هندی باستان: نمرا (مطیع، منقاد) ، اوستا: نمره واخش (؟) ، پهلوی: نرم (نرم، لطیف) ، افغانی و بلوچی ووخی: نرم، کردی: نرم، نرم، زازا: نمر. جسمی که به هنگام لمس و تماس لطیف وملایم نماید. ضد سخت. (حاشیۀ برهان قاطع چ معین). جسمی که در لمس ملایم باشد. مقابل سخت. (فرهنگ نظام). چیزی که در لمس احساس زبری و درشتی از آن نشود. املس. (ناظم الاطباء). مقابل زبر. مقابل خشن: به گاه بسودن چو مار است نرم ولیکن گه زهر دادنش گرم. فردوسی. همی خورد هر چیز تا گشت سیر فکندند پس جامۀ نرم زیر. فردوسی. چو سنجاب و قاقم چو روباه نرم چهارم سمور است کش موی گرم. فردوسی. هرۀ نرم پیش من بنهاد هم به سان یکی تلی مسکه. حکاک. دل کند سخت جامۀ نرمت خورش خوش برد ز سر شرمت. سنائی. فکنده مشکین چنبر فراز سیمین ماه نهفته سنگین سندان به زیر نرم حریر. شیبانی. ، صاف. صیقلی. (ناظم الاطباء) : شرک در امت من پوشیده تر است از رفتن مورچۀ خرد در شب سیاه بر سنگ نرم. (ابوالفتوح رازی)، آواز بم و پست و آهسته. (ناظم الاطباء). تاجرانه. پست. ملایم. مقابل بلند: و رسول ساعتی مناجات بکرد و سخن نرم در گوش علی بگفت. (قصص الانبیاء ص 340). عزرائیل بر صورت اعرابی بیامد و بر در حجرۀ سید عالم بایستاد، در بزد و آواز نرم درداد. (قصص الانبیاء ص 242). نخست به رفق و مدارا و سخنهای خوب خشم او ساکن باید کرد و به حکایتهای خنده ناک و بازیهای طرفه و سماع آهسته و آواز نرم مشغول باید کرد. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). چه خوش باشد آهنگ نرم حزین به گوش حریفان مست صبوح. سعدی. ، ملایم. حلیم. بردبار. (ناظم الاطباء). مهربان. سلیم. نرمخو: سغد ناحیتی است... با نعمتی فراخ... و مردمان نرم دین دار. (حدودالعالم). او را یزدجرد نرم گفتندی از آنچ سلیم بود. (فارسنامۀ ابن بلخی ص 22). و این یزدجرد را کی پسر بهرام بود از بهر آن یزدجرد نرم گفتندی بر چندانک در یزدجرد جدش درشتی و بدخوئی بود. (فارسنامۀ ابن بلخی ص 82)، شخص حرف شنو و فرمانبردار. (فرهنگ نظام)، ابله. گول، باملاطفت. لطیف. نازک. (ناظم الاطباء). عطوف. رحیم. صاحب رقت: آفرین بر دل نرم تو که از بهر ثواب کشتۀ غمزۀ خود را به نماز آمده ای. حافظ. ، ملایم. محبت آمیز. مؤدبانه. مقابل درشت: روانت خرد باد و دستور شرم سخن گفتنت چرب و آواز نرم. فردوسی. بر آخر عیسی عم خود را بفرستاد و از چند گونه نرم و درشت پیغام داد. (مجمل التواریخ). نرم دار آواز بر انسان چو انسان زآنکه حق انکرالاصوات خواند اندر نبی صوت الحمیر. سنائی. و جوابی نرم و لطیف بازراند. (کلیله و دمنه). - آواز نرم: خنک آن که آباد دارد جهان بود آشکارای او چون نهان دگر آنکه دارد وی آواز نرم خردمندی و شرم و گفتار گرم. فردوسی. بفرمودشان تا نوازند گرم نخوانندشان جز به آواز نرم. فردوسی. همی پروراندت با شهد و نوش جز آواز نرمت نیاید به گوش. فردوسی. - آوای نرم: کنیزک همی خواستی شیر گرم نهانی ز هر کس به آوای نرم. فردوسی. چنین گفت قیصر به آوای نرم که ترسنده باشید و با رای و شرم. فردوسی. خداوند رای و خداوند شرم سخن گفتن خوب و آوای نرم. فردوسی. که ما را ز گیتی خرد داد و شرم جوانمردی و رای و آوای نرم. فردوسی. - گفتار نرم: دو لب پر ز خنده دو رخ پر ز شرم کیانی زبان پر ز گفتار نرم. فردوسی. زبان کرد گویا و دل کرد گرم بیاراست لب را به گفتار نرم. فردوسی. هرکه گفتار نرم پیش آرد همه دلها به قید خویش آرد. مکتبی. ، ملایم. باهنجار. مؤدب. باادب: هر آنگه که کاریت فرمود شاه در آن وقت هیچ آرزو زومخواه چو فرهنگی آموزیش نرم باش به گفتار با شرم و آزرم باش. اسدی. ، ملایم. ملاطفت آمیز. به دور از خشونت. دوستانه. مقابل درشت: به استا و زند اندرون زردهشت بگفته ست و بنمود نرم و درشت. فردوسی. و بهرام رسولان فرستاد و نرم و درشت پیغام داد. (فارسنامۀ ابن بلخی ص 98). گفته های اولیا نرم و درشت تن مپوشان زآنکه دینت راست پشت. مولوی. ، خوش. پسندیده. مطبوع: رفت بر جانب خراسان... پس از آن حال ها گذشت بر این خواجه نرم و درشت. (تاریخ بیهقی ص 105)، سلیس. روان: حجت را شعر به تأیید او نرم و مزین چو خز ادکن است. ناصرخسرو. - نرم رفتن (رفتن نرم) ، خرامیدن: از او رفتن نرم و از گور تک ز پرنده پرواز و زو تاختن. فردوسی. ، لطیف. رقیق. مقابل کثیف و متکاثف و سخت: گرد این گنبد گردنده چه چیز است محیط نرم چون باد و یا سخت چو خاک و حجر است. ناصرخسرو. ، مایع. آبکی. (یادداشت مؤلف) : و اگر از پس روز نوبت اندر گرمابۀ معتدل شود... سود دارد و خلط نرم و پخته شود. (ذخیرۀ خوارزمشاهی)، روان. لینت دار. مقابل یبس: و اگر طبع نرم باشد و حاجت باشد بدانکه بازگیرند اندر کشکاب مورددانه فرمایند پخت. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). و طبع نرم داشتن سود دارد. (ذخیرۀ خوارزمشاهی)، معتدل. ملایم. مقابل تند و شدید. - آتش نرم، آتش ملایم کم شعله: همه را یک شبانروز اندر آب باران تر کنند پس به آتش نرم پزند تا یک نیمۀ آب برود. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). و اندر پاتیلۀ سنگین نهند و اندکی گلاب برچکانند و سر بپوشند و بر سر آتش نرم نهند. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). و به آتش نرم بجوشانند تا به قوام عسل شود. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). - باد نرم، نسیم: همی گویند کاین کهسارهای عالی محکم نرستستند در عالم ز باد نرم و بارانها. ناصرخسرو. - باران نرم، باران ملایم. بارانی با دانه های ریز: نرم باران به زراعت دهد آب چو رسد سیل شود کشت خراب. جامی. - تب نرم، تب ملایم: تبی نرم باشد چون تب های بلغمی. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). و تن لاغر و کاهش کردن آغاز کند و تب نرم لازم گردد و رخساره سرخ شود، ببایددانست که بیمار اندر سل افتاد. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). ، باطراوت. تر و تازه: بدو گفت نرم ای جوانمرد نرم زمین خشک و سرد وهوا نرم و گرم. فردوسی. ، کم قوه. (یادداشت مؤلف). رقیق. - شراب نرم، شراب کم نشأه: و طعام ها و شراب های نرم و اسفیدباها و ترشی های معتدل باید خورد. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). و اگر درد عظیم باشد با شرابهای نرم که درد را بنشاند بیامیزد چون شیر تازۀ گرم کرده و چون شراب بنفشه. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). ، کم تأثیر. (یادداشت مؤلف) : و آنجا که طبیب اندر اول مسهل صواب نبیند، حقنۀ نرم اولی تر باشد. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). و اگر مسهل دادن نخواهند حقنۀ نرم کنند. (ذخیرۀ خوارزمشاهی)، مقابل سفت و سخت: پده، درختی است که هیزم را شاید نه سخت و نه نرم. (حاشیۀ فرهنگ اسدی نخجوانی). همچنان لاد است پیش تیغ تو پولاد نرم پیش تیغ دشمنانت سخت چون پولاد لاد. قطران. دو نرم و بلند و بیقرارند دو پست و خموش و سخت محکم. ناصرخسرو. ، تر و تازه. مقابل خشک: بکن مغز بادام و بریان و گرم پنیر کهن ساز با نان نرم. فردوسی. بدان میزبان گفت شیر آر گرم همان گر بیابی یکی نان نرم. فردوسی. ، نرمه. ریزه. - امثال: آسیا باش درشت بستان نرم بازده. ، کنایه از گوشت و رگ. - درشت و نرم، استخوان و گوشت: روزی چند در این جنهالمأوی مقر و مثوی سازیم تا این درشت و نرم از پوست و چرم چگونه بیرون آید. (مقامات حمیدی). ، مهره دار، ناتمام. نارسیده. (ناظم الاطباء)، {{قید}} سست. شل. مقابل کشیده و محکم: عنان تکاور همی داشت نرم همی ریخت از دیدگان آب گرم. فردوسی. سواران عنانها کشیدند نرم نکردند از آن پس کسی اسب گرم. فردوسی. ، آهسته. یواش. ملایم. به رفق و ملاطفت. به آهستگی. به نرمی. به ملایمت: باز کرد از خواب زن را نرم و خوش گفت دزدانند و آمد پای پش. رودکی. چو تاریک شد میزبان رفت نرم یکی مرغ بریان بیاورد گرم. فردوسی. به انگشت از آن سیب برداشتش بدان دوکدان نرم بگذاشتش. فردوسی. فرودآمد از اسب و او را چو باد بی آزار و نرم از بر زین نهاد. فردوسی. زآن همی نالد کز درد شکم باالم است سر اونه به کنار و شکمش نرم بخار. منوچهری. گر تو را باید که مجروح جفا بهتر کنی مرهمی باید نهادن بر سرش نرم از وفا. ناصرخسرو. و چون به زمین بازآید اگر دستی نرم بر وی نهند... درد آن با پوست باز کردن برابر باشد. (کلیله و دمنه). می روی نرم تر بنه گامت تا مبادا که بشکنی جامت. اوحدی. کنون که تابش خورشید گرم کرده تنش دویده خواب و دو چشمش گرفته نرم به بر. شیبانی. ، یواش. همساً. آهسته. مقابل بلند و رسا: واین دبیر پیش وی نشسته و نامه ای می نوشت و فضل املاء همی کرد و سخن نرم همی گفت، یکی سخن بگفت دبیر نشنیدآن سخن. (تاریخ برامکه). - نرم خواندن، مخافته. (ترجمان القرآن). یواش گفتن: چون وی (ابوبکر) به شب نماز کردی قرآن نرم خواندی و چون عمر نماز کردی بلند خواندی. (هجویری). و در نماز ’بسم اﷲ’ بلند گویند اگرچه قرائت نرم خوانند در مواضعی که نرم باید خواندن. (کتاب النقض ص 463). ، به لطف. لطیف. لطیفانه. نازکانه. - نرم خندیدن، ابتسام. اهناف. کتکته و هو دون القهقهه. (از منتهی الارب) : از ترازو گل او همی دزدید مرد بقال نرم می خندید. سنائی. اهناف، نرم خندیدن فوق تبسم مانند خندۀ فسوس کننده. (منتهی الارب). ، تاجرانه. دودانگ. یواش: ساقیا ساتگینی اندرده مطربا رود نرم و خوش بنواز. فرخی. ، {{صوت}} تأمل کن ! ملایم ! یواش ! شتاب مکن ! تندی مکن: بدو گفت نرم ای برادر چه بود غمی هست کآن را نشاید شنود. فردوسی. بدو گفت نرم ای جوانمرد نرم زمین خشک و سرد وهوا نرم و گرم. فردوسی. بدو گفت نرم ای جهان دیده پیر منه زهر برنده در جام شیر. فردوسی
