قاض، نعت فاعلی از قضاء، داور، (فرهنگ نظام)، حکم کننده، (آنندراج)، حکم، فقیهی که مرافعات را موافق قوانین کلی شرع فیصله میکند، (فرهنگ نظام)، در اصطلاح فقه کسی است که میان مردم حکومت کند و در مورد اختلاف و نزاع، فصل خصومت نماید، قاضی باید مکلف و مؤمن و عادل و عالم و مرد و حلال زاده و ضابط باشد، (یعنی نیروی حافظه داشته و فراموشکار نباشد)، فتوای علماء برای قاضی کفایت نمیکند، (بلکه باید خود دارای ملکۀ اجتهاد باشد)، و در زمان حضور امام (ع) چاره ای جز رخصت از او نیست و با غیبت امام حکم فقیه جامع الشرائط نافذ است، (از تبصرۀ علامه حلی در مبحث قضاء و شهادات فصل اول در صفات قاضی) : نشست در مجلس عالی به حضور اولیاء دولت و دعوت و زعیمان و بزرگان پنهانیها و آشکارها و اعیان و قاضیان، (تاریخ بیهقی ص 311)، چون کار عهد قرار گیرد قاضی ... از خان در خواهد تا آن شرحها و سوگندان را که در عهدنامه نبشته آمده است به تمامی بر زبان براند، (تاریخ بیهقی)، نه سخن خوب و نه پند و نه علم کس نه مزکی و نه قاضیستی، ناصرخسرو، گفت کسانی که کار ملک بی ایشان راست نتواند بود چنان که تخت بی چهارپایه نایستد، یکی از ایشان قاضی ... (کلیله و دمنه)، فردا چون قاضی بیاید گواهی چنانکه رسم است بده، (کلیله و دمنه)، قاضی را از این سخن شگفت آمد، (کلیله ودمنه)، این مسخره با زن بسگالید و برفتند تا جایگه قاضی با بانگ و علالا، نجیبی، خواهی به میان خلق قاضی باشی باقی مانی گهی که ماضی باشی بر خلق خدا حکم چنان کن که اگر آن بر تو کند کسی تو راضی باشی، مجدالدین نسفی، ز گلپایگان رفت شخصی به اردو که قاضی شود صدر راضی نمیشد، میر عبدالحق، سوی قاضی شد وکیل با نمک گفت با قاضی شکایت یک بیک، مولوی، نه قاضیم نه مدرس نه محتسب نه فقیه مرا چه کار که منع شرابخواره کنم، حافظ، - امثال: تنها به قاضی رفته راضی برمیگردد: هر آن کس کو رود تنها به قاضی ز قاضی خرم آید گشته راضی، عطار (بلبل نامه)، در خانه قاضی گردو بسیار است اما بشمار است، ریش قاضی احترام دیگر دارد، زن راضی، مرد راضی، گور پدر قاضی، شراب مفت را قاضی هم میخورد، کلاه خود را قاضی کن، گواه چست و قاضی سست، مستوفی سند میخواهد و قاضی گواه، همه کس را دندان به ترشی کند گردد و قاضیان را به شیرینی، (گلستان) ، (اصطلاح فقهی) کسی که نماز را به قضا میخواند، وام گذار، مؤدی دین، دیان، (منتهی الارب)، اداکننده دین، (آنندراج)، برآرنده و رواکننده حاجت: قاضی الحاجات یکی از نامهای خداست
