- عیلام
کشوری بود در قدیم شامل خوزستان، لرستان (پشتکوه) و کوههای بختیاری کنونی، حدود این کشور از مغرب رود دجله از مشرق قسمتی از پارس، از شمال راه بابل به همدان و از جنوب خلیج فارس تا بوشهر بود، شهرهای مهم آن شوش، ماداکتو، خایدالو (درجای خرم آباد کنونی) بود، مردم عیلام زبان و خطی مخصوص داشتند و دین آنان مبتنی بر شرک و بت پرستی بود، عیلامیان دولتی بزرگ تشکیل دادند و تاریخ آنان را به سه قسمت تقسیم میکنند: 1- عهدی که تاریخ عیلام با تاریخ سومریان و اکدیان ارتباط کامل دارد (از ازمنۀ قدیم تا 2225 قبل از میلاد)، 2- عهدی که تاریخ عیلام با تاریخ دولت بابل مربوط میشود (2265 تا 745 قبل از میلاد)، 3- عهدی که آشور جدید رقیب عیلام است 745 تا 645 قبل از میلاد)، عیلام در سال 645 قبل از میلاد به دست آشوربانیپال منقرض گردید،
عهد اول - دراین عهد تاریخ عیلام تاریک است، با وجود این دیده میشود که پاتسی های سومر و اکد با عیلامیان جنگهای دفاعی میکنند، اگر هم گاهی غالب میشوند تسلط آنان بر عیلام دوامی ندارد و عاقبت عیلام بر سومر و اکد دست یافته دولت ایشان را منقرض میسازد،
عهد دوم - در این عهد عیلامیان با پادشاهان بابل در زدوخوردند، در دورۀ کاسوها ’خورباتیلا’ پادشاه عیلام با ’کوری گالزو’ پادشاه بابل جنگید و سپس ’شوتروک ناخونتا’ بابل را تصرف کرد و اشیاء نفیس آن را به غارت به شوش برد، عاقبت تاخت وتاز عیلامیان دولت کاسوها را از پای درآورد، از پادشاهان نامی عیلام در این دوره ’شیل خاکین شوشناک’ است، این پادشاه که سایسی مدبر و بزرگ بود، بناهای بسیار ساخت و یکی از کارهای اواین است: هر بنایی را که تعمیر میکرد، مینوشت که این بنا را که ساخته بود و چه کتیبه ای داشت، عین آن کتیبه را - که بزبان سامی بود - مینویساند و ترجمه انزانی (عیلامی) را بدان می افزود، این علاقه مندی پادشاه مزبور مورد قدردانی دانشمندان باستانشناسی است، در زمان او ادبیات و صنایع عیلامی به اوج ترقی خود رسیده بود، در این عهد جنگهای دیگری بین عیلام و بابل صورت گرفت (تا انقراض بابل به دست آسوریان)،
عهد سوم - وقایع عمده این عهد عبارتست از جنگهای آسور با عیلام (پس از همجوار شدن دو کشور)، نتیجۀ این جنگها آن شد که در سال 645 قبل از میلاد سپاهیان آسوربانی پال، شوش را تصرف کردند و خزانۀ پادشاهان عیلام به دست آنان افتاد، طلا و نقره ای که بابل در موقع اتحاد به عیلام داده بود با مجسمه ها و اشیاء نفیس معابد عیلام و آنچه در خانه ها از ثروت و اشیاء گرانبها بود به نینوا منتقل شد، آسوریان به کشتار و غارت اکتفا نکرده، استخوانهای پادشاهان عیلام و اشخاص نامی را بیرون آورده به نینوا فرستادند، رفتار آسوریان را در عیلام، حزقیال چنین تعبیر کرده: ’این است عیلام و تمام جمعیت آن در اطراف قبر آن، همه کشته شدند و همه از دم شمشیر گذشتند’، مجسمۀ ’نه نه’ ربهالنوع ’ارخ’ را که مدت 1635 سال در تصرف عیلامیان بود، پادشاه آسور به دست آورده برای شهرارخ پس فرستاد، آسوریان اسرای بسیار از شوش و شهرهای دیگر به آسور بردند، ’خون بام کالداش’ آخرین پادشاه عیلام که فرار کرده بود پس از چندی گرفتار شد و آسوربانی پال او و ’تام ماری تو’ پادشاه سابق عیلام را به عرابۀ خود بست و مجبورشان کرد عرابۀ سلطنتی را تا معبد ’آسور’ و ’ایشتار’ (خدایان آسور) بکشند، عیلامیان نوعی تمدن و صنایع بوجود آوردند و خطی برای خود ترتیب داده بودند، ولیکن از حیث تشکیلات سیاسی هیچگاه نتوانستند از حال ملوک الطوایفی بیرون آیند، بخصوص مردم کوهستانی آن، که همیشه نیم مستقل یا مستقل بودند، با وجود این عیلامیان در مدت چندهزار سال قومیت خود را در مقابل مردمی نیرومند مانند سومریان، اکدیان و دولی قادر مثل بابل و آسور حفظ کردند و گاهی هم آنها را شکستی فاحش دادند، عاقبت، اگر هم عیلام به زانو درآمد، بجهت جنگهای داخلی بود، بهر حال از سال 645 قبل از میلاد دولت عیلام از صفحۀ روزگار محو شد و گذشته های آن به مرور فراموش گردید، در مالمیر بختیاری در ’شکفت سلمان’ و غیره آثار بسیار از دورۀ عیلامیان دیده میشود، متأسفانه این آثار را به استثنای آنچه در دسترس نبوده خراب کرده اند، در اینجا حجاریهای برجسته با خطوط میخی شوشی و انزانی (عیلامی) بسیار یافته اند و محققان، آثار را به قرنهای 13 و 12 قبل از میلاد مسیح مربوط میدانند، (از فرهنگ فارسی معین)، و رجوع به تاریخ ایران باستان شود
عهد اول - دراین عهد تاریخ عیلام تاریک است، با وجود این دیده میشود که پاتسی های سومر و اکد با عیلامیان جنگهای دفاعی میکنند، اگر هم گاهی غالب میشوند تسلط آنان بر عیلام دوامی ندارد و عاقبت عیلام بر سومر و اکد دست یافته دولت ایشان را منقرض میسازد،
عهد دوم - در این عهد عیلامیان با پادشاهان بابل در زدوخوردند، در دورۀ کاسوها ’خورباتیلا’ پادشاه عیلام با ’کوری گالزو’ پادشاه بابل جنگید و سپس ’شوتروک ناخونتا’ بابل را تصرف کرد و اشیاء نفیس آن را به غارت به شوش برد، عاقبت تاخت وتاز عیلامیان دولت کاسوها را از پای درآورد، از پادشاهان نامی عیلام در این دوره ’شیل خاکین شوشناک’ است، این پادشاه که سایسی مدبر و بزرگ بود، بناهای بسیار ساخت و یکی از کارهای اواین است: هر بنایی را که تعمیر میکرد، مینوشت که این بنا را که ساخته بود و چه کتیبه ای داشت، عین آن کتیبه را - که بزبان سامی بود - مینویساند و ترجمه انزانی (عیلامی) را بدان می افزود، این علاقه مندی پادشاه مزبور مورد قدردانی دانشمندان باستانشناسی است، در زمان او ادبیات و صنایع عیلامی به اوج ترقی خود رسیده بود، در این عهد جنگهای دیگری بین عیلام و بابل صورت گرفت (تا انقراض بابل به دست آسوریان)،
عهد سوم - وقایع عمده این عهد عبارتست از جنگهای آسور با عیلام (پس از همجوار شدن دو کشور)، نتیجۀ این جنگها آن شد که در سال 645 قبل از میلاد سپاهیان آسوربانی پال، شوش را تصرف کردند و خزانۀ پادشاهان عیلام به دست آنان افتاد، طلا و نقره ای که بابل در موقع اتحاد به عیلام داده بود با مجسمه ها و اشیاء نفیس معابد عیلام و آنچه در خانه ها از ثروت و اشیاء گرانبها بود به نینوا منتقل شد، آسوریان به کشتار و غارت اکتفا نکرده، استخوانهای پادشاهان عیلام و اشخاص نامی را بیرون آورده به نینوا فرستادند، رفتار آسوریان را در عیلام، حزقیال چنین تعبیر کرده: ’این است عیلام و تمام جمعیت آن در اطراف قبر آن، همه کشته شدند و همه از دم شمشیر گذشتند’، مجسمۀ ’نه نه’ ربهالنوع ’ارخ’ را که مدت 1635 سال در تصرف عیلامیان بود، پادشاه آسور به دست آورده برای شهرارخ پس فرستاد، آسوریان اسرای بسیار از شوش و شهرهای دیگر به آسور بردند، ’خون بام کالداش’ آخرین پادشاه عیلام که فرار کرده بود پس از چندی گرفتار شد و آسوربانی پال او و ’تام ماری تو’ پادشاه سابق عیلام را به عرابۀ خود بست و مجبورشان کرد عرابۀ سلطنتی را تا معبد ’آسور’ و ’ایشتار’ (خدایان آسور) بکشند، عیلامیان نوعی تمدن و صنایع بوجود آوردند و خطی برای خود ترتیب داده بودند، ولیکن از حیث تشکیلات سیاسی هیچگاه نتوانستند از حال ملوک الطوایفی بیرون آیند، بخصوص مردم کوهستانی آن، که همیشه نیم مستقل یا مستقل بودند، با وجود این عیلامیان در مدت چندهزار سال قومیت خود را در مقابل مردمی نیرومند مانند سومریان، اکدیان و دولی قادر مثل بابل و آسور حفظ کردند و گاهی هم آنها را شکستی فاحش دادند، عاقبت، اگر هم عیلام به زانو درآمد، بجهت جنگهای داخلی بود، بهر حال از سال 645 قبل از میلاد دولت عیلام از صفحۀ روزگار محو شد و گذشته های آن به مرور فراموش گردید، در مالمیر بختیاری در ’شکفت سلمان’ و غیره آثار بسیار از دورۀ عیلامیان دیده میشود، متأسفانه این آثار را به استثنای آنچه در دسترس نبوده خراب کرده اند، در اینجا حجاریهای برجسته با خطوط میخی شوشی و انزانی (عیلامی) بسیار یافته اند و محققان، آثار را به قرنهای 13 و 12 قبل از میلاد مسیح مربوط میدانند، (از فرهنگ فارسی معین)، و رجوع به تاریخ ایران باستان شود
