- عدنان (پسرانه)
نام یکی از اجداد پیامبر (ص)
معنی عدنان - جستجوی لغت در جدول جو
- عدنان (عَ)
نام یکی از اجداد حضرت رسول است که بسیار فصیح بود. (فرهنگ نظام) (آنندراج). در غیاث است که نام یکی از اجداد حضرت رسول است که بغایت فصیح بودند و نسبت عربان تا بعدنان بالاتفاق بثبوت میرسیده. (غیاث اللغات). نسبت وی را چنین ذکر کرده اند: عدنان بن ازد بن الهمیعبن المقوم بن تارخ بن سرح بن حمل بن قیداربن شالح بن ارفخشدبن سام بن نوح بن لامک بن ادریس بن ماردبن مهلائیل بن قینان بن انوش بن شیث بن آدم
- عدنان (عَ دَ نَ)
موضعی است به یمن. (معجم البلدان)
پیشنهاد واژه بر اساس جستجوی شما
لگام، دهانۀ اسب، دوال لگام که سوار به دست می گیرد
عنان با عنان رفتن: عنان با عنان رفتن یا عنان بر عنان رفتن پهلو به پهلو اسب راندن، کنایه از برابر بودن، به موازارت هم راه رفتن
عنان تافتن: کنایه از برگشتن، روگردان شدن
عنان کشیدن: زمام مرکب را کشیدن و او را از حرکت بازداشتن، کنایه از بازایستادن، توقف کردن
عنان با عنان رفتن: عنان با عنان رفتن یا عنان بر عنان رفتن پهلو به پهلو اسب راندن، کنایه از برابر بودن، به موازارت هم راه رفتن
عنان تافتن: کنایه از برگشتن، روگردان شدن
عنان کشیدن: زمام مرکب را کشیدن و او را از حرکت بازداشتن، کنایه از بازایستادن، توقف کردن
در حال نشاط و شور و هیجان، راه رفتن و خرامان، برای مثال ابر پشت پیلان تبیره زنان / از آن رزمگه بازگشته دنان (فردوسی - ۴/۱۰۳)
قبایلی که پس از غلبه بر قحطانیون و آموختن زبان و آداب آنان به تدریج جزء طوایف عرب به شمار آمده اند، عرب مستعربه، عرب اسماعیلیّه
(دَنْ نا نِ)
لغت نامه دهخدا
به صیغۀ تثنیه، نام دو کوه که هر یک از آن دو را دن ّ نامند. (از آنندراج) (ناظم الاطباء) (از معجم البلدان) (منتهی الارب)
(عَ)
لغت نامه دهخدا
ساحل دریا. (اقرب الموارد) ، کرانۀ نهر. (قطرالمحیط) (منتهی الارب) (از آنندراج) ، کرانۀ نهر، هر هفت سال از زمان. (قطرالمحیط) (از اقرب الموارد) (منتهی الارب)
(عَ)
لغت نامه دهخدا
ابر یا ابر آب گیر. (منتهی الارب) (از اقرب الموارد) ، عنان السماء، آنچه از آسمان بنظردرآید. (منتهی الارب) (از اقرب الموارد) (آنندراج) (ناظم الاطباء) :
نور و شعله هر یکی شمعی از آن
برشده خوش تا عنان آسمان.
مولوی.
دو درم سنگ است پیه چشمتان
نور روحش تا عنان آسمان.
مولوی (مثنوی ج 4 ص 389).
، آنچه از آسمان بالارفته باشد. (از اقرب الموارد) ، پیرامون سرای. (منتهی الارب) (آنندراج) (ناظم الاطباء) : عنان الدار، جانب و کنار خانه. (از اقرب الموارد)
نور و شعله هر یکی شمعی از آن
برشده خوش تا عنان آسمان.
مولوی.
دو درم سنگ است پیه چشمتان
نور روحش تا عنان آسمان.
مولوی (مثنوی ج 4 ص 389).
، آنچه از آسمان بالارفته باشد. (از اقرب الموارد) ، پیرامون سرای. (منتهی الارب) (آنندراج) (ناظم الاطباء) : عنان الدار، جانب و کنار خانه. (از اقرب الموارد)
(عَنْ نا)
لغت نامه دهخدا
درنگ کار. گویند هو عنان الخیر، یعنی وی در نیکی درنگ میکند. (از منتهی الارب) (از ناظم الاطباء) ، سباق. (المنجد)
(عِ)
لغت نامه دهخدا
زنی شاعره. (منتهی الارب). جاریۀ ناطقی. زنی شاعر، ادیب و نویسنده بود و هارون الرشید او را به سی هزار دینار خرید. عنان را با شعرا و نویسندگان معاصرخود اخبار و حکایاتی است که در کتب مختلف ذکر شده است. رجوع به اعلام النساء ج 3 ص 367، الاغانی اصفهانی، عقدالفرید، الموشی للوشاء، و نهایهالارب نویری شود
(عِ)
لغت نامه دهخدا
دوال لگام که بدان اسب و ستور را بازدارند. (منتهی الارب) (از ناظم الاطباء). دوال لگام که سوار به دست گیرد، و اطلاق آن بجای مهار، نیز صحیح باشد. (از آنندراج). تسمۀ لجام که بوسیلۀ آن چهارپا را نگه دارند. (از اقرب الموارد). دوال لگام ستور که سوار به دست گیرد. افسار. دهانه. زمام. (فرهنگ فارسی معین). ج، أعنه، عنن. (منتهی الارب) (آنندراج) (اقرب الموارد). و جمع دوم آن کمتر به کار می رود. (از اقرب الموارد) :
عنان تکاور بدو داد و گفت
که با تو همیشه خرد باد جفت.
فردوسی.
اگر دست بیکار گشت از عنان
روانت به چنگ اندر آرد سنان.
فردوسی.
ز گرد سپه پیل شد ناپدید
کس از خاک دست و عنان را ندید.
فردوسی.
ز پای و رکاب و ز دست و عنان
ز بازوی و آن آب داده سنان.
فردوسی.
روز رزم از بیم او در دست و در پای عدو
کنده ای گردد رکیب و اژدها گردد عنان.
فرخی.
عنان بر گردن سرخش فکنده
چو دو مار سیه بر شاخ چندن.
منوچهری.
بس سخت متازید ای سواران
گر درکفتان از خرد عنان است.
ناصرخسرو.
و اکنون چون کار به آخر رسید
سوی من آورد عنان عناش.
ناصرخسرو.
مرکب شعر و هیون علم و ادب را
طبع سخن سنج من عنان و مهار است.
ناصرخسرو.
عنان جیحون در دست طبع خاقانی است
از آن جهت به سمرقند خضرخان ماند.
خاقانی.
ای دوست در رکاب بختت
چون جنت در عنان کعبه.
خاقانی.
قوت حزم ترا کوه به زیر رکاب
سرعت عزم ترا باد به زیر عنان.
خاقانی.
رکاب از شهربند گنجه بگشای
عنان شیر داری پنجه بگشای.
نظامی.
، رجل طرف العنان، مرد سبک و چست و چابک. (منتهی الارب) (آنندراج) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد)، ذل عنانه، فرمانبر و منقاد شد، هما یجریان فی عنان، هنگامی که دو تن در فضل یا جزآن برابر باشند. (از اقرب الموارد) (از المنجد)، هو قصیرالعنان، وی کم خیر است، رجل طویل العنان، مرد شریف و بزرگوار، رجل أبی العنان، مردی امتناع ورزنده و ممتنع، امتلأ عنانه، نهایت مجهود و کوشش را به کار برد. (از المنجد)، جری الفرس عناناً، اسب یکباره تا هدف و نهایت دوید، کبا الفرس فی عنانه، اسب بسر درآمد و لغزید در دویدنش، أرخ من عنانه، گشایش و رفاهیت کن از برای او. (از اقرب الموارد) (از المنجد)، در دو شاهد زیر، عنان ظاهراً بمعنای اسب یا اسب سوار آمده است: با پنج هزار عنان به دارالملک همدان آمدند. (راحهالصدور راوندی). با پنجاه هزار عنان از جیحون گذر کرد. (ترجمه تاریخ یمینی ص 266).
- آتش عنان، کنایه از تأثرانگیز و سوزان:
نالۀآتش عنانم رخنه در گردون کند
گریۀ پا در رکابم شهر در هامون کند.
صائب (از آنندراج).
- افکنده عنان، جلد و شتاب. عنان فکنده. (از آنندراج). عنان رهاکرده. اختیار رفتن به اسب داده.
- بادعنان، شتابان و سریع و جلد مانند باد. (ناظم الاطباء). تیز وتند و جلد و چابک در سواری.
- برق عنان، کنایه از تندو سریع و جهنده:
طالب از عرصۀ اندیشه برون خواهم تاخت
توسن ناطقه را برق عنان خواهم کرد.
طالب آملی (از آنندراج).
- چابک عنان، بادعنان. تیز و تند. چابک در سواری:
همایون سواری چو غرنده شیر
توانا و چابک عنان و دلیر.
نظامی.
- خوش عنان، رام. آرام. مقابل سرکش. مقابل توسن:
اشهب گردون بدرکاب نگیرد
جزپی یکران خوش عنان که تو داری.
سیدحسن غزنوی.
به دستم در از دولت خوش عنان
طبرزد چنین شد طبرخون چنان.
نظامی.
- در عنان بودن، در اختیار بودن:
این پرده کآسمان جلال آسمان اوست
ابریست کآفتاب شرف در عنان اوست.
خاقانی.
- در عنان داشتن، در اختیار داشتن:
خورشید که ماه در عنان دارد
چون سایه دویده در رکیبش بین.
خاقانی.
- در عنان رفتن، همراه رفتن:
هست جنیبت کش او نفس کل
عالم از آن می رودش در عنان.
خاقانی.
- دست در عنان بودن، همراه و یار و یاور بودن:
شاه اسکندرمکان باد از ظفر
دست خضرش در عنان باد از ظفر.
خاقانی.
- سبک عنان، سبک پای.اسب و سواره و پیاده و قاصد تندرو. (از آنندراج). تیزرو. تیزپوی:
هنوز خوشۀما دانه بود کز شوقش
نفس به سینۀ برق سبک عنان می سوخت.
میرنجات (از آنندراج).
محو سبک عنان مژۀ کافرت شوم
رنگین نشد بخون دو عالم سنان تو.
شیخ العارفین (از آنندراج).
این قامت خمیده و عمر سبک عنان
تیر گشاده ای و کمان کشیده ای است.
صائب (از آنندراج).
- ، گریزپای. (از آنندراج).
- عنان از دست رفتن، اختیار از کف رفتن: عنان تمالک و تماسک از دست او برفت. (ترجمه تاریخ یمینی ص 31).
سعدی همیشه بار فراق احتمال داشت
این نوبتش ز دست تحمل عنان برفت.
سعدی.
جوان راآتش معده بالا گرفته بود و عنان طاقت از دست رفته. (گلستان سعدی). حالی که من این سخن بگفتم، عنان طاقت و تحمل از دست درویش برفت. (گلستان سعدی).
- عنان از دست رها شدن، اختیار از دست رفتن:
تازلف او بباد صبا آشنا شده ست
از دست دل عنان صبوری رها شده ست.
صائب (از آنندراج).
- عنان از دست کسی بشدن (شدن) ، از اختیار او خارج شدن: آواز او (شتربه) چنان شیر را از جای ببرد که عنان تمالک... از دست او بشد. (کلیله و دمنه).
غبارزمین بر هوا راه بست
عنان سلامت برون شد ز دست.
نظامی.
آوخ که به لب رسید جانم
آوخ که ز دست شد عنانم.
سعدی.
- عنان از دست کسی یا چیزی بیرون کردن، از اختیار او خارج کردن. از قدرت او بیرون آوردن:
ازین پیش رخش تمنا بران
برون کن ز دست طبیعت عنان.
ظهوری (از آنندراج).
- عنان از دست کسی ستدن، از اختیار او خارج کردن:
بر آب دیدۀ رنجور هم ملامت نیست
که شوق می بستاند عنان عقل از دست.
سعدی.
- عنان از دست کشیدن، از اختیار و تسلط بیرون رفتن. خویشتن از قید رهایی بخشیدن:
زلف این چنین ز دست تو گر میکشد عنان
خواهد گرفت روی زمین را سپاه تو.
صائب (از آنندراج).
- عنان از دست هشته شدن، رها شدن. اختیار از کف رفتن:
نیست چون موج بیمی از طوفان
تا عنانم ز دست هشته شده ست.
صائب (از آنندراج).
- عنان از رکیب نشناختن، به تندی اسب تاختن. (امثال و حکم دهخدا).
- عنان از کف رفتن، اختیار از دست رفتن:
شب تا سحر می نغنوم و اندرز کس می نشنوم
این ره به قاصد می روم کز کف عنانم می رود.
سعدی.
- عنان امل سبک شدن (گشتن) ، کنایه از نومید شدن و نومید گردیدن است. (از آنندراج) (از ناظم الاطباء) (برهان قاطع) :
هم عنان امل سبک گردد
هم رکاب اجل گران باشد.
انوری (از آنندراج).
- عنان امل سبک کردن، کنایه از نومید کردن. (آنندراج) :
دست اجل عنان املها کند سبک
چون استوار گشت رکاب گران تو.
جمال الدین سلمان (از آنندراج).
- عنان با عنان بستن، به همراه رفتن. هم پیمان و هم عهد شدن. یکی شدن:
عنان با عنان من اندرببست
چنان چون بود مرد خسروپرست.
فردوسی.
- عنان با عنان رفتن، پهلو به پهلو اسب راندن. (فرهنگ فارسی معین).
- ، معادل بودن. برابر بودن. (فرهنگ فارسی معین).
- عنان باعنان کسی سپردن، پهلو به پهلوی او اسب راندن. مراقب او بودن در همه راه:
از او بازنگسست پیران گرد
عنان با عنان سیاوش سپرد.
فردوسی.
- عنان با عنان نهادن، کنایه از برابر رفتن و متصل رفتن است. (از آنندراج) :
خرد دویده بسر در رکاب تدبیرش
قضا نهاده عنان با عنان فرمانش.
جمال الدین سلمان (از آنندراج).
- عنان بر سر اسب کردن، کنایه از تهیۀ سواری کردن است. (از آنندراج).
- ، رام کردن. به اطاعت درآوردن:
از آن می که چون طبع را خوش کند
عنان بر سر اسب سرکش کند.
نظامی (از آنندراج).
- عنان بر سر ستاره سودن، کنایه ازکمال ارتقاء و اعتلاء است. (از آنندراج) :
ایا به جاه و شرف سوده بر ستاره عنان
و یا به جود و سخا بوده در زمانه سمر.
جمال الدین سلمان (از آنندراج).
- عنان بر عنان، برابر و همسر. (غیاث اللغات).
- عنان بر عنان رفتن، برابر و متصل رفتن. عنان با عنان نهادن. (از آنندراج) :
ترسم که روز حشر عنان بر عنان رود
تسبیح ما و خرقۀ رند شرابخوار.
حافظ.
- عنان بر عنان زدن، برابری و همسری کردن. (ناظم الاطباء).
- عنان بر کسی افکندن، قصد او کردن. آهنگ او کردن. بر او درآمدن بقصد استیلا در نبرد و آویزش:
عنان بر شه افکند چالش کنان
بصد خواریش بخت مالش کنان.
نظامی.
- ، عطف توجه کردن بر... گذر آوردن بر...:
توسن جلوه را عنان جانب بیدلان فکن
مشعل راه وعده کن برق بهانه سوز را.
طالب آملی (از آنندراج).
- عنان برگشادن، تاختن و عنان اسب را رها کردن. رجوع به عنان گشادن و عنان برگشاده شود.
- عنان برگشاده، تازنده و عنان اسب رها کرده: با دستمال عنان برگشاده... درآمد. (کلیله و دمنه). رجوع به عنان برگشادن شود.
- عنان بستن در چیزی،در او آویختن. به او ملحق و متصل شدن. قرین او شدن:
فتنه در فتراک تو بسته عنان
دادخواهان در عنان آویخته.
خاقانی.
با تو عنان بستۀ صورت شوند
وقت ضرورت به ضرورت شوند.
نظامی.
- عنان به اسب دادن، عنان او رها کردن تا بر وفق مراد خویش برود. عنان به اسب سپردن. اسب را بسر خود گذاردن تاآزادانه برود:
عنان را به بور سرافراز داد
به نیزه درآمد کمان بازداد.
فردوسی.
- عنان به اسب سپردن، کنایه از سست کردن عنان تا اسب بر وفق خواهش خویش و زوری که دارد برود. (آنندراج). اسب را سرخود گذاردن تا به دلخواه برود. عنان به اسب دادن:
تهمتن به گرز گران دست برد
عنان را به رخش دلاور سپرد.
فردوسی.
به ایران سپه رفت سهراب گرد
عنان بارۀ تیزتک را سپرد.
فردوسی.
سخنهاش بشنید بهرام گرد
عنان ابلق مشک دم را سپرد.
فردوسی.
عنان تکاور به دولت سپرد
نمود آن قوی دست را دستبرد.
نظامی.
- عنان به چیزی بازدادن، اختیار او را دادن. در اختیار او قرار گرفتن. او را اختیار کردن:
چه نشانید جمازه به سرچشمۀ آز
برنشینید و عنان را به سفر بازدهید.
خاقانی.
- عنان به دست داشتن، بهوش بودن. بر خود مسلط بودن. آزاد بودن.
- عنان به دست نداشتن، اختیار از دست داده بودن. بر خود مسلط نبودن. آزادنبودن. اراده نداشتن:
به پیشش درآور چو مردان، که مست
عنان طریقت ندارد به دست.
سعدی.
هزار بار چراگاه بهتر از میدان
ولیک اسب ندارد به دست خویش عنان.
سعدی.
- عنان به کسی یا چیزی سپردن، اختیار به او دادن:
چو باشد جهاندار بیدار و گرد
عنان را به کهتر نباید سپرد.
فردوسی.
ای سپرده عنان دل بخطا
تنت آباد و دل خراب و یباب.
ناصرخسرو.
دلشاد بزی که بخت و دولت
در حمله عنان به تو سپردند.
مسعودسعد.
عنان کامکاری و زمام جهانداری به عدل و رحمت ملکانه... سپرده. (کلیله و دمنه). عنان کامرانی و زمام جهانداری به ایالت و سیاست او تفویض کرده. (کلیله و دمنه).
طمع مدار که از بهر طعمه ارکان
عنان جان خرد را به حرص بسپارم.
خاقانی.
- عنان تیز شدن، جلد و شتاب رفتن. (از آنندراج) :
شکوهید دارا ز نزل چنان
حسد را بر او تیزتر شد عنان.
نظامی (از آنندراج).
- عنان خوش کردن بسویی یا بجایی، عنان به دست آوردن بجهت راندن اسب و وی را به سعادت مساس دست فایز گردانیدن. (از آنندراج).
- ، قصد آنجا کردن. بدان سوی راندن اسب:
بهر منزلی کو عنان کرد خوش
همش نزل بردند و هم پیشکش.
نظامی (از آنندراج).
- عنان درآوردن با چیزی یا کسی، همراهی او کردن. بدو پیوستن:
با سایۀ رکاب محمد عنان درآر
تا طرّقوازنان تو گردند اصفیا.
خاقانی.
- عنان در دست داشتن، اختیار داشتن. مختار بودن. آزاد بودن:
ای که گفتی مرو اندر پی خونخواری خویش
با کسی گوی که در دست عنانی دارد.
سعدی.
- عنان در عنان آسمان ساییدن،کنایه از کمال ارتقاء و اعتلاء باشد، مانند عنان بر ستاره سودن. (از آنندراج) :
بر زمین است او ولیکن توسن اقبال او
هر زمان اندر عنان آسمان ساید عنان.
میرمعزی (از آنندراج).
- عنان در عنان آوردن، برابر رفتن و متصل رفتن. عنان با عنان نهادن. (از آنندراج).
- ، پیمان کردن. عهد بستن:
دو خسرو عنان در عنان آورند
ره دوستی در میان آورند.
نظامی (از آنندراج).
- عنان دمان رفتن، بشتاب رفتن. (ناظم الاطباء).
- عنان سوی چیزی یا کسی کردن، بدان سوی رفتن. روی بدان جهت آوردن:
ز شاهدان حقیقت نظر بگردانیم
عنان دیده سوی دلبر مجاز کنیم.
طالب آملی (از آنندراج).
- عنان سوی راه آوردن، روی آوردن:
دگر چون عنان سوی راه آوری
به کشور گشودن سپاه آوری.
نظامی (اقبالنامه ص 140).
- عنان یله کردن، او را بر سر خود گذاردن. عنان او را دادن. بازگذاردن که به ارادۀ خود برود:
عنان را بدان اسب کرده یله
همی راند ناکام تا بایله.
فردوسی.
- عنان یله کردن بر...، پرداختن به آن. روی بدان آوردن:
تماشاکنان رفت از آن مرحله
عنان کرد بر صید صحرا یله.
نظامی.
- کشیده عنان، مسلط بر نفس. اختیار در دست. مختار. مقابل اختیارگسیخته. مقابل بی بندوبار:
میان عالم و جاهل تفاوت اینقدر است
که این کشیده عنان باشد آن گسسته مهار.
ظهیر.
- گسسته عنان، عنان دریده. و آن نشانۀ رسیدن آسیبی و شکستی است سوار را و اسب را:
چو رستم ورا دید کآمد چنان
نگون کرده زین و گسسته عنان.
فردوسی.
- مطلق عنان، مختار مطلق. آمر و فرمانروا. نافذامر:
تو کرده آن سفر که ضماندار جنت است
بغداد و بصره دیده و مطلق عنان شده.
خاقانی.
- هم عنان، همراه. همسفر. ملازم: با یکی از علمای معتبر که همعنان او بود گفت. (گلستان سعدی).
تأیید و نصرت و ظفرت باد همعنان
هر بامداد و شب که نهی پای در رکیب.
سعدی.
- ، حریف. هماورد. همسنگ:
هزار چاره بکردم که همعنان تو گردم
تو پهلوان تر از آنی که در کمند من افتی.
سعدی.
، رگ پشت، و هر دو را عنانان گویند. (از منتهی الارب) (از آنندراج) (از ناظم الاطباء)
جمع واژۀ عنّه. (از منتهی الارب) (ناظم الاطباء). رجوع به عنه شود
عنان تکاور بدو داد و گفت
که با تو همیشه خرد باد جفت.
فردوسی.
اگر دست بیکار گشت از عنان
روانت به چنگ اندر آرد سنان.
فردوسی.
ز گرد سپه پیل شد ناپدید
کس از خاک دست و عنان را ندید.
فردوسی.
ز پای و رکاب و ز دست و عنان
ز بازوی و آن آب داده سنان.
فردوسی.
روز رزم از بیم او در دست و در پای عدو
کنده ای گردد رکیب و اژدها گردد عنان.
فرخی.
عنان بر گردن سرخش فکنده
چو دو مار سیه بر شاخ چندن.
منوچهری.
بس سخت متازید ای سواران
گر درکفتان از خرد عنان است.
ناصرخسرو.
و اکنون چون کار به آخر رسید
سوی من آورد عنان عناش.
ناصرخسرو.
مرکب شعر و هیون علم و ادب را
طبع سخن سنج من عنان و مهار است.
ناصرخسرو.
عنان جیحون در دست طبع خاقانی است
از آن جهت به سمرقند خضرخان ماند.
خاقانی.
ای دوست در رکاب بختت
چون جنت در عنان کعبه.
خاقانی.
قوت حزم ترا کوه به زیر رکاب
سرعت عزم ترا باد به زیر عنان.
خاقانی.
رکاب از شهربند گنجه بگشای
عنان شیر داری پنجه بگشای.
نظامی.
، رجل طرف العنان، مرد سبک و چست و چابک. (منتهی الارب) (آنندراج) (ناظم الاطباء) (از اقرب الموارد)، ذل عنانه، فرمانبر و منقاد شد، هما یجریان فی عنان، هنگامی که دو تن در فضل یا جزآن برابر باشند. (از اقرب الموارد) (از المنجد)، هو قصیرالعنان، وی کم خیر است، رجل طویل العنان، مرد شریف و بزرگوار، رجل أبی العنان، مردی امتناع ورزنده و ممتنع، امتلأ عنانه، نهایت مجهود و کوشش را به کار برد. (از المنجد)، جری الفرس عناناً، اسب یکباره تا هدف و نهایت دوید، کبا الفرس فی عنانه، اسب بسر درآمد و لغزید در دویدنش، أرخ من عنانه، گشایش و رفاهیت کن از برای او. (از اقرب الموارد) (از المنجد)، در دو شاهد زیر، عنان ظاهراً بمعنای اسب یا اسب سوار آمده است: با پنج هزار عنان به دارالملک همدان آمدند. (راحهالصدور راوندی). با پنجاه هزار عنان از جیحون گذر کرد. (ترجمه تاریخ یمینی ص 266).
- آتش عنان، کنایه از تأثرانگیز و سوزان:
نالۀآتش عنانم رخنه در گردون کند
گریۀ پا در رکابم شهر در هامون کند.
صائب (از آنندراج).
- افکنده عنان، جلد و شتاب. عنان فکنده. (از آنندراج). عنان رهاکرده. اختیار رفتن به اسب داده.
- بادعنان، شتابان و سریع و جلد مانند باد. (ناظم الاطباء). تیز وتند و جلد و چابک در سواری.
- برق عنان، کنایه از تندو سریع و جهنده:
طالب از عرصۀ اندیشه برون خواهم تاخت
توسن ناطقه را برق عنان خواهم کرد.
طالب آملی (از آنندراج).
- چابک عنان، بادعنان. تیز و تند. چابک در سواری:
همایون سواری چو غرنده شیر
توانا و چابک عنان و دلیر.
نظامی.
- خوش عنان، رام. آرام. مقابل سرکش. مقابل توسن:
اشهب گردون بدرکاب نگیرد
جزپی یکران خوش عنان که تو داری.
سیدحسن غزنوی.
به دستم در از دولت خوش عنان
طبرزد چنین شد طبرخون چنان.
نظامی.
- در عنان بودن، در اختیار بودن:
این پرده کآسمان جلال آسمان اوست
ابریست کآفتاب شرف در عنان اوست.
خاقانی.
- در عنان داشتن، در اختیار داشتن:
خورشید که ماه در عنان دارد
چون سایه دویده در رکیبش بین.
خاقانی.
- در عنان رفتن، همراه رفتن:
هست جنیبت کش او نفس کل
عالم از آن می رودش در عنان.
خاقانی.
- دست در عنان بودن، همراه و یار و یاور بودن:
شاه اسکندرمکان باد از ظفر
دست خضرش در عنان باد از ظفر.
خاقانی.
- سبک عنان، سبک پای.اسب و سواره و پیاده و قاصد تندرو. (از آنندراج). تیزرو. تیزپوی:
هنوز خوشۀما دانه بود کز شوقش
نفس به سینۀ برق سبک عنان می سوخت.
میرنجات (از آنندراج).
محو سبک عنان مژۀ کافرت شوم
رنگین نشد بخون دو عالم سنان تو.
شیخ العارفین (از آنندراج).
این قامت خمیده و عمر سبک عنان
تیر گشاده ای و کمان کشیده ای است.
صائب (از آنندراج).
- ، گریزپای. (از آنندراج).
- عنان از دست رفتن، اختیار از کف رفتن: عنان تمالک و تماسک از دست او برفت. (ترجمه تاریخ یمینی ص 31).
سعدی همیشه بار فراق احتمال داشت
این نوبتش ز دست تحمل عنان برفت.
سعدی.
جوان راآتش معده بالا گرفته بود و عنان طاقت از دست رفته. (گلستان سعدی). حالی که من این سخن بگفتم، عنان طاقت و تحمل از دست درویش برفت. (گلستان سعدی).
- عنان از دست رها شدن، اختیار از دست رفتن:
تازلف او بباد صبا آشنا شده ست
از دست دل عنان صبوری رها شده ست.
صائب (از آنندراج).
- عنان از دست کسی بشدن (شدن) ، از اختیار او خارج شدن: آواز او (شتربه) چنان شیر را از جای ببرد که عنان تمالک... از دست او بشد. (کلیله و دمنه).
غبارزمین بر هوا راه بست
عنان سلامت برون شد ز دست.
نظامی.
آوخ که به لب رسید جانم
آوخ که ز دست شد عنانم.
سعدی.
- عنان از دست کسی یا چیزی بیرون کردن، از اختیار او خارج کردن. از قدرت او بیرون آوردن:
ازین پیش رخش تمنا بران
برون کن ز دست طبیعت عنان.
ظهوری (از آنندراج).
- عنان از دست کسی ستدن، از اختیار او خارج کردن:
بر آب دیدۀ رنجور هم ملامت نیست
که شوق می بستاند عنان عقل از دست.
سعدی.
- عنان از دست کشیدن، از اختیار و تسلط بیرون رفتن. خویشتن از قید رهایی بخشیدن:
زلف این چنین ز دست تو گر میکشد عنان
خواهد گرفت روی زمین را سپاه تو.
صائب (از آنندراج).
- عنان از دست هشته شدن، رها شدن. اختیار از کف رفتن:
نیست چون موج بیمی از طوفان
تا عنانم ز دست هشته شده ست.
صائب (از آنندراج).
- عنان از رکیب نشناختن، به تندی اسب تاختن. (امثال و حکم دهخدا).
- عنان از کف رفتن، اختیار از دست رفتن:
شب تا سحر می نغنوم و اندرز کس می نشنوم
این ره به قاصد می روم کز کف عنانم می رود.
سعدی.
- عنان امل سبک شدن (گشتن) ، کنایه از نومید شدن و نومید گردیدن است. (از آنندراج) (از ناظم الاطباء) (برهان قاطع) :
هم عنان امل سبک گردد
هم رکاب اجل گران باشد.
انوری (از آنندراج).
- عنان امل سبک کردن، کنایه از نومید کردن. (آنندراج) :
دست اجل عنان املها کند سبک
چون استوار گشت رکاب گران تو.
جمال الدین سلمان (از آنندراج).
- عنان با عنان بستن، به همراه رفتن. هم پیمان و هم عهد شدن. یکی شدن:
عنان با عنان من اندرببست
چنان چون بود مرد خسروپرست.
فردوسی.
- عنان با عنان رفتن، پهلو به پهلو اسب راندن. (فرهنگ فارسی معین).
- ، معادل بودن. برابر بودن. (فرهنگ فارسی معین).
- عنان باعنان کسی سپردن، پهلو به پهلوی او اسب راندن. مراقب او بودن در همه راه:
از او بازنگسست پیران گرد
عنان با عنان سیاوش سپرد.
فردوسی.
- عنان با عنان نهادن، کنایه از برابر رفتن و متصل رفتن است. (از آنندراج) :
خرد دویده بسر در رکاب تدبیرش
قضا نهاده عنان با عنان فرمانش.
جمال الدین سلمان (از آنندراج).
- عنان بر سر اسب کردن، کنایه از تهیۀ سواری کردن است. (از آنندراج).
- ، رام کردن. به اطاعت درآوردن:
از آن می که چون طبع را خوش کند
عنان بر سر اسب سرکش کند.
نظامی (از آنندراج).
- عنان بر سر ستاره سودن، کنایه ازکمال ارتقاء و اعتلاء است. (از آنندراج) :
ایا به جاه و شرف سوده بر ستاره عنان
و یا به جود و سخا بوده در زمانه سمر.
جمال الدین سلمان (از آنندراج).
- عنان بر عنان، برابر و همسر. (غیاث اللغات).
- عنان بر عنان رفتن، برابر و متصل رفتن. عنان با عنان نهادن. (از آنندراج) :
ترسم که روز حشر عنان بر عنان رود
تسبیح ما و خرقۀ رند شرابخوار.
حافظ.
- عنان بر عنان زدن، برابری و همسری کردن. (ناظم الاطباء).
- عنان بر کسی افکندن، قصد او کردن. آهنگ او کردن. بر او درآمدن بقصد استیلا در نبرد و آویزش:
عنان بر شه افکند چالش کنان
بصد خواریش بخت مالش کنان.
نظامی.
- ، عطف توجه کردن بر... گذر آوردن بر...:
توسن جلوه را عنان جانب بیدلان فکن
مشعل راه وعده کن برق بهانه سوز را.
طالب آملی (از آنندراج).
- عنان برگشادن، تاختن و عنان اسب را رها کردن. رجوع به عنان گشادن و عنان برگشاده شود.
- عنان برگشاده، تازنده و عنان اسب رها کرده: با دستمال عنان برگشاده... درآمد. (کلیله و دمنه). رجوع به عنان برگشادن شود.
- عنان بستن در چیزی،در او آویختن. به او ملحق و متصل شدن. قرین او شدن:
فتنه در فتراک تو بسته عنان
دادخواهان در عنان آویخته.
خاقانی.
با تو عنان بستۀ صورت شوند
وقت ضرورت به ضرورت شوند.
نظامی.
- عنان به اسب دادن، عنان او رها کردن تا بر وفق مراد خویش برود. عنان به اسب سپردن. اسب را بسر خود گذاردن تاآزادانه برود:
عنان را به بور سرافراز داد
به نیزه درآمد کمان بازداد.
فردوسی.
- عنان به اسب سپردن، کنایه از سست کردن عنان تا اسب بر وفق خواهش خویش و زوری که دارد برود. (آنندراج). اسب را سرخود گذاردن تا به دلخواه برود. عنان به اسب دادن:
تهمتن به گرز گران دست برد
عنان را به رخش دلاور سپرد.
فردوسی.
به ایران سپه رفت سهراب گرد
عنان بارۀ تیزتک را سپرد.
فردوسی.
سخنهاش بشنید بهرام گرد
عنان ابلق مشک دم را سپرد.
فردوسی.
عنان تکاور به دولت سپرد
نمود آن قوی دست را دستبرد.
نظامی.
- عنان به چیزی بازدادن، اختیار او را دادن. در اختیار او قرار گرفتن. او را اختیار کردن:
چه نشانید جمازه به سرچشمۀ آز
برنشینید و عنان را به سفر بازدهید.
خاقانی.
- عنان به دست داشتن، بهوش بودن. بر خود مسلط بودن. آزاد بودن.
- عنان به دست نداشتن، اختیار از دست داده بودن. بر خود مسلط نبودن. آزادنبودن. اراده نداشتن:
به پیشش درآور چو مردان، که مست
عنان طریقت ندارد به دست.
سعدی.
هزار بار چراگاه بهتر از میدان
ولیک اسب ندارد به دست خویش عنان.
سعدی.
- عنان به کسی یا چیزی سپردن، اختیار به او دادن:
چو باشد جهاندار بیدار و گرد
عنان را به کهتر نباید سپرد.
فردوسی.
ای سپرده عنان دل بخطا
تنت آباد و دل خراب و یباب.
ناصرخسرو.
دلشاد بزی که بخت و دولت
در حمله عنان به تو سپردند.
مسعودسعد.
عنان کامکاری و زمام جهانداری به عدل و رحمت ملکانه... سپرده. (کلیله و دمنه). عنان کامرانی و زمام جهانداری به ایالت و سیاست او تفویض کرده. (کلیله و دمنه).
طمع مدار که از بهر طعمه ارکان
عنان جان خرد را به حرص بسپارم.
خاقانی.
- عنان تیز شدن، جلد و شتاب رفتن. (از آنندراج) :
شکوهید دارا ز نزل چنان
حسد را بر او تیزتر شد عنان.
نظامی (از آنندراج).
- عنان خوش کردن بسویی یا بجایی، عنان به دست آوردن بجهت راندن اسب و وی را به سعادت مساس دست فایز گردانیدن. (از آنندراج).
- ، قصد آنجا کردن. بدان سوی راندن اسب:
بهر منزلی کو عنان کرد خوش
همش نزل بردند و هم پیشکش.
نظامی (از آنندراج).
- عنان درآوردن با چیزی یا کسی، همراهی او کردن. بدو پیوستن:
با سایۀ رکاب محمد عنان درآر
تا طرّقوازنان تو گردند اصفیا.
خاقانی.
- عنان در دست داشتن، اختیار داشتن. مختار بودن. آزاد بودن:
ای که گفتی مرو اندر پی خونخواری خویش
با کسی گوی که در دست عنانی دارد.
سعدی.
- عنان در عنان آسمان ساییدن،کنایه از کمال ارتقاء و اعتلاء باشد، مانند عنان بر ستاره سودن. (از آنندراج) :
بر زمین است او ولیکن توسن اقبال او
هر زمان اندر عنان آسمان ساید عنان.
میرمعزی (از آنندراج).
- عنان در عنان آوردن، برابر رفتن و متصل رفتن. عنان با عنان نهادن. (از آنندراج).
- ، پیمان کردن. عهد بستن:
دو خسرو عنان در عنان آورند
ره دوستی در میان آورند.
نظامی (از آنندراج).
- عنان دمان رفتن، بشتاب رفتن. (ناظم الاطباء).
- عنان سوی چیزی یا کسی کردن، بدان سوی رفتن. روی بدان جهت آوردن:
ز شاهدان حقیقت نظر بگردانیم
عنان دیده سوی دلبر مجاز کنیم.
طالب آملی (از آنندراج).
- عنان سوی راه آوردن، روی آوردن:
دگر چون عنان سوی راه آوری
به کشور گشودن سپاه آوری.
نظامی (اقبالنامه ص 140).
- عنان یله کردن، او را بر سر خود گذاردن. عنان او را دادن. بازگذاردن که به ارادۀ خود برود:
عنان را بدان اسب کرده یله
همی راند ناکام تا بایله.
فردوسی.
- عنان یله کردن بر...، پرداختن به آن. روی بدان آوردن:
تماشاکنان رفت از آن مرحله
عنان کرد بر صید صحرا یله.
نظامی.
- کشیده عنان، مسلط بر نفس. اختیار در دست. مختار. مقابل اختیارگسیخته. مقابل بی بندوبار:
میان عالم و جاهل تفاوت اینقدر است
که این کشیده عنان باشد آن گسسته مهار.
ظهیر.
- گسسته عنان، عنان دریده. و آن نشانۀ رسیدن آسیبی و شکستی است سوار را و اسب را:
چو رستم ورا دید کآمد چنان
نگون کرده زین و گسسته عنان.
فردوسی.
- مطلق عنان، مختار مطلق. آمر و فرمانروا. نافذامر:
تو کرده آن سفر که ضماندار جنت است
بغداد و بصره دیده و مطلق عنان شده.
خاقانی.
- هم عنان، همراه. همسفر. ملازم: با یکی از علمای معتبر که همعنان او بود گفت. (گلستان سعدی).
تأیید و نصرت و ظفرت باد همعنان
هر بامداد و شب که نهی پای در رکیب.
سعدی.
- ، حریف. هماورد. همسنگ:
هزار چاره بکردم که همعنان تو گردم
تو پهلوان تر از آنی که در کمند من افتی.
سعدی.
، رگ پشت، و هر دو را عنانان گویند. (از منتهی الارب) (از آنندراج) (از ناظم الاطباء)
جمع واژۀ عنّه. (از منتهی الارب) (ناظم الاطباء). رجوع به عنه شود
(عِ یَ)
لغت نامه دهخدا
موضعی است. (منتهی الارب). وادیی است در دیاربنی عامر که قسمت بالای آن متعلق به بنی جعده و قسمت پایین آن متعلق به بنی قشیر است. (از معجم البلدان)
(عَ نی ی)
لغت نامه دهخدا
منسوب بعدنان.
- باغ عدنانی، در کوشک باغ عدنانی. (تاریخ بیهقی). و از سرای عدنانی به باغ فرورود. (تاریخ بیهقی).
- سرای عدنانی، سرایی بوده است بشهر نیشابور: از راه بدرگاه آمد و در دهلیز سرای پیشین عدنانی ببست و از این سرای گذشته و از سرای دیگر سخت فراخ و نیکو گذشت. و بودی که سلطان آنجا بودی به سرای عدنانی و آنجا بار دادی. (تاریخ بیهقی ص 56). و از سرای عدنانی به باغ فرورود. (تاریخ بیهقی ص 123). و امیر مسعود در صفۀ سرای عدنانی نشسته بود با ندیمان. (تاریخ بیهقی ص 124)
- باغ عدنانی، در کوشک باغ عدنانی. (تاریخ بیهقی). و از سرای عدنانی به باغ فرورود. (تاریخ بیهقی).
- سرای عدنانی، سرایی بوده است بشهر نیشابور: از راه بدرگاه آمد و در دهلیز سرای پیشین عدنانی ببست و از این سرای گذشته و از سرای دیگر سخت فراخ و نیکو گذشت. و بودی که سلطان آنجا بودی به سرای عدنانی و آنجا بار دادی. (تاریخ بیهقی ص 56). و از سرای عدنانی به باغ فرورود. (تاریخ بیهقی ص 123). و امیر مسعود در صفۀ سرای عدنانی نشسته بود با ندیمان. (تاریخ بیهقی ص 124)
(عَ نِ)
لغت نامه دهخدا
تثنیۀ عین، در حال رفع. رجوع به عین شود، دو فرورفتگی در کنار زانو. (ناظم الاطباء). رجوع به عین شود
(دَج ج)
لغت نامه دهخدا
چشم کردن مرد را. و چشم زخم رسانیدن و بر چشم زدن. (از منتهی الارب) ، روان گردیدن آب و اشک. (از منتهی الارب) (از اقرب الموارد). عین. رجوع به عین شود
(عَدْ)
لغت نامه دهخدا
حارث بن عمرو بن قیس از قیس عیلان از عدنانیه. جدی جاهلی است که مسکن فرزندان آن به طائف بوده بواسطۀ غلبۀ ثقیف به تهامه کوچ کردند و سپس به افریقیه و جز آن پراکنده شدند.
(عُرْ رُ نَدد)
لغت نامه دهخدا
کوهی است. (منتهی الارب). کوهی است مابین تیماء و دو کوه طی ٔ. و گویند در دنبالۀ جبال صبح، از بلاد فزاره است. و گویند رملی است در بلاد عقیل. و گویند نام وادیی است مشهور. و نیز گویند آن کوهی است در جناب در پایین وادی القری به سوی فید. و این سرزمین به کثرت وحوش و ددان وصف می گردد. (از معجم البلدان)
معارضه کردن، شریک بودن دو کس در مال، بخصوص نه در سایر اموال، دهانه اسب، لگام
افسار، پالهنگ، دهنه، زمام، لجام، لگام، مهار