بفتح ’ر’ (و در لهجۀ مرکزی به کسر). کردی، نارنج، نارنگ. گیلکی، نارنج. نارنج معرب ’نارنگ’ است. اصل این لغت هندی است ولی از راه زبانهای ایرانی وارد زبانهای اروپائی شده به صورت ارانژ و آرنج وارنجه و... درآمده و آن از انواع مرکبات است به صورت درختی با میوه های گرد (که در سطح آن فرورفتگی هائی دیده می شود) زردرنگ و ترش مزه. (برهان قاطع چ معین حاشیۀ ص 2095). معرب نارنگ. (آنندراج) (فرهنگ نظام) (شمس اللغات) (زمخشری). میوه ای است گرمسیری از اقسام مرکبات ترش و گردشکل است نارس آن سبز و رسیده اش زرد می شود، در جنوب و شمال ایران جاهائی که در زمستان یخ زیاد بندد به عمل می آید. (فرهنگ نظام). بادرنگ. (مهذب الاسماء). معرب از نارنگ فارسی است ریشه و پوست درخت و پوست نارنج و شکوفه و تخم او در دوم گرم و خشک و ترشی او در آخر دوم سرد و خشک و با لزوجتی که موافق سینه و نزلات و سرفۀ حار است و در برگ و پوست او تفریح عظیم و جمیع اجزای او در همه امور بهتر از ترنج و ضماد پوست زرد او با سرکه جهت دردسر مجرب است و شرب یک درهم و نیم آن که خشک کرده باشند با آب گرم جهت پیچش و اخراج کرم شکم و قی و غثیان از مجربات و ضماد پختۀ مهرای نارنج بتمامه جهت جرب و حکه و جوششهای سر و نرم کردن موی جلد و بدن بی عدیل و بوئیدن او و برگ آن رافع طاعون و فساد هوا و آب خیسانیده پوست و شکوفۀ او جهت عسر ولادت مجرب و حمول آن مدر حیض و شرب او رافع سم عقرب و هوام و ترشی او با شکر مسهل صفرا و مدر آن و رافع خمار و امراض حارۀ عصب غیرصحیح و اکثار او مضعف جگر ومصلحش عسل و شکر و دو درهم از تخم مقشر او تریاق گزیدن جانوران و به دستور شرب ریشه های باریک درخت او با شراب همین اثر دارد و در سایر منافع مانند ترنج و لیمو است و ضرر نارنج به اعصاب کمتر است و روغن نارنج که پوست او را با شکوفه و روغن کنجد سه هفته در آفتاب گذاشته باشند در جمیع افعال قوی تر از روغن ناردین و دو مثقال آن پادزهر سموم باردۀ حیوانی است و بوئیدن شکوفۀ او مقوی دماغ و محلل زکام و عرق او که مسمی به عرق بهار است در دوم گرم و خشک و جهت ضعف دماغ و تفریح و تقویت اشتها و باه و سدّۀ مصفاه و نزلات و درد سینه و قولنج ریحی و پیچش و خفقان و غشی و مداومت او هفت روز و روزی دو وقیه با شکر و ربع درهم مرجان جهت رفع سپرز از مجربات و با آب کرفس جهت اخراج سنگ مثانه و گرده و شراب او ناشتا جهت قطع اسهال رطوبی نافع و حمول او با پشم جهت اصلاح رحم و با شیر مادیان جهت اعانت بر حمل از مجربات دانسته اند و اکثار بوئیدن او مورث بی خوابی و هوا، مضر عرق بهار است و مصلح او گلاب و قوتش در ظرف مس تا هفت سال باقی است و در شیشه تا یکسال. (تحفه حکیم مؤمن). و حبه حار یابس نافع نهش الهوام. (از بحر الجواهر). تخم نارنج را چون بکوبند روزی یک مثقال با نبات چند روز کفلمه کننددر گزیدگی غریب گز شفاء تمام بخشد و این را من خود تجربه کرده ام. (یادداشت به خط مرحوم دهخدا). و نیز رجوع شود به ضریر انطاکی ص 336 و گیاه شناسی گل گلاب ص 215و تاج المصادر بیهقی: و از وی (بلخ) ترنج و نارنج و نیشکر و نیلوفر خیزد. (حدود العالم). تا سرخ بود چون رخ معشوقان نارنج تا زرد بود چون رخ مهجوران آبی. فرخی. آن صنم را ز گاز وز نشکنج تن بنفشه شد و دو لب نارنج. عنصری. آمد خجسته مهرگان جشن بزرگ خسروان نارنج و نار و ارغوان آورد از هر ناحیه. منوچهری. نارنچ چو دو کفۀ سیمین ترازو هر دو ز زر سرخ طلی کرده برون سو. منوچهری. از درختان بسیار ترنج و نارنج و شاخهای با بار باز کردند و بیاوردند. (تاریخ بیهقی ص 461). در هر باغی درخت گوز وترنج و نارنج بهم باشد. (فارسنامۀ ابن بلخی). ز بس نارنج و نار مجلس افروز شده در حقه بازی باد نوروز. نظامی. سبزتراز برگ ترنج آسمان آمده نارنج به دست آن زمان. نظامی. بس طفل کآرزوی ترازوی زر کند نارنج ازآن خوردکه ترازو کند ز پوست. خاقانی. گرچه ز نارنج پوست طفل ترازو کند لیک نسنجد بدان زیرک زر عیار. خاقانی. درختان نارنج را سایه بر وی چو در چشم عاشق خط سبز دلبر. خاقانی. گو نظر باز کن و خلقت نارنج ببین ای که باور نکنی فی الشجر الاخضر نار. سعدی. از یکی آفتاب گیرد رنگ خواه نارنج گیر و خواهی نار. اوحدی. و نارنجیان فوق الغصون کأنها شموس عقیق فی سماء زبرجد. قاضی عضد. شد نار ترش شحنه و نارنج میرآب تا لانه لشکری شد و امرود میر گشت. بسحاق. - نارنج بغداد: ترنج غبغبم را گر کند یاد زنخ بر خود زند نارنج بغداد. نظامی. - نارنج بوی، به بوی نارنج. که بوی نارنج دهد: چو قارورۀ صبح نارنج بوی ترنجی شد از آب این سبز جوی. نظامی. - نارنج رخ، زردچهره: شد قیس به جلوه گاه غنجش نارنج رخ از غم ترنجش. نظامی
