شجاع و بهادر، نام معشوقۀ اندروس، (ناظم الاطباء)، نام زن اندروس است و هارو جزیره ای داشت در میان دریا و شبها آتش افروختی تا اندروس به فروغ آتش شناکنان آمدی وپیش هارو رفتی، یک شب بادی شد و آتش را بکشت و اندروس در میان دریا گم شد و بمرد، (برهان) (آنندراج)
شجاع و بهادر، نام معشوقۀ اندروس، (ناظم الاطباء)، نام زن اندروس است و هارو جزیره ای داشت در میان دریا و شبها آتش افروختی تا اندروس به فروغ آتش شناکنان آمدی وپیش هارو رفتی، یک شب بادی شد و آتش را بکشت و اندروس در میان دریا گم شد و بمرد، (برهان) (آنندراج)
مرضی که در بعضی حیوانات مانند سگ، گربه و گرگ تولید می شود و دارای میکروب مخصوصی است و ممکن است بر اثر گزش حیوان مبتلا مانند سگ میکروب آن سرایت کند و باعث جنون هاری شود، داءالکلب، راژ
مرضی که در بعضی حیوانات مانند سگ، گربه و گرگ تولید می شود و دارای میکروب مخصوصی است و ممکن است بر اثر گزش حیوان مبتلا مانند سگ میکروب آن سرایت کند و باعث جنون هاری شود، داءالکلب، راژ
ویلیام، پزشک انگلیسی، در سال 1578 در فولکستن متولد شد و در سال 1658م، در لامبت درگذشت، در سال 1615 به استادی کرسی تشریح و جراحی کلژرویال انتخاب شد، با شارل اول در تبعید به سر برد و پس از مرگ پادشاه به لامبت بازگشت، کتابخانه و قسمتی از ثروتش را به مدرسه اطباء بخشید، نام هاروی در اثر کشف جریان خون جاودانی شده است، پیش از وی میشل سروه جریان ریوی را حدس زده بود، کلمبو و آرانزی رسیدن خون را به قلب از وریدهای شریانی و ورید اجوف تحتانی محقق کرده بودند، ولی این اطلاعات صحیح تمام پراکنده و آشفته بود، و هیچگونه پیوستگی نداشت، هاروی در سال 1609 میلادی پزشک بیمارستان سن بارتلمی بود، در سال 1617 میلادی یعنی دو سال قبل از آنکه بیکن کتاب ارغنون جدید را تنظیم کند با دربار ژاک اول بستگی پیدا کرد، هاروی بسیارزود جالینوس را کنار گذاشت، از گفتار اوست: ’تشریح و وظایف الاعضاء را از کتاب نمیتوان آموخت چون تنها وسیلۀ آموزش آن کالبدشکافی و تجربه است، از گفتار فلاسفه در این راه بجایی نمی توان رسید، بلکه در دستگاه بدن انسان به مطالعه باید پرداخت’، وی کرمها و خرچنگها و ماهیهای بسیاری را شکافت و قلب آنها را آزمایش کرد، و کوشش کرد که مطالعه در جریان خون را که طرح اولیۀ آن بوسیلۀ میشل سروه ریخته شده بود کامل کند، بررسی این مسئله امروز بسیار آسان است، بر روی صفحه ای قورباغۀ زنده را ثابت نگاه میداریم، و بوسیلۀ میکروسکپ غشاء شفاف و پنجه های آن را آزمایش می کنیم و می بینیم که چگونه خون در داخل رگها حرکت میکند و در رگهای مویین نفوذ میکند، اما در زمان هاروی میکروسکپ هنوز اختراع نشده بود، طبیعی دان بزرگ با توجه به این موضوع که قلب در هنگام انقباض مانند ماهیچه های دو سر سخت تر میشود، پی برد که ممکن است ساختمان آن مانند عضلات میان خالی باشد، آنگاه با توجه به اینکه در هر انقباض مقداری خون وارد شریان آئورت میگردید، بدین طریق استدلال کرد: فرض میکنیم قلب 72 بار در هر دقیقه بتپد و حفره ای که خون از آن صادر میشود فقط شامل 60 گرم خون باشد در این صورت یک ساعت، قلب انسان در حدود 250 کیلوگرم خون را به داخل بدن میفرستد! این همه خون به کجای بدن میرود؟ آنگاه فرض مهم خود را ناچار پیش کشید: به نظر من این موضوع را تنها میتوان بوسیلۀ جریان دائمی خون در بدن توضیح داد ... آنگاه این فرض را کم کم با تجربه تأیید کرد، تا جایی که فرض مزبور به صورت قاطعی درآمد، ’استدلال و تجربه هر دو این موضوع را تأیید میکند که خون با نیروی محرکی که از حفره ها میگیرد از ریه ها عبور کرده و در تمام جهات بدن از داخل سرخ رگها عبور میکند آنگاه از خلل و فرج گوشت عبور کرده از سرخ رگ به سیاه رگ میرود، سپس سیاه رگ ها از همه طرف در مجاورت سطح بدن خون را بطرف مرکز میبرند، به این طریق خون ابتدا در سیاه رگهای کوچک و سپس در سیاه رگهای بزرگ تر گردش میکند سرانجام سیاه رگ ها آن را وارد در سیاه رگ اجوف میکنند و از آنجا به دهلیز راست قلب میرود، پس در واقع خونی که در داخل سیاه رگها و سرخ رگها حرکت میکند همواره یکی است، و از همه این مطالب به این نتیجه میرسیم که خون بدن حیوانات عموماً مسیر مسدودی را گردش میکند و همواره برای گردش آماده است’، تمام این مطالب در سال 1628م، در یک جزوه هفتاد و دو صفحه ای که بسیار بد چاپ شده بود منتشر شد و لازم به تذکر نیست که فریاد خشم و نفرت عمومی را بلند کرد، زیرا هنوز عقیدۀ جالینوس که قلب، مرکز و جایگاه روح است و خون در کبد وجود دارد، در همه جا حکمفرما بود و همه چنین گمان میکردند که چون غذادر معده هضم شد بوسیلۀ رودها وارد کبد میشود و در آنجا تبدیل به خون میگردد، سپس به آهستگی از آنجا خارج میشود و برای آبیاری تمام بدن حرکت میکند، اما هاروی به جای این حرکت کند یک سلسله حرکات تند و توفانی گذاشت که بوسیلۀ مجاری گوناگون انجام میگرفت و قلب یا مرکز روح را تا حد یک تلمبۀ عادی پائین آورد جرج، نقاش انگلیسی، به سال 1806 در کنت نشین فیف (اکوس) متولد شد و در 1876م، در ادیمبورگ درگذشت
ویلیام، پزشک انگلیسی، در سال 1578 در فولکستن متولد شد و در سال 1658م، در لامبت درگذشت، در سال 1615 به استادی کرسی تشریح و جراحی کلژرویال انتخاب شد، با شارل اول در تبعید به سر برد و پس از مرگ پادشاه به لامبت بازگشت، کتابخانه و قسمتی از ثروتش را به مدرسه اطباء بخشید، نام هاروی در اثر کشف جریان خون جاودانی شده است، پیش از وی میشل سروه جریان ریوی را حدس زده بود، کلمبو و آرانزی رسیدن خون را به قلب از وریدهای شریانی و ورید اجوف تحتانی محقق کرده بودند، ولی این اطلاعات صحیح تمام پراکنده و آشفته بود، و هیچگونه پیوستگی نداشت، هاروی در سال 1609 میلادی پزشک بیمارستان سن بارتلمی بود، در سال 1617 میلادی یعنی دو سال قبل از آنکه بیکن کتاب ارغنون جدید را تنظیم کند با دربار ژاک اول بستگی پیدا کرد، هاروی بسیارزود جالینوس را کنار گذاشت، از گفتار اوست: ’تشریح و وظایف الاعضاء را از کتاب نمیتوان آموخت چون تنها وسیلۀ آموزش آن کالبدشکافی و تجربه است، از گفتار فلاسفه در این راه بجایی نمی توان رسید، بلکه در دستگاه بدن انسان به مطالعه باید پرداخت’، وی کرمها و خرچنگها و ماهیهای بسیاری را شکافت و قلب آنها را آزمایش کرد، و کوشش کرد که مطالعه در جریان خون را که طرح اولیۀ آن بوسیلۀ میشل سروه ریخته شده بود کامل کند، بررسی این مسئله امروز بسیار آسان است، بر روی صفحه ای قورباغۀ زنده را ثابت نگاه میداریم، و بوسیلۀ میکروسکپ غشاء شفاف و پنجه های آن را آزمایش می کنیم و می بینیم که چگونه خون در داخل رگها حرکت میکند و در رگهای مویین نفوذ میکند، اما در زمان هاروی میکروسکپ هنوز اختراع نشده بود، طبیعی دان بزرگ با توجه به این موضوع که قلب در هنگام انقباض مانند ماهیچه های دو سر سخت تر میشود، پی برد که ممکن است ساختمان آن مانند عضلات میان خالی باشد، آنگاه با توجه به اینکه در هر انقباض مقداری خون وارد شریان آئورت میگردید، بدین طریق استدلال کرد: فرض میکنیم قلب 72 بار در هر دقیقه بتپد و حفره ای که خون از آن صادر میشود فقط شامل 60 گرم خون باشد در این صورت یک ساعت، قلب انسان در حدود 250 کیلوگرم خون را به داخل بدن میفرستد! این همه خون به کجای بدن میرود؟ آنگاه فرض مهم خود را ناچار پیش کشید: به نظر من این موضوع را تنها میتوان بوسیلۀ جریان دائمی خون در بدن توضیح داد ... آنگاه این فرض را کم کم با تجربه تأیید کرد، تا جایی که فرض مزبور به صورت قاطعی درآمد، ’استدلال و تجربه هر دو این موضوع را تأیید میکند که خون با نیروی محرکی که از حفره ها میگیرد از ریه ها عبور کرده و در تمام جهات بدن از داخل سرخ رگها عبور میکند آنگاه از خلل و فرج گوشت عبور کرده از سرخ رگ به سیاه رگ میرود، سپس سیاه رگ ها از همه طرف در مجاورت سطح بدن خون را بطرف مرکز میبرند، به این طریق خون ابتدا در سیاه رگهای کوچک و سپس در سیاه رگهای بزرگ تر گردش میکند سرانجام سیاه رگ ها آن را وارد در سیاه رگ اجوف میکنند و از آنجا به دهلیز راست قلب میرود، پس در واقع خونی که در داخل سیاه رگها و سرخ رگها حرکت میکند همواره یکی است، و از همه این مطالب به این نتیجه میرسیم که خون بدن حیوانات عموماً مسیر مسدودی را گردش میکند و همواره برای گردش آماده است’، تمام این مطالب در سال 1628م، در یک جزوه هفتاد و دو صفحه ای که بسیار بد چاپ شده بود منتشر شد و لازم به تذکر نیست که فریاد خشم و نفرت عمومی را بلند کرد، زیرا هنوز عقیدۀ جالینوس که قلب، مرکز و جایگاه روح است و خون در کبد وجود دارد، در همه جا حکمفرما بود و همه چنین گمان میکردند که چون غذادر معده هضم شد بوسیلۀ رودها وارد کبد میشود و در آنجا تبدیل به خون میگردد، سپس به آهستگی از آنجا خارج میشود و برای آبیاری تمام بدن حرکت میکند، اما هاروی به جای این حرکت کند یک سلسله حرکات تند و توفانی گذاشت که بوسیلۀ مجاری گوناگون انجام میگرفت و قلب یا مرکز روح را تا حد یک تلمبۀ عادی پائین آورد جُرج، نقاش انگلیسی، به سال 1806 در کنت نشین فیف (اکوس) متولد شد و در 1876م، در ادیمبورگ درگذشت
نام یکی از آن دو فرشته است که در چاه بابل سرازیرآویخته به عذاب الهی گرفتارند. اگر کسی بر سر آن چاه به طلب جادوی رود او را تعلیم دهند. گویند این لغت اگرچه عجمی است، لیکن فارسی نیست. (برهان) (آنندراج) (غیاث اللغات). نام فرشته ای است که نگونسار در چاه بابل آویخته است. (دهار) (ترجمان القرآن ترتیب عادل ص 105). هاروت و ماروت دوفرشته اند به بابل. (السامی فی الاسامی) : همچو هاروتم در چاه بلا مانده نگون در غم آن بت خورشیدرخ زهره ذقن. رودکی (احوال و اشعار تألیف سعید نفیسی ج 2 ص 700). زهره به دو رخسارۀ توداده همی نور هاروت به دو چشم تو داده همه دستان. رودکی (احوال و اشعار تألیف سعید نفیسی ج 2 ص 715). زلفینک او نهاده دارد بر گردن هاروت زاولانه. خسروانی (از صحاح الفرس). چو هاروت و ماروت لب خشک از آن است ابر شط و دجله مر آن بدنشان را. ناصرخسرو. چو هاروت ار توانستی به اینجا آئی از گردون از اینجا هم توانی شدبرون چون زهرۀ زهرا. ناصرخسرو. هرکه مر این آب را ندید دراین خاک تشنه چو هاروت ماند و غرقه چو ذوالنون. ناصرخسرو. بخواندی قصۀهاروت و ماروت حدیث خاتم و دیو و سلیمان. ناصرخسرو. هاروت همانا که بست راهت زی خانه بدان بند جادوانه. ناصرخسرو (دیوان چ مینوی ص 230). مطرب به سحرکاری هاروت در سماع خجلت به روی زهرۀ زهرا برافکند. خاقانی. زهره هنوز آب در این گل نریخت شهپر هاروت به بابل نریخت. نظامی. ز افسونگران چند جادوی چست کز ایشان شدی بندهاروت سست. نظامی. چو زهره به بابل درآمد نخست ز هاروتیان خاک آن بوم شست. نظامی. هاروت را که خلق جهان سحر از او برند در چه فکند غمزۀ خوبان به ساحری. سعدی. سحر گویند حرام است در این عهد ولیک چشمت آن کرد که هاروت به بابل نکند. سعدی (بدایع). محمد معین نوشته است: یکی از داستانهای معمول ادبیات سامی داستان هاروت و ماروت است که از قصص بسیار کهن میباشد دوکلمه نامبرده در السنۀ سامی، نام دو فرشته محسوب میشده است و شگفت آن است که همین دو نام را در ادبیات اوستایی نیز مشاهده میکنیم که به شکل دو واژۀ ’هئوروتات’ و ’امرتات’ آمده است. در ادبیات نامبرده این دو در ردیف و هومن آشا و هیشتا، خشاثر و ائریا، اسپنتا. آرمایتی و اهورامزدا یا سروشا، جزو هفت امشاسپندان یا هفتان بوخت محسوب شده اند. این اسامی را امروز به نام خرداد و امرداد... میخوانند. در ادبیات اسلامی (پارسی و تازی) بواسطۀ ذکری که در قرآن مجید از دو فرشته نامبرده شده نام آن دو بسیار مشهور و حتی ضرب المثل گردیده است. در سورۀ بقره (2) آیۀ 102 چنین آمده است: و اتبعوا ما تتلوا الشیاطین علی ملک سلیمان و ما کفر سلیمان ولکن الشیاطین کفروا یعلمون الناس السحر و ما أنزل علی الملکین ببابل هاروت و ماروت و ما یعلمان من أحد حتی ̍ یقولا اًنما نحن فتنه فلاتکفر فیتعلمون منهما ما یفرقون به بین المرء و زوجه و ما هم بضارین به من أحد اًلا باًذن اﷲ و یتعلمون ما یضرهم و لاینفعهم و لقد علموا لمن اشتریه ما له فی الاّخره من خلاق و لبئس ما شروا به أنفسهم لو کانوایعلمون. داستان هاروت و ماروت: بشر آفریده شد و در پیشگاه پروردگار تقربی خاص یافت. فرشتگان چون گناهانش را دیدند و با تقربش در ترازوی قیاس سنجیدند این کفه را سنگین تریافتند و با یکدیگر به نجوا پرداختند. سرانجام مصلحت چنان دیدند که سبب را از آستان حق جویا شوند چون این بپرسیدند، خطاب رسید: بزهکاری بشر از شهوت است و عدم شهوت در شما علت عصمت و چون چنین است نیکی ایشان را پاداش بیش دهم و نیکانشان را تقرب بیشتر بخشم. زبان حال فرشتگان را حضرت کبریا دریافت و بفرمود که تنی چند از میان خود برگزینند تا به صورت آدمی به زمین فرستد و تکالیف آدمی را بر عهدۀ ایشان نهد. انجمنی بساختند و سه تن را به نام ’عزا’، ’عزایا’ و ’عزازیل’ برگزیدند. خداوند ایشان را به صورت بشر درآورد واز چهار چیز نهی فرمود: شرک بر خدا، قتل نفس، زنا وباده نوشی. آنگاه بفرمود تا بر زمین شتابند و در میان خلق به حق حکومت کنند. فرشتگان چندی بدین منوال گذراندند. روزها در زمین بودند و شبها به آسمان میشتافتند عزازیل فرشتۀ زیرک و هوشیار بود از عاقبت بیندیشید و از این وظیفه پوزش خواست. دو فرشتۀ دیگر که به هاروت و ماروت ملقب شدند همچنان وظیفۀ خود را انجام میدادند تا روزی با زنی زیبا که نادرۀ دهر بود وجمیلۀ عصر او را به تازی زهره میگفتند و به پارسی ناهید جهت مهمّی داوری بدیشان برد. هر دو فریفته شدند و شب هنگام به سرایش شتافتند و انجام مهمش را به وصل موکول کردند. ناهید شرایطی پیشنهاد کرد، عذر آوردند. عاقبت ایشان را گفت: اگر کام جوئید باید ساغری چند با من بپیمائید. از جان و دل پذیرفتند و سه گناه بزرگ دیگر را مرتکب شدند!ملکوتیان انگشت تحیر به دندان گزیدند و حق تعالی آن دو بزهکار را میان عذاب دنیوی و اخروی مختار کرد. سزای دنیا را برگزیدند و الی الابد در چاه بابل معلق گشتند. ناهید نیز اسم اعظم را که بزرگترین نامهای حق است و از فرشتگان نامبرده دریافته بود بر زبان رانده به آسمان صعود کرد و به ستاره زهره، ربهالنوع عشق و جمال و عیش و عشرت و شادی و طرب مبدل گشت که شاعران وداستانسرایان ملل در این باره نغمه ها ساخته و داستانها پرداخته اند. ابوبکر عتیق بن محمد سورآبادی هروی در تفسیر خود از قول کلبی نظیر داستان فوق را آورده درباره زهره نویسد: زنی از فرزندان نوح نام وی زهره و به پارسی... و آن زن را جمالی بود بغایت نیکو. عزا و عزایا [راXXX چشم بر وی افتاد بر وی عاشق شدند. گفتند که اگر ما ترا از آن شوهر جدا کنیم تن خویشتن را فدای ما کنی ؟ گفت: کنم. ایشان حکم بناحق بکردند وی را از شوهر جدا کردند، وی با ایشان وعده کرد به جای خالی، چون قصد وی کردند، گفت که یک کار دیگر مانده است. من بت پرستم شما نیز بت را بباید پرستید تا من نیک سر (و) تن خود به شما تسلیم کنم. ایشان گفتند: معاذاﷲ کی ما بت پرستیم ؟ زن چون دانست که دل ایشان را در قبض آورد، گفت: شاید که بت نپرستید باری خمر بخورید که مسلمانان خمر خورند. ایشان خمر بخوردند مست شدند و آن زن خود را آراسته به ایشان نمود. ایشان بی صبرشدند، پس قصد وی کردند، گفت که یک کار دیگر بکنید، آن مهین (نام) خدای تعالی که میدانید مرا بیاموزید. ایشان در بیهوشی نام خدای تعالی درآموختند، زهره آن بگفت و به آسمان شد و ایشان را فروگذاشت. چون به هوش بازآمدند خویشتن را دیدند که حکم به ناحق کرده خمر خورده و مرد کشته و قصد حرام کرده و نام خدای تعالی از دست بداده متحیر شدند و نزد عابدی آمدند و وی را گفتند که حیلت چیست ؟ وی گفت که امشب بنگرم تا در حدیث شما چه آید. چون شب درآمد آوازی شنید که آن دو مجرم را بگوی که شما مستوجب عذاب و عقوبت خدای گشتید. لابد خواهد کرد، خواهید عذاب این جهان اختیار کنید وخواهید عذاب آن جهان. گفتند: اگر لامحال عذاب خواهد بود این جهان عذاب کمتر، زیرا که این منقطع است. چون عذاب این جهان اختیار بکردند هر روز چون اهل زمین نماز بکنند آن جماعت هاروت و ماروت را در چاهی به بابل بیاویزند و عذاب می کنند تا دیگر روز خدای تعالی ایشان را دعا و ثنا تلقین و تعلیم کرده است، در ثنای خود، آن می گویند و عذاب بر ایشان سهلتر میشود جادوان بشنوند آن را و بیاموزند، و آن ثنای خدای را به شیطان گردانند تا دیو وی را کارها کند. بنابر آنچه گذشت از هاروت و ماروت در دو موضوع نام برده اند: یکی نزول ایشان برای آموختن سحر به مردم، جهت آشکار کردن مفاسد آن و دیگر برای آزمایش و تنبیه دیگر فرشتگان. مؤلف کتاب ملائکه خواسته است این دو داستان را به یکدیگر وفق دهد، ولی از عهده برنیامده. ابوبکر عتیق نیزبه ترتیبی که گذشت آن دو را به هم پیوسته است. به سبب این روایات، هاروت و ماروت در سحرآموزی، حیله گری، عصیان و غرور در ادبیات پارسی و تازی مثل گردیدند. شعرای بزرگ ما، هر یک به جهت مقصودی بدین داستان اشارت کرده اند و عرفای ایران، این حکایت را تشبیه و رمزو کنایتی از جهان معنی گرفته اند. فردوسی در داستان ’رزم بیژن با گرازان’ فرموده: گهی می گسارید و گه چنگ ساخت تو گفتی که هاروت نیرنگ ساخت. نظامی در مخزن الاسرار فرماید: صنعت من برده ز جادو شکیب سحر من افسون ملایک فریب بابل من گنجۀ هاروت سوز زهرۀ من خاطر انجم فروز زهرۀ این منطقه میزانی است لاجرمش منطق روحانی است سحر حلالم سحری قوت شد نسخ کن نسخۀ هاروت شد. خاقانی در مدح اخستان شروانشاه گوید: قبولش ز هاروت، ناهید سازد کمالش ز بابل خراسان نماید. مولانا جلال الدین رومی در مثنوی معنوی ج 5 به موضوع نخستین (تفسیر آیۀ گذشته) اشاره میکند: ’در بیان آنکه عقل و روح از عالم بالا و محبوس بدن عنصریند چون هاروت و ماروت در چاه بابل’: همچو هاروت و چو ماروت آن دو پاک بسته اند اینجا به چاه سهمناک. و نیز در مثنوی مولانا ج 1 به داستان دوم اشارت کرده هاروت و ماروت را مثل خودبینی ساخته است: ’اعتماد کردن هاروت و ماروت بر عصمت خویش در هر فتنه’: همچو هاروت و چو ماروت شهیر از بطر خوردند زهرآلوده تیر. و نیز مولانا در مثنوی ج 2 اندر عنوان ’تتمۀ نصیحت کردن رسول مر آن بیمار را’ ازقول بیمار ’که دعا و رؤیای خود را شرح می دهد’ فرماید: همچو هاروت و چو ماروت از حزن آه میکردم که ای خلاق من از خطر هاروت و ماروت آشکار چاه بابل را بکردند اختیار. ’ذکر دشواری عذاب آخرت و سختی آن’: تا عذاب آخرت اینجا کشند گربزند و عاقل و ساحروشند نیک کردند وبه جای خویش بود سهلتر باشد ز آتش رنج دود حد ندارد وصف رنج آن مهان سهل باشد رنج دنیا پیش آن. سعدی در قصاید عربیه فرموده است: هل علقتم ببابل هارو ت علی ان تعلمن الناس سحراً. و حافظ: گر بایدم شدن سوی هاروت بابلی صد گونه ساحری بکنم تا بیارمت. و حافظ شانه تراش در غزل زیرین همه ابیات را به نام هاروت و ماروت موشح ساخته است: لطف باشد گر نپوشی از گدا هاروت را تا به کام دل ببیند دیدۀ ماروت را همچو هاروتیم دایم در بلای عشق زار کاشکی هرگز ندیدی دیدۀ ما روت را. صفی علیشاه از عرفای اخیر در تفسیر منظوم قرآن خود آیۀ گذشته را چنین ترجمه کرده است: مردمان را سحر می آموختند زآتش خود خلق را میسوختند وآنچه نازل شد ز حق بر دو ملک کآن یکی هاروت و ماروت است یک گشت بابل جایشان کاندوختند لیک کس را سحر می ناموختند. (مقدمۀستارۀ ناهید تألیف معین صص 22-23). سنگدل چشمۀ آبی که یکی چون هاروت تشنه میمیرد و نزدیک دهانش باشی. سعدی (طیبات). و رجوع به تفسیر ابوالفتوح ج 1 صص 256- 257 و تاریخ حبیب السیر ج 1 صص 27- 28 و نزههالقلوب ج 3 ص 37 و 206 و تتمهالصوان ص 115 و عقدالفرید ج 8 ص 87 و لباب الالباب ج 1 ص 104 و کلام شبلی صص 145-157 و المعرب جوالیقی ج 3 ص 346 شود
نام یکی از آن دو فرشته است که در چاه بابل سرازیرآویخته به عذاب الهی گرفتارند. اگر کسی بر سر آن چاه به طلب جادوی رود او را تعلیم دهند. گویند این لغت اگرچه عجمی است، لیکن فارسی نیست. (برهان) (آنندراج) (غیاث اللغات). نام فرشته ای است که نگونسار در چاه بابل آویخته است. (دهار) (ترجمان القرآن ترتیب عادل ص 105). هاروت و ماروت دوفرشته اند به بابل. (السامی فی الاسامی) : همچو هاروتم در چاه بلا مانده نگون در غم آن بت خورشیدرخ زهره ذقن. رودکی (احوال و اشعار تألیف سعید نفیسی ج 2 ص 700). زهره به دو رخسارۀ توداده همی نور هاروت به دو چشم تو داده همه دستان. رودکی (احوال و اشعار تألیف سعید نفیسی ج 2 ص 715). زلفینک او نهاده دارد بر گردن هاروت زاولانه. خسروانی (از صحاح الفرس). چو هاروت و ماروت لب خشک از آن است ابر شط و دجله مر آن بدنشان را. ناصرخسرو. چو هاروت ار توانستی به اینجا آئی از گردون از اینجا هم توانی شدبرون چون زهرۀ زهرا. ناصرخسرو. هرکه مر این آب را ندید دراین خاک تشنه چو هاروت ماند و غرقه چو ذوالنون. ناصرخسرو. بخواندی قصۀهاروت و ماروت حدیث خاتم و دیو و سلیمان. ناصرخسرو. هاروت همانا که بَست راهت زی خانه بدان بند جادوانه. ناصرخسرو (دیوان چ مینوی ص 230). مطرب به سحرکاری هاروت در سماع خجلت به روی زهرۀ زهرا برافکند. خاقانی. زهره هنوز آب در این گل نریخت شهپر هاروت به بابل نریخت. نظامی. ز افسونگران چند جادوی چست کز ایشان شدی بندهاروت سست. نظامی. چو زهره به بابل درآمد نخست ز هاروتیان خاک آن بوم شست. نظامی. هاروت را که خلق جهان سحر از او برند در چه ْ فکند غمزۀ خوبان به ساحری. سعدی. سحر گویند حرام است در این عهد ولیک چشمت آن کرد که هاروت به بابل نکند. سعدی (بدایع). محمد معین نوشته است: یکی از داستانهای معمول ادبیات سامی داستان هاروت و ماروت است که از قصص بسیار کهن میباشد دوکلمه نامبرده در السنۀ سامی، نام دو فرشته محسوب میشده است و شگفت آن است که همین دو نام را در ادبیات اوستایی نیز مشاهده میکنیم که به شکل دو واژۀ ’هئوروتات’ و ’امرتات’ آمده است. در ادبیات نامبرده این دو در ردیف و هومن آشا و هیشتا، خشاثر و ائریا، اسپنتا. آرمایتی و اهورامزدا یا سروشا، جزو هفت امشاسپندان یا هفتان بوخت محسوب شده اند. این اسامی را امروز به نام خرداد و امرداد... میخوانند. در ادبیات اسلامی (پارسی و تازی) بواسطۀ ذکری که در قرآن مجید از دو فرشته نامبرده شده نام آن دو بسیار مشهور و حتی ضرب المثل گردیده است. در سورۀ بقره (2) آیۀ 102 چنین آمده است: و اتبعوا ما تتلوا الشیاطین علی ملک سلیمان و ما کفر سلیمان ولکن الشیاطین کفروا یعلمون الناس السحر و ما أنزل علی الملکین ببابل هاروت و ماروت و ما یعلمان من أحد حتی ̍ یقولا اًنما نحن فتنه فلاتکفر فیتعلمون منهما ما یفرقون به بین المرء و زوجه و ما هم بضارین به من أحد اًلا باًذن اﷲ و یتعلمون ما یضرهم و لاینفعهم و لقد علموا لمن اشتریه ما له فی الاَّخره من خلاق و لبئس ما شروا به أنفسهم لو کانوایعلمون. داستان هاروت و ماروت: بشر آفریده شد و در پیشگاه پروردگار تقربی خاص یافت. فرشتگان چون گناهانش را دیدند و با تقربش در ترازوی قیاس سنجیدند این کفه را سنگین تریافتند و با یکدیگر به نجوا پرداختند. سرانجام مصلحت چنان دیدند که سبب را از آستان حق جویا شوند چون این بپرسیدند، خطاب رسید: بزهکاری بشر از شهوت است و عدم شهوت در شما علت عصمت و چون چنین است نیکی ایشان را پاداش بیش دهم و نیکانشان را تقرب بیشتر بخشم. زبان حال فرشتگان را حضرت کبریا دریافت و بفرمود که تنی چند از میان خود برگزینند تا به صورت آدمی به زمین فرستد و تکالیف آدمی را بر عهدۀ ایشان نهد. انجمنی بساختند و سه تن را به نام ’عزا’، ’عزایا’ و ’عزازیل’ برگزیدند. خداوند ایشان را به صورت بشر درآورد واز چهار چیز نهی فرمود: شرک بر خدا، قتل نفس، زنا وباده نوشی. آنگاه بفرمود تا بر زمین شتابند و در میان خلق به حق حکومت کنند. فرشتگان چندی بدین منوال گذراندند. روزها در زمین بودند و شبها به آسمان میشتافتند عزازیل فرشتۀ زیرک و هوشیار بود از عاقبت بیندیشید و از این وظیفه پوزش خواست. دو فرشتۀ دیگر که به هاروت و ماروت ملقب شدند همچنان وظیفۀ خود را انجام میدادند تا روزی با زنی زیبا که نادرۀ دهر بود وجمیلۀ عصر او را به تازی زهره میگفتند و به پارسی ناهید جهت مهمّی داوری بدیشان برد. هر دو فریفته شدند و شب هنگام به سرایش شتافتند و انجام مهمش را به وصل موکول کردند. ناهید شرایطی پیشنهاد کرد، عذر آوردند. عاقبت ایشان را گفت: اگر کام جوئید باید ساغری چند با من بپیمائید. از جان و دل پذیرفتند و سه گناه بزرگ دیگر را مرتکب شدند!ملکوتیان انگشت تحیر به دندان گزیدند و حق تعالی آن دو بزهکار را میان عذاب دنیوی و اخروی مختار کرد. سزای دنیا را برگزیدند و الی الابد در چاه بابل معلق گشتند. ناهید نیز اسم اعظم را که بزرگترین نامهای حق است و از فرشتگان نامبرده دریافته بود بر زبان رانده به آسمان صعود کرد و به ستاره زهره، ربهالنوع عشق و جمال و عیش و عشرت و شادی و طرب مبدل گشت که شاعران وداستانسرایان ملل در این باره نغمه ها ساخته و داستانها پرداخته اند. ابوبکر عتیق بن محمد سورآبادی هروی در تفسیر خود از قول کلبی نظیر داستان فوق را آورده درباره زهره نویسد: زنی از فرزندان نوح نام وی زهره و به پارسی... و آن زن را جمالی بود بغایت نیکو. عزا و عزایا [راXXX چشم بر وی افتاد بر وی عاشق شدند. گفتند که اگر ما ترا از آن شوهر جدا کنیم تن خویشتن را فدای ما کنی ؟ گفت: کنم. ایشان حکم بناحق بکردند وی را از شوهر جدا کردند، وی با ایشان وعده کرد به جای خالی، چون قصد وی کردند، گفت که یک کار دیگر مانده است. من بت پرستم شما نیز بت را بباید پرستید تا من نیک سر (و) تن خود به شما تسلیم کنم. ایشان گفتند: معاذاﷲ کی ما بت پرستیم ؟ زن چون دانست که دل ایشان را در قبض آورد، گفت: شاید که بت نپرستید باری خمر بخورید که مسلمانان خمر خورند. ایشان خمر بخوردند مست شدند و آن زن خود را آراسته به ایشان نمود. ایشان بی صبرشدند، پس قصد وی کردند، گفت که یک کار دیگر بکنید، آن مهین (نام) خدای تعالی که میدانید مرا بیاموزید. ایشان در بیهوشی نام خدای تعالی درآموختند، زهره آن بگفت و به آسمان شد و ایشان را فروگذاشت. چون به هوش بازآمدند خویشتن را دیدند که حکم به ناحق کرده خمر خورده و مرد کشته و قصد حرام کرده و نام خدای تعالی از دست بداده متحیر شدند و نزد عابدی آمدند و وی را گفتند که حیلت چیست ؟ وی گفت که امشب بنگرم تا در حدیث شما چه آید. چون شب درآمد آوازی شنید که آن دو مجرم را بگوی که شما مستوجب عذاب و عقوبت خدای گشتید. لابد خواهد کرد، خواهید عذاب این جهان اختیار کنید وخواهید عذاب آن جهان. گفتند: اگر لامحال عذاب خواهد بود این جهان عذاب کمتر، زیرا که این منقطع است. چون عذاب این جهان اختیار بکردند هر روز چون اهل زمین نماز بکنند آن جماعت هاروت و ماروت را در چاهی به بابل بیاویزند و عذاب می کنند تا دیگر روز خدای تعالی ایشان را دعا و ثنا تلقین و تعلیم کرده است، در ثنای خود، آن می گویند و عذاب بر ایشان سهلتر میشود جادوان بشنوند آن را و بیاموزند، و آن ثنای خدای را به شیطان گردانند تا دیو وی را کارها کند. بنابر آنچه گذشت از هاروت و ماروت در دو موضوع نام برده اند: یکی نزول ایشان برای آموختن سحر به مردم، جهت آشکار کردن مفاسد آن و دیگر برای آزمایش و تنبیه دیگر فرشتگان. مؤلف کتاب ملائکه خواسته است این دو داستان را به یکدیگر وفق دهد، ولی از عهده برنیامده. ابوبکر عتیق نیزبه ترتیبی که گذشت آن دو را به هم پیوسته است. به سبب این روایات، هاروت و ماروت در سحرآموزی، حیله گری، عصیان و غرور در ادبیات پارسی و تازی مثل گردیدند. شعرای بزرگ ما، هر یک به جهت مقصودی بدین داستان اشارت کرده اند و عرفای ایران، این حکایت را تشبیه و رمزو کنایتی از جهان معنی گرفته اند. فردوسی در داستان ’رزم بیژن با گرازان’ فرموده: گهی می گسارید و گه چنگ ساخت تو گفتی که هاروت نیرنگ ساخت. نظامی در مخزن الاسرار فرماید: صنعت من برده ز جادو شکیب سحر من افسون ملایک فریب بابل من گنجۀ هاروت سوز زهرۀ من خاطر انجم فروز زهرۀ این منطقه میزانی است لاجرمش منطق روحانی است سحر حلالم سحری قوت شد نسخ کن نسخۀ هاروت شد. خاقانی در مدح اخستان شروانشاه گوید: قبولش ز هاروت، ناهید سازد کمالش ز بابل خراسان نماید. مولانا جلال الدین رومی در مثنوی معنوی ج 5 به موضوع نخستین (تفسیر آیۀ گذشته) اشاره میکند: ’در بیان آنکه عقل و روح از عالم بالا و محبوس بدن عنصریند چون هاروت و ماروت در چاه بابل’: همچو هاروت و چو ماروت آن دو پاک بسته اند اینجا به چاه سهمناک. و نیز در مثنوی مولانا ج 1 به داستان دوم اشارت کرده هاروت و ماروت را مثل خودبینی ساخته است: ’اعتماد کردن هاروت و ماروت بر عصمت خویش در هر فتنه’: همچو هاروت و چو ماروت شهیر از بطر خوردند زهرآلوده تیر. و نیز مولانا در مثنوی ج 2 اندر عنوان ’تتمۀ نصیحت کردن رسول مر آن بیمار را’ ازقول بیمار ’که دعا و رؤیای خود را شرح می دهد’ فرماید: همچو هاروت و چو ماروت از حزن آه میکردم که ای خلاق من از خطر هاروت و ماروت آشکار چاه بابل را بکردند اختیار. ’ذکر دشواری عذاب آخرت و سختی آن’: تا عذاب آخرت اینجا کشند گربزند و عاقل و ساحروشند نیک کردند وبه جای خویش بود سهلتر باشد ز آتش رنج دود حد ندارد وصف رنج آن مهان سهل باشد رنج دنیا پیش آن. سعدی در قصاید عربیه فرموده است: هل علقتم ببابل هارو ت َ علی ان تعلمن الناس سحراً. و حافظ: گر بایدم شدن سوی هاروت بابلی صد گونه ساحری بکنم تا بیارمت. و حافظ شانه تراش در غزل زیرین همه ابیات را به نام هاروت و ماروت موشح ساخته است: لطف باشد گر نپوشی از گدا هاروت را تا به کام دل ببیند دیدۀ ماروت را همچو هاروتیم دایم در بلای عشق زار کاشکی هرگز ندیدی دیدۀ ما روت را. صفی علیشاه از عرفای اخیر در تفسیر منظوم قرآن خود آیۀ گذشته را چنین ترجمه کرده است: مردمان را سحر می آموختند زآتش خود خلق را میسوختند وآنچه نازل شد ز حق بر دو ملک کآن یکی هاروت و ماروت است یک گشت بابل جایشان کاندوختند لیک کس را سحر می ناموختند. (مقدمۀستارۀ ناهید تألیف معین صص 22-23). سنگدل چشمۀ آبی که یکی چون هاروت تشنه میمیرد و نزدیک دهانش باشی. سعدی (طیبات). و رجوع به تفسیر ابوالفتوح ج 1 صص 256- 257 و تاریخ حبیب السیر ج 1 صص 27- 28 و نزههالقلوب ج 3 ص 37 و 206 و تتمهالصوان ص 115 و عقدالفرید ج 8 ص 87 و لباب الالباب ج 1 ص 104 و کلام شبلی صص 145-157 و المعرب جوالیقی ج 3 ص 346 شود
ابن عبداﷲ المهلبی، محدث است و مرزبانی به وساطت محمد بن یحیی، داستانی از وی درباره ابوتمام شاعر در الموشح آورده است و خود نیز داستانهایی از وی در ایراد و انتقاد به ابوتمام نقل کرده است، (الموشح ص 299، 304 و 321) الثائر، ابن محمد بن حسین بن علی، مکنی به ابوطالب، از فرمانروایان علوی (سادات حسینی) مازندران است که در نیمۀ اول قرن پنجم هجری در آن سامان حکومت داشته است، (ترجمه مازندران و استرآباد تألیف رابینو ص 186) ابن موسی، مکنی به ابوعبداﷲ انصاری، از مشاهیر نحویان و از خانوادۀ یهودی است، در حدیث و تفسیر بی مانند بود، و به دین اسلام درآمد، در بصره میزیست اصمعی به ثقه بودنش گواهی داده است، (قاموس الاعلام ترکی) برادروار، پسر ابی ناداب که از خانه پدر در پیش صندوق خداوند افتاده باورشلیم رفت و بدین طریق از غضب برادر خود غرّاه نجات یافت. (کتاب دوم سموئیل 6:3 و اول تواریخ ایام 13:7) (قاموس کتاب مقدس) سید هارون از سادات مرتضوی هزارجریب، از خانوادۀ جبرئیلی است که در میان سالهای 934 - 973 هجری قمری در هزارجریب حکومت رانده، (از سفرنامۀ مازندران و استرآباد بخش فارسی تألیف رابینو ص 191) ابن محمد بن عبدالملک الزیات، مکنی به ابوموسی، از جمعکنندگان اخبار و یکی از رواه بود، از جمله کتب وی کتاب ’اخبار ذی الرمه’ و مجموعۀ رسائل او را میتوان نام برد، (الفهرست چ مصر ص 178) امیر هارون از امیرانی است که در حدود سیرجان، شاه شجاع از آل مظفر را هنگامی که برای جنگ با دولتشاه (در اسفند 765 هجری قمری) بطرف کرمان میرفت یاری کرد، (تاریخ عصر حافظ ج 1 ص 222) ابن غزوان، از چاکران ابوجعفرمنصور دوانیقی دومین خلیفۀ عباسی که به فرمان وی، فضیل بن عمران استاد جعفر پسر منصور را کشت، هارون ازموالی عثمان بن نهیک بود، (الوزراء و الکتاب ص 92) ابن ابی حفصه، از مشاهیر شعر و ادب عرب، مداح مهدی و رشید خلفای عباسی بود، زادگاهش یمامه و در زمان خلفا ببغداد آمد، وفاتش به سال 182 هجری اتفاق افتاد، (حبیب السیر ج 2 ص 231) ابن زکریا الهجری، مکنی به ابوعلی، نحوی است و کتاب ’النوادر المفیده’ از اوست، ثابت بن خرم السرقطی و جز او از وی روایت کنند، (معجم الادباء ج 19 ص 262) ابن الحائک الضریر النحوی، یهودی الاصل، اهل حیره و نحوی است، از اوست: کتاب العلل فی النحو، کتاب الغریب الهاشمی، (معجم الادباء چ مصر ج 19 ص 261) ابن نعیم، در ’الوزراء و الکتاب’ داستانی راجع به شهادت دادن وی در محضر مأمون خلیفۀ عباسی آمده است، رجوع به الوزراء و الکتاب صص 258-259 شود ابن عزّون الراهب، از مورخین است و تاریخی دارد که در آن بیست ودو تن از قیصران روم را از عهداسکندر ذکر کرده است، (تاریخ الحکماء قفطی ص 126) ابن سعید، مکنی به ابوعبدالرحمن الراعی العابد، محدث است و ابومسعود رازی از وی روایت کند، رجوع به ذکر الاخبار اصبهان ج 2 ص 336 شود ابن موسی، یکی از مشاهیر اطبای آندلس از اهالی اشبونه (لیسبون) بوده و در خدمت ناصر و مستنصر طبابت میکرده است، (قاموس الاعلام ترکی) ابن موسی بن جعفر، یکی از پسران موسی بن جعفر علیه السلام امام هفتم شیعیان است، (تاریخ حبیب السیر ج 2 ص 81) (تاریخ گزیده ص 606) ابن المقتدر، برادر الراضی باﷲ خلیفۀ عباسی، وی در سال 324 هجری قمری درگذشت، (الاوراق ص 7) (اخبار الراضی باﷲ و متقی باﷲ ص 71) ابن اعین، از رواه است، سعید بن عامر از قول وی داستانی درباره عمر بن عبدالعزیز روایت کرده است، (سیره عمر بن عبدالعزیز ص 176) از بنی مأمون معاصربا ابوالقاسم عبداﷲ المستکفی باﷲ بن المکتفی باﷲ خلیفۀ عباسی (332 - 334 هجری قمری) (النقود العربیه ص 126) بغراخان بن یوسف خضرخان از امرای ایلک خانیه مشرق از 455 تا 496، (طبقات سلاطین اسلام ص 123)، رجوع به آل افراسیاب شود امیر، ابن محمد العباسی، مکنی به ابوموسی، مورخ است و از اوست:تاریخ خلفای بنی عباس، (تاریخ الخلفاء سیوطی ص 18) ابن محمد بن هارون اسوانی، مکنی به ابوموسی، از فقهاء مالکی و محدث بود، در ربیع الاول سال 327 هجری قمری درگذشت ابن محمد بن کثیر بن زادویه القرشی، محدث است، (ذکر اخبار اصبهان ج 2 ص 237)، و رجوع به الموشح ص 373 شود مکنی به ابومحمد، از رواه حدیث بود، حسن بن صالح از وی و او از مقاتل بن حیان روایت میکرد فرزند ابواحمد موفق برادر معتمد خلیفۀ عباسی، (ابن اثیر ج 7 ص 138)، والی واسط بوده است ابن عبدالصمد رخی نیشابوری، از مردم رخ (نام پشته ای به نیشابور) ابن ابی عبید، از رواه است، (سیره عمر بن عبدالعزیز ص 35) ابن عبدالولی، او راست: کتاب الملل المتقدمین فی اصول دین ابن موسی القرطبی، وی ابیات کتاب سیبویه را شرح کرده است ابن حاتم الکوفی، او راست: کتاب القرأات، (ابن الندیم) ابن مسلم، مکنی به ابومسلم، محدث است ابن فاتک، او راست: علل النحو مکنی به ابومحمد، تابعی است ابن مسلم حنائی، محدث است او راست: کتاب آلات الحرب ابن ملول، محدث است
ابن عبداﷲ المهلبی، محدث است و مرزبانی به وساطت محمد بن یحیی، داستانی از وی درباره ابوتمام شاعر در الموشح آورده است و خود نیز داستانهایی از وی در ایراد و انتقاد به ابوتمام نقل کرده است، (الموشح ص 299، 304 و 321) الثائر، ابن محمد بن حسین بن علی، مکنی به ابوطالب، از فرمانروایان علوی (سادات حسینی) مازندران است که در نیمۀ اول قرن پنجم هجری در آن سامان حکومت داشته است، (ترجمه مازندران و استرآباد تألیف رابینو ص 186) ابن موسی، مکنی به ابوعبداﷲ انصاری، از مشاهیر نحویان و از خانوادۀ یهودی است، در حدیث و تفسیر بی مانند بود، و به دین اسلام درآمد، در بصره میزیست اصمعی به ثقه بودنش گواهی داده است، (قاموس الاعلام ترکی) برادروار، پسر ابی ناداب که از خانه پدر در پیش صندوق خداوند افتاده باورشلیم رفت و بدین طریق از غضب برادر خود غرّاه نجات یافت. (کتاب دوم سموئیل 6:3 و اول تواریخ ایام 13:7) (قاموس کتاب مقدس) سید هارون از سادات مرتضوی هزارجریب، از خانوادۀ جبرئیلی است که در میان سالهای 934 - 973 هجری قمری در هزارجریب حکومت رانده، (از سفرنامۀ مازندران و استرآباد بخش فارسی تألیف رابینو ص 191) ابن محمد بن عبدالملک الزیات، مکنی به ابوموسی، از جمعکنندگان اخبار و یکی از رواه بود، از جمله کتب وی کتاب ’اخبار ذی الرمه’ و مجموعۀ رسائل او را میتوان نام برد، (الفهرست چ مصر ص 178) امیر هارون از امیرانی است که در حدود سیرجان، شاه شجاع از آل مظفر را هنگامی که برای جنگ با دولتشاه (در اسفند 765 هجری قمری) بطرف کرمان میرفت یاری کرد، (تاریخ عصر حافظ ج 1 ص 222) ابن غزوان، از چاکران ابوجعفرمنصور دوانیقی دومین خلیفۀ عباسی که به فرمان وی، فضیل بن عمران استاد جعفر پسر منصور را کشت، هارون ازموالی عثمان بن نهیک بود، (الوزراء و الکتاب ص 92) ابن ابی حفصه، از مشاهیر شعر و ادب عرب، مداح مهدی و رشید خلفای عباسی بود، زادگاهش یمامه و در زمان خلفا ببغداد آمد، وفاتش به سال 182 هجری اتفاق افتاد، (حبیب السیر ج 2 ص 231) ابن زکریا الهجری، مکنی به ابوعلی، نحوی است و کتاب ’النوادر المفیده’ از اوست، ثابت بن خرم السَرَقُطی و جز او از وی روایت کنند، (معجم الادباء ج 19 ص 262) ابن الحائک الضریر النحوی، یهودی الاصل، اهل حیره و نحوی است، از اوست: کتاب العلل فی النحو، کتاب الغریب الهاشمی، (معجم الادباء چ مصر ج 19 ص 261) ابن نعیم، در ’الوزراء و الکتاب’ داستانی راجع به شهادت دادن وی در محضر مأمون خلیفۀ عباسی آمده است، رجوع به الوزراء و الکتاب صص 258-259 شود ابن عزّون الراهب، از مورخین است و تاریخی دارد که در آن بیست ودو تن از قیصران روم را از عهداسکندر ذکر کرده است، (تاریخ الحکماء قفطی ص 126) ابن سعید، مکنی به ابوعبدالرحمن الراعی العابد، محدث است و ابومسعود رازی از وی روایت کند، رجوع به ذکر الاخبار اصبهان ج 2 ص 336 شود ابن موسی، یکی از مشاهیر اطبای آندلس از اهالی اشبونه (لیسبون) بوده و در خدمت ناصر و مستنصر طبابت میکرده است، (قاموس الاعلام ترکی) ابن موسی بن جعفر، یکی از پسران موسی بن جعفر علیه السلام امام هفتم شیعیان است، (تاریخ حبیب السیر ج 2 ص 81) (تاریخ گزیده ص 606) ابن المقتدر، برادر الراضی باﷲ خلیفۀ عباسی، وی در سال 324 هجری قمری درگذشت، (الاوراق ص 7) (اخبار الراضی باﷲ و متقی باﷲ ص 71) ابن اعین، از رواه است، سعید بن عامر از قول وی داستانی درباره عمر بن عبدالعزیز روایت کرده است، (سیره عمر بن عبدالعزیز ص 176) از بنی مأمون معاصربا ابوالقاسم عبداﷲ المستکفی باﷲ بن المکتفی باﷲ خلیفۀ عباسی (332 - 334 هجری قمری) (النقود العربیه ص 126) بغراخان بن یوسف خضرخان از امرای ایلک خانیه مشرق از 455 تا 496، (طبقات سلاطین اسلام ص 123)، رجوع به آل افراسیاب شود امیر، ابن محمد العباسی، مکنی به ابوموسی، مورخ است و از اوست:تاریخ خلفای بنی عباس، (تاریخ الخلفاء سیوطی ص 18) ابن محمد بن هارون اسوانی، مکنی به ابوموسی، از فقهاء مالکی و محدث بود، در ربیع الاول سال 327 هجری قمری درگذشت ابن محمد بن کثیر بن زادویه القرشی، محدث است، (ذکر اخبار اصبهان ج 2 ص 237)، و رجوع به الموشح ص 373 شود مکنی به ابومحمد، از رواه حدیث بود، حسن بن صالح از وی و او از مقاتل بن حیان روایت میکرد فرزند ابواحمد موفق برادر معتمد خلیفۀ عباسی، (ابن اثیر ج 7 ص 138)، والی واسط بوده است ابن عبدالصمد رخی نیشابوری، از مردم رخ (نام پشته ای به نیشابور) ابن ابی عبید، از رواه است، (سیره عمر بن عبدالعزیز ص 35) ابن عبدالولی، او راست: کتاب الملل المتقدمین فی اصول دین ابن موسی القرطبی، وی ابیات کتاب سیبویه را شرح کرده است ابن حاتم الکوفی، او راست: کتاب القرأات، (ابن الندیم) ابن مسلم، مکنی به ابومسلم، محدث است ابن فاتک، او راست: علل النحو مکنی به ابومحمد، تابعی است ابن مسلم حنائی، محدث است او راست: کتاب آلات الحرب ابن ملول، محدث است
قاصد و پیک، (برهان) (آنندراج) (انجمن آرا)، قاصد که بر کمر زنگله داشته تا کس از راه داران و حجاب مانع او نشوند و مردم وی را بشناسند، (یادداشت مؤلف) : ستاره بین که فلک را جلاجل کمر است که بر کمرگه هارون جلاجل است صواب، خاقانی، کآسمان را به حکم هارونیش ز اختران زنگل روان بستند، خاقانی، چرخ هارون کمردارش و چون هارونان ز انجمش زنگله ها در کمر آویخته اند، خاقانی، هارون صدر اوست فلک زآنکه انجمش هر شب جلاجل کمر است از زر سخاش، خاقانی، هارون تو ماه وز ثریاش شش زنگله در میان ببینم، خاقانی، دید که در لشکرش قیصر هارون شده ست زآن کله زهره ساخت زنگل هارون فلک، خاقانی، ، پاسبان، (آنندراج) (ناظم الاطباء) : سام نریمان چاکرش، رستم نقیب لشکرش هوشنگ هارون درش، جم حاجب بار آمده، خاقانی، هفت هارون بر در سلطان غیب از چه سان فرمان روان دانسته اند، خاقانی، آذین باغ دولت و هارون درگهت از قصر قیصریه و قیصر نکوتر است، خاقانی، صفوهالدین زبیدۀ عجم آنک دهر هارون آستانۀ اوست، خاقانی، جلاجل زنان گفت هارون شاه که شه تاجور باد و دشمن تباه، نظامی، سخائی که اگر مزرعۀ دنیا را به اقطاع به سگ داری دهد در چشم مکرمت او آن وزن سنجدی نسنجد و اگر جملۀ خزائن قارون به هارونی بخشد، آن در حوصلۀ او قدر کنجدی نگنجد، (المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان چ عباس اقبال ص 25)، نقیب، (ناظم الاطباء) (آنندراج) (برهان)، شاطر، (حاشیۀ برهان قاطعچ معین) (آنندراج)
قاصد و پیک، (برهان) (آنندراج) (انجمن آرا)، قاصد که بر کمر زنگله داشته تا کس از راه داران و حجاب مانع او نشوند و مردم وی را بشناسند، (یادداشت مؤلف) : ستاره بین که فلک را جلاجل کمر است که بر کمرگه هارون جلاجل است صواب، خاقانی، کآسمان را به حکم هارونیش ز اختران زنگل روان بستند، خاقانی، چرخ هارون کمردارش و چون هارونان ز انجمش زنگله ها در کمر آویخته اند، خاقانی، هارون صدر اوست فلک زآنکه انجمش هر شب جلاجل کمر است از زر سخاش، خاقانی، هارون تو ماه وز ثریاش شش زنگله در میان ببینم، خاقانی، دید که در لشکرش قیصر هارون شده ست زآن کله زهره ساخت زنگل هارون فلک، خاقانی، ، پاسبان، (آنندراج) (ناظم الاطباء) : سام نریمان چاکرش، رستم نقیب لشکرش هوشنگ هارون درش، جم حاجب بار آمده، خاقانی، هفت هارون بر در سلطان غیب از چه سان فرمان روان دانسته اند، خاقانی، آذین باغ دولت و هارون درگهت از قصر قیصریه و قیصر نکوتر است، خاقانی، صفوهالدین زبیدۀ عجم آنک دهر هارون آستانۀ اوست، خاقانی، جلاجل زنان گفت هارون شاه که شه تاجور باد و دشمن تباه، نظامی، سخائی که اگر مزرعۀ دنیا را به اقطاع به سگ داری دهد در چشم مکرمت او آن وزن سنجدی نسنجد و اگر جملۀ خزائن قارون به هارونی بخشد، آن در حوصلۀ او قدر کنجدی نگنجد، (المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان چ عباس اقبال ص 25)، نقیب، (ناظم الاطباء) (آنندراج) (برهان)، شاطر، (حاشیۀ برهان قاطعچ معین) (آنندراج)
در فرهنگ آننداراج تازی از هوروتات اوستایی خرداد خورداد هوردت هرودات نام یکی از آدوفرشته است که در چاه بابل سرازیر آویخته بعذاب الهی گرفتارند اگر کسی بر سر آن چاه بطلب جادوی رود او راتعلیم دهند (همچو هاروتم در چاه بلا مانده نگون در غم آن بت خورشید رخ زهره ذقن) (احوال و اشعار رودکی)، فرشته زردشتی که اکنون خرداد تلفظ میشود
در فرهنگ آننداراج تازی از هوروتات اوستایی خرداد خورداد هوردت هرودات نام یکی از آدوفرشته است که در چاه بابل سرازیر آویخته بعذاب الهی گرفتارند اگر کسی بر سر آن چاه بطلب جادوی رود او راتعلیم دهند (همچو هاروتم در چاه بلا مانده نگون در غم آن بت خورشید رخ زهره ذقن) (احوال و اشعار رودکی)، فرشته زردشتی که اکنون خرداد تلفظ میشود
