندگی دهان و جز آن که بفارسی بیاستو و پیاستو و غشاک گویند. (ناظم الاطباء) ، پژمرده و فراهم آمده. (ناظم الاطباء) : همچو گرمابه که تفسیده بود اندرآیی جانت بخسیده شود. مولوی (مثنوی چ خاور ص 194). ، خرامان. (ناظم الاطباء)
تأنیث ابخر. تفناک، پاره پاره کردن: و او را بزخمهای پیاپی وضربهای بی محابا بخش کردند و جان او را که حشاشۀ مکرمت بود بر باد دادند. (ترجمه تاریخ یمینی) ، بخشیدن. عطیه کردن. عطا کردن: همه بخش کرد آنچه بد بر سپاه سراپرده و خیمه تخت و کلاه. فردوسی. چو بر گل گران بدره ها بخش کرد همه رنگ رخسارشان رخش کرد. شمسی (یوسف و زلیخا). بقنطار زر بخش کردن ز گنج نباشد چو قیراطی از دسترنج. سعدی (بوستان). ، مقدر کردن. تقدیر کردن. نصیب دادن: از آن بخش کایزد بکرده ست پیش نه کم گردد از رنج روزی نه بیش. اسدی. جهاندار بخشی که کرده ست پیش از آن بخش کمتر نگردد نه بیش. اسدی
تأنیث ابخر. تفناک، پاره پاره کردن: و او را بزخمهای پیاپی وضربهای بی محابا بخش کردند و جان او را که حشاشۀ مکرمت بود بر باد دادند. (ترجمه تاریخ یمینی) ، بخشیدن. عطیه کردن. عطا کردن: همه بخش کرد آنچه بد بر سپاه سراپرده و خیمه تخت و کلاه. فردوسی. چو بر گل گران بدره ها بخش کرد همه رنگ رخسارشان رخش کرد. شمسی (یوسف و زلیخا). بقنطار زر بخش کردن ز گنج نباشد چو قیراطی از دسترنج. سعدی (بوستان). ، مقدر کردن. تقدیر کردن. نصیب دادن: از آن بخش کایزد بکرده ست پیش نه کم گردد از رنج روزی نه بیش. اسدی. جهاندار بخشی که کرده ست پیش از آن بخش کمتر نگردد نه بیش. اسدی
خردمند. صاحب عقل. گویا در اصل باخرد بوده مخفف گشته حرکت باء هم مبدل گشت. با فتح باء هم صحیح است. (فرهنگ نظام). هوشیار. (غیاث اللغات). هوشمند. صاحب ادراک. خبردار. (ناظم الاطباء). عاقل. خردمند. فرزانه. ذولب. ذونهیه. لبیب. باخرد. صاحب شعور. ضدبی خرد. (انجمن آرای ناصری). رد. اریب. ارب. دانا. صاحب عقل و هوش و شعور و خرد، و اصل باخرد بوده ضد بی خرد، خردمند. (انجمن آرای ناصری). هوشمند. صاحب عقل. صاحب شعور و ادراک. خبردار. (هفت قلزم) : مردمان بخرد اندر هر زمان راه دانش را بهر گونه زبان... رودکی. بفرمودشان گفت بخرد بوید به ایوان او با هم اندر شوید. دقیقی. مرا نیز با مرز تو کار نیست که نزدیک بخرد سخن خوار نیست. فردوسی. که ایدون شنیدستم از موبدان ز اخترشناسان و از بخردان. فردوسی. یکی انجمن ساخت با بخردان هشیوار و کارآزموده ردان. فردوسی. چو رازت به شهر آشکارا شود دل بخردت بی مدارا شود. فردوسی. ز ترکان ترا بخرد انگاشتیم جز آنگونه هستی که پنداشتیم. فردوسی. این سیرت و این عادت واین خو که تو داری کس رانبود تا نبود بخرد و هشیار. فرخی. با بخردان نشین چو بخواهی همی نشست با نیکوان غنو چو بخواهی که بغنوی. فرخی. به حیله ساختن استاد بخردان زمین به حرب کردن شاگرد پادشاه زمان. فرخی. رمضان پیری بس چابک و بس باخرد است کار بخرد همه زیبا بود و اندرخور. فرخی. لیکن عادت دارد از هر چیزها گفتن که خلاف خرد باشد و به تکلف گوید و من دانم که او بخرد است. (از تاریخ سیستان). خوارزمشاه بس بخرد و محتشم و خویشتن دار است. (تاریخ بیهقی). و این ابوالقاسم مردی پیر و بخرد و امین و سخنگوی بود. (تاریخ بیهقی). ایشان را می باید آزمود تا تنی چند از ایشان بخردتر اختیار کرده آید. (تاریخ بیهقی). اکنون نگاه باید کرد در کفایت این عبدالغفار دبیر بخرد مجرب. (تاریخ بیهقی). تاندانی کار کردن باطل است از بهر آنک کار بر نادان و عاجز بخردان تاوان کنند. ناصرخسرو. سفله جهان بیوفاست ای بخرد با تو کجا بی وفاقرار کند. ناصرخسرو. همچو پیل است کار بخرد راست پیل یا شاه راست یا خود راست. سنایی. دوست دانی نه بنده مر خود را این بود شیوه مردبخرد را. سنایی. نبود هیچ طفل بخرد خرد. سنایی. گر عمرتو باشد به جهان تا سیصد افسانه شمر زیستن بی مر خود باری چو فسانه می شوی ای بخرد افسانۀ نیک شو نه افسانۀ بد. ؟ (از تاریخ طبرستان). ملک فرمود خواندن موبدان را همان کارآگهان و بخردان را. نظامی. هم نامۀ خسروان بخوانی هم گفتۀ بخردان بدانی. نظامی. چو سلطان عنایت کند با بدان کجا ماند آسایش بخردان. سعدی. عجب نبود از سیرت بخردان که نیکی کنند از کرم با بدان. سعدی. چو گفتم، نصیحت پذیر و بدان عمل کن که باشی سر بخردان. سعدی. در بساط نکته سنجان خودفروشی شرط نیست یا سخن دانسته گوی ای مرد بخرد یا خموش. حافظ. بپرسید از ایشان که ای بخردان به لشکرگه عدل اسپهبدان. جامی. بلخ را نسبت اگرچند به اوباش دهند بر هر بیخردی نیست که صد بخرد نیست. ؟ (انجمن آرای ناصری). - بخرد بخردان، اعقل عقلاء. داناترین دانایان. (آنندراج) (ناظم الاطباء). -
خردمند. صاحب عقل. گویا در اصل باخرد بوده مخفف گشته حرکت باء هم مبدل گشت. با فتح باء هم صحیح است. (فرهنگ نظام). هوشیار. (غیاث اللغات). هوشمند. صاحب ادراک. خبردار. (ناظم الاطباء). عاقل. خردمند. فرزانه. ذولب. ذونهیه. لبیب. باخرد. صاحب شعور. ضدبی خرد. (انجمن آرای ناصری). رد. اریب. ارب. دانا. صاحب عقل و هوش و شعور و خرد، و اصل باخرد بوده ضد بی خرد، خردمند. (انجمن آرای ناصری). هوشمند. صاحب عقل. صاحب شعور و ادراک. خبردار. (هفت قلزم) : مردمان بخرد اندر هر زمان راه دانش را بهر گونه زبان... رودکی. بفرمودشان گفت بخرد بوید به ایوان او با هم اندر شوید. دقیقی. مرا نیز با مرز تو کار نیست که نزدیک بخرد سخن خوار نیست. فردوسی. که ایدون شنیدستم از موبدان ز اخترشناسان و از بخردان. فردوسی. یکی انجمن ساخت با بخردان هشیوار و کارآزموده ردان. فردوسی. چو رازت به شهر آشکارا شود دل بخردت بی مدارا شود. فردوسی. ز ترکان ترا بخرد انگاشتیم جز آنگونه هستی که پنداشتیم. فردوسی. این سیرت و این عادت واین خو که تو داری کس رانبود تا نبود بخرد و هشیار. فرخی. با بخردان نشین چو بخواهی همی نشست با نیکوان غنو چو بخواهی که بغنوی. فرخی. به حیله ساختن استاد بخردان زمین به حرب کردن شاگرد پادشاه زمان. فرخی. رمضان پیری بس چابک و بس باخرد است کار بخرد همه زیبا بود و اندرخور. فرخی. لیکن عادت دارد از هر چیزها گفتن که خلاف خرد باشد و به تکلف گوید و من دانم که او بخرد است. (از تاریخ سیستان). خوارزمشاه بس بخرد و محتشم و خویشتن دار است. (تاریخ بیهقی). و این ابوالقاسم مردی پیر و بخرد و امین و سخنگوی بود. (تاریخ بیهقی). ایشان را می باید آزمود تا تنی چند از ایشان بخردتر اختیار کرده آید. (تاریخ بیهقی). اکنون نگاه باید کرد در کفایت این عبدالغفار دبیر بخرد مجرب. (تاریخ بیهقی). تاندانی کار کردن باطل است از بهر آنک کار بر نادان و عاجز بخردان تاوان کنند. ناصرخسرو. سفله جهان بیوفاست ای بخرد با تو کجا بی وفاقرار کند. ناصرخسرو. همچو پیل است کار بخرد راست پیل یا شاه راست یا خود راست. سنایی. دوست دانی نه بنده مر خود را این بود شیوه مردبخرد را. سنایی. نبود هیچ طفل بخرد خرد. سنایی. گر عمرتو باشد به جهان تا سیصد افسانه شمر زیستن بی مر خود باری چو فسانه می شوی ای بخرد افسانۀ نیک شو نه افسانۀ بد. ؟ (از تاریخ طبرستان). ملک فرمود خواندن موبدان را همان کارآگهان و بخردان را. نظامی. هم نامۀ خسروان بخوانی هم گفتۀ بخردان بدانی. نظامی. چو سلطان عنایت کند با بدان کجا ماند آسایش بخردان. سعدی. عجب نبود از سیرت بخردان که نیکی کنند از کرم با بدان. سعدی. چو گفتم، نصیحت پذیر و بدان عمل کن که باشی سر بخردان. سعدی. در بساط نکته سنجان خودفروشی شرط نیست یا سخن دانسته گوی ای مرد بخرد یا خموش. حافظ. بپرسید از ایشان که ای بخردان به لشکرگه عدل اسپهبدان. جامی. بلخ را نسبت اگرچند به اوباش دهند بر هر بیخردی نیست که صد بخرد نیست. ؟ (انجمن آرای ناصری). - بخرد بخردان، اعقل عقلاء. داناترین دانایان. (آنندراج) (ناظم الاطباء). -
بادام کوهی کوچک که در جنگل جنوب ایران بسیار است، آنرا چیده تلخیش را زایل نموده، خورند. لفظ مذکور در تکلم شیراز داخل است. (فرهنگ نظام). بادام کوهی که از چوب آن عصا سازند. (ناظم الاطباء). نام میوه ای است که آنرا بادام کوهی میگویند و چوب آنرا بجهت میمنت عصا کنند. (برهان قاطع) (هفت قلزم) (از شرفنامۀ منیری). به شیرازی بادام کوهی را نامند. ارجان. ارچن. ارژن. چوب آنرا عصا کنند و خجسته شمرند. (انجمن آرای ناصری) (آنندراج) : ارده و بخرک و سیلان چو یک اشکم بخوری بردلت کشف شود چندهزاران اسرار. بسحاق اطعمه
بادام کوهی کوچک که در جنگل جنوب ایران بسیار است، آنرا چیده تلخیش را زایل نموده، خورند. لفظ مذکور در تکلم شیراز داخل است. (فرهنگ نظام). بادام کوهی که از چوب آن عصا سازند. (ناظم الاطباء). نام میوه ای است که آنرا بادام کوهی میگویند و چوب آنرا بجهت میمنت عصا کنند. (برهان قاطع) (هفت قلزم) (از شرفنامۀ منیری). به شیرازی بادام کوهی را نامند. ارجان. ارچن. ارژن. چوب آنرا عصا کنند و خجسته شمرند. (انجمن آرای ناصری) (آنندراج) : ارده و بخرک و سیلان چو یک اشکم بخوری بردلت کشف شود چندهزاران اسرار. بسحاق اطعمه
بخرد. باخرد. خردمند: نصرت به دین کن ای بخرد مر خدای را گر بایدت که بهره بیابی ز نصرتش. ناصرخسرو. چو مردم بخرد آبروی را همه سال به کره بندۀ اینیم و چاکر آنیم. مسعودسعد (دیوان چ رشید یاسمی). و رجوع به بخرد شود
بِخْرَد. باخرد. خردمند: نصرت به دین کن ای بخرد مر خدای را گر بایدت که بهره بیابی ز نصرتش. ناصرخسرو. چو مردم بخرد آبروی را همه سال به کُرْه بندۀ اینیم و چاکر آنیم. مسعودسعد (دیوان چ رشید یاسمی). و رجوع به بِخْرَد شود
عقل. خرد. لب. هوش. دراکه. دانایی. (فرهنگ نظام). فراست. زیرکی. دانایی. کیاست. (ناظم الاطباء). خردمندی. فرزانگی. هوشیاری. (شرفنامۀ منیری). دانایی. (غیاث اللغات) : که اندیشه ای در دلم ایزدی فراز آمده ست از ره بخردی. فردوسی. نکوتر هنر مرد را بخردی است که کار جهان و ره ایزدی است. فردوسی. مرا بخردی هست اگر سال نیست بسان گوانم بر و یال نیست. فردوسی. ای همه حرّی و همه مردمی و ای همه رادی و همه بخردی. فرخی. بود دوری از بد ره بخردی بهی نیکی و دوری است از بدی. اسدی (گرشاسبنامه). بخردی باید و دانش که شود مرد تمام تو به حیلت چه بری نسبت خود سوی تمیم. ناصرخسرو. نکوتر هنر مرد را بخردی است که کار جهان و ره ایزدی است. (از نوروزنامه). بفرمود تا آتش موبدی کشند از هنرمندی و بخردی. نظامی. باز گفتا چرا ددی سازم اول آن به که بخردی سازم. نظامی. طبیعت شودمرد را بخردی. سعدی. - نابخردی، نادانی. و رجوع به همین ماده و بخرد شود
عقل. خرد. لب. هوش. دراکه. دانایی. (فرهنگ نظام). فراست. زیرکی. دانایی. کیاست. (ناظم الاطباء). خردمندی. فرزانگی. هوشیاری. (شرفنامۀ منیری). دانایی. (غیاث اللغات) : که اندیشه ای در دلم ایزدی فراز آمده ست از ره بخردی. فردوسی. نکوتر هنر مرد را بخردی است که کار جهان و ره ایزدی است. فردوسی. مرا بخردی هست اگر سال نیست بسان گوانم بر و یال نیست. فردوسی. ای همه حرّی و همه مردمی و ای همه رادی و همه بخردی. فرخی. بود دوری از بد ره بخردی بهی نیکی و دوری است از بدی. اسدی (گرشاسبنامه). بخردی باید و دانش که شود مرد تمام تو به حیلت چه بری نسبت خود سوی تمیم. ناصرخسرو. نکوتر هنر مرد را بخردی است که کار جهان و ره ایزدی است. (از نوروزنامه). بفرمود تا آتش موبدی کشند از هنرمندی و بخردی. نظامی. باز گفتا چرا ددی سازم اول آن به که بخردی سازم. نظامی. طبیعت شودمرد را بخردی. سعدی. - نابخردی، نادانی. و رجوع به همین ماده و بخرد شود
