شهرستان گنبدقابوس قبلاً از نظر ادارۀ آمار و ثبت احوال مرکز دشت گرگان ولی از نظر تقسیمات کشوری یکی از بخشهای شهرستان گرگان بود و در سال 1328 به شهرستان تبدیل گردید. حدود و خلاصه مشخصات آن بشرح زیر است: حدود: از طرف شمال به مرز ایران و کشور اتحاد جماهیر شوروی، از خلیج حسینقلی دریای مازندران، همه جا در طول رود خانه اترک تا محل اتصال اترک به رود خانه سومبار و ازآن به بعد خطالرأس کوه سنگوداغ تا حدود شمالی آبادی نارلی از بخش مراوه تپه (از آن به بعد جزء شهرستان بجنورد است) ، از طرف جنوب به شهرستان گرگان (بخشهای مینودشت، رامیان، علی آباد مرکزی) ، از طرف خاور به شهرستان بجنورد و از طرف باختر به دریای مازندران متصل می شود. وضع کلی طبیعی شهرستان گنبدقابوس یا دشت گرگان: دشت مسطحی است که با شیب بسیار کمی به دریای مازندران منتهی میشود. در این دشت جز قسمتهای خاور و شمال خاوری هیچگونه عارضه ای به نظر نمی رسد. در ازمنۀ قدیم که سطح دریای مازندران بالاتر بوده این صحرا را آب دریا فراگرفته بوده، ولی به مرور زمان در نتیجۀ پایین رفتن دریا و رسوبات رودهای مهم گرگان و اترک و غیره که شرح آنها داده خواهد شد بحال فعلی درآمده و اینک نیز بواسطۀ عقب نشینی دریا تدریجاً به وسعت دشت افزوده میشود. زمینهای نزدیک به ارتفاعات برای زراعت مستعد است و از بهترین مراتع محسوب میگردد و هر قدر به دریا نزدیک میشود شوره زار و لم یزرع است. آب و هوا: هوای دشت در تابستان گرم و در زمستان معتدل است و وزش باد خاوری در تابستان هوا را گرم نموده و وزش باد شمال باختری از طرف دریااز گرمی هوا میکاهد. در زمستان باران بیشتر از برف میبارد، در صورتی که باد شمال بوزد منجر به یخبندان میشود. چون افق شهرستان باز و بمحض وزش باد ابرها متفرق میشوند، لذا بارندگی دشت کمتر از نواحی دیگر گرگان است. ارتفاعات: در قسمت شمال خاوری دشت کوه شرقی غربی سنگوداغ واقع گردیده که خطالرأس آن مرز ایران و شوروی محسوب میگردد. مرتفعترین قلۀ آن به ارتفاع 735 گز در شمال آجی سو و قلۀ شمال خاوری نارلی به ارتفاع 812 متر است. در قسمت شمال خاوری گنبدقابوس بین دو دره رود اترک و رود گرگان کوهستان کم ارتفاعی به نام گلیجه داغ و نارلی داغ وجود دارد. مرتفعترین قلۀ آن به ارتفاع 712 گز در شمال گچی سو، 822 گز در شمال قلیج ایشان و 908 متر در جنوب مراوه تپه و شمال آبادی عرب است. ارتفاعات خاوری دشت دنبالۀ سلسله جبال البرز است که به کوههای شهرستان بجنورد متصل میشود و مرتفعترین قلۀ آن در خاور این شهرستان مشهور به کوه زاو به ارتفاع 1434 متر است. رودهای دشت گرگان به شرح زیر است: 1- رود خانه اترک، سرچشمۀ رود مذکور از ارتفاعات هزارمسجد خراسان است که در خاور مراوه تپه وارد این شهرستان میشود و از وسط بخش مراوه گذشته در قلعه چات با رود خانه سومبار یکی شده، از این محل به بعد مرز ایران و شوروی محسوب میشود و در خلیج حسینقلی به دریای مازندران منتهی میگردد. رود خانه مزبور در منطقه دشت به مرور زمان بستر خود را به عمق 2 الی 20 متر فروبرده و قابل استفاده جز برای آشامیدن نیست و از اینجه برون به بعد در برنج کاری استفاده میشود. موقع طغیان بهار و تابستان آب آن فوق العاده تقلیل مییابد. 2- رود خانه گرگان، سرچشمۀ آن ارتفاعات آلاداغ خراسان است. در خاور دهستان گوگلان از معبر کوهستانی گذشته وارد دشت میشود. بستر این رودخانه نیز در عمق بیش از 5 متر واقع است و جز برای آشامیدن استفاده دیگری از آن نمیشود. این رودخانه سراسر دشت گرگان را طی نموده در باختر خواجه نفس به دریای مازندران میریزد. اکثر آبادیهای طوایف آتابادی، جعفربای در طرفین این رودخانه قرار گرفته اند. 3- رود خانه ساری سو، سرچشمۀ آن از کوههای گلی داغ است، با رود خانه یلی چشمه یکی شده در حدود چای قوشن به رود خانه گرگان متصل میشود. 4- رود خانه اوغان، سرچشمۀ آن ارتفاعات نردین و دانیال است، با رودهای فارسیان و فرنگ یکی شده در حدود بایلر گامیشلی به رود خانه گرگان متصل میشود. 5- رود خانه خرخر، سرچشمۀ آن کوههای دهستان دزدین است که در قلی تپه از کوهستان خارج شده و در اراضی سارلی به رودخانه گرگان متصل میشود. از این رود خانه نهری بوسیلۀ قنات به شهر گنبدقابوس برده شده است. 6 -رود خانه حاجی لر، این رودخانه از اتصال دو رود خانه چهل چای و نرمه آب تشکیل شده است اولی از ارتفاعات جنوبی قله قافه و دومی از مارکوه سرچشمه گرفته و در هزار گزی قصبۀ مینودشت یکی شده پس از مشروب نمودن برخی از قراء در خرابه های شهر قدیم جرجان به رود خانه گرگان میریزد. 7- رود خانه نوده رود، سرچشمۀ آن ارتفاعات خوش ییلاق است و در اراضی آبادی خوجم لی به رودخانه گرگان میریزد. شهرستان گنبدقابوس یا دشت گرگان یکی از بهترین مراتع نواحی شمال کشور محسوب میشود و برای نگاهداری گوسفند، شتر و اسب بسیار مناسب است. غلات بخوبی در آن به عمل می آید و در صورتی که با وسائل موتوری کشت و زرع معمول شود، محصول عمده برداشته میشود. دشت گرگان از نظر تقسیمات ادارۀ آمار با مراعات نقاط ترکمن نشین به 8 حوزه تقسیم گردیده است. صورت زیربخشهای تابع و تعداد قراء و جمعیت آن را نشان میدهد. نام بخش، شمارۀ حوزه آمار، نام طایفه، تعداد آبادی، جمعیت. مرکزی 1-5-6-8آتابای 123-41 هزار گمیشان 2جعفربای 16- 27 \’ پهلوی دژ 3آتابای 20- 17 \’ اترک 4\’ 34- 11 \’ مراوه تپه 7\’ 23- 11 \’ بنابر آمار فوق به اضافۀ سکنۀ شهر گنبدقابوس شهرستان دشت گرگان از 217 آبادی تشکیل شده و جمعیت آن در حدود 116هزار تن است. زبان مادری سکنۀ شهرستان ترکمنی است و مردمی که سواد دارند و یا خدمت زیر پرچم انجام داده اند و بازرگانان و کسبه به فارسی آشنا میباشند. بواسطۀ مسطح بودن اراضی به اکثر نقاط شهرستان اتومبیل رفت و آمد می کند، فقط در زمستان و بهار که بارندگی زیاد است، عبوراتومبیل قدری مشکل میشود. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 3)
