حالت دانشمند. کیفیت و چگونگی دانشمند، با دانش بودن. دانشی بودن. عالمی. عالم بودن. دانشوری: چیست دانی سر دلداری و دانشمندی آن روا دار که گر بر تو رود بپسندی. سعدی. ، فقاهت. فقیهی، عقل و خرد و زیرکی و ادراک و فهم. (ناظم الاطباء)
حالت دانشمند. کیفیت و چگونگی دانشمند، با دانش بودن. دانشی بودن. عالمی. عالم بودن. دانشوری: چیست دانی سر دلداری و دانشمندی آن روا دار که گر بر تو رود بپسندی. سعدی. ، فقاهت. فقیهی، عقل و خرد و زیرکی و ادراک و فهم. (ناظم الاطباء)
از امرای دانشمندیه. حاکم توقات و قیساریه و نواحی آن بعهد ملکشاه سلجوقی. قیصر روم قصد متصرفات وی کرد اما داود بن سلیمان بن قتلمش بن اسرائیل سلجوقی بر حسب استمداد دانشمند بیاری وی شتافت و بر قیصر ظفر یافت. (حدود سال 480 هجری قمری). (حبیب السیر چ کتاب خانه خیام ج 2 ص 538) (تاریخ گزیده چ اروپا ص 481) نام مردی بعهد تیموریان. وی قاصد عمرشیخ فرزند امیرتیمور بوده است به نزد پدر وی برای اعلام آنکه عمرشیخ در کوهی در ولایت اندکان متحصن شده است بسبب حملۀ اروس خان وقمرالدین. (حبیب السیر چ کتاب خانه خیام ج 3 ص 425) ابوالحسن بن احمد ابیوردی. او راست: حاشیۀ بر شرح جلال دوانی بر تهذیب المنطق نام امیری در نواحی شام معاصر غازان خان. (تاریخ مبارک غازانی ص 121)
از امرای دانشمندیه. حاکم توقات و قیساریه و نواحی آن بعهد ملکشاه سلجوقی. قیصر روم قصد متصرفات وی کرد اما داود بن سلیمان بن قتلمش بن اسرائیل سلجوقی بر حسب استمداد دانشمند بیاری وی شتافت و بر قیصر ظفر یافت. (حدود سال 480 هجری قمری). (حبیب السیر چ کتاب خانه خیام ج 2 ص 538) (تاریخ گزیده چ اروپا ص 481) نام مردی بعهد تیموریان. وی قاصد عمرشیخ فرزند امیرتیمور بوده است به نزد پدر وی برای اعلام آنکه عمرشیخ در کوهی در ولایت اندکان متحصن شده است بسبب حملۀ اروس خان وقمرالدین. (حبیب السیر چ کتاب خانه خیام ج 3 ص 425) ابوالحسن بن احمد ابیوردی. او راست: حاشیۀ بر شرح جلال دوانی بر تهذیب المنطق نام امیری در نواحی شام معاصر غازان خان. (تاریخ مبارک غازانی ص 121)
امرای دانشمندیه، در موقعی که سلاجقه ببسط قدرت خود در آسیای صغیر مشغول بودند یکی دیگر ازرؤسای ترک بنام گمشتگین بن دانشمند در ولایت کاپادوکیا یعنی در شهرهای سیواس و قیساریه و ملاطیه دولتی جهت خود ترتیب داد و در نزدیکی این محل اخیر فرانک ها را بسختی مغلوب نمود جانشینان او در جنگهای با صلیبیون دخالتهای مهم کردند ولی مجاورین ایشان یعنی سلاجقۀروم بزودی بدوران فرمانروائی آن سلسله خاتمه بخشیدند. ایام حکومت و اسامی امیران این سلسله چنین است: محمد اول گمشتگین بن تیلو دانشمند غازی بن گمشتگین 499 محمد ثانی بن غازی 529 ذوالنون بن محمد ثانی 537 یغی (یا یعقوب) بن ارسلان غازی ابراهیم بن محمد 560 چنانکه گفتیم این سلسله را سلاجقۀ روم منقرض کردند. (طبقات سلاطین اسلام ص 138 و 139). زامباور در معجم الانساب و الاسرات (ج 2 ص 220 و 221) ذیل عنوان دانشمندیه گوید: املاک آنان سیواس و آماسیۀ و توقات و نیکسار و عثمانجق و چوروم و بعد کنغری و قسطمونی و چانیک و البستان و ملطیه بوده است و اینان بدو شعبه تقسیم میشده اند: الف - شیعۀ سیواس: 1- ملک دانشمند احمدغازی شمس الدین. 455 هجری قمری 2- ملک یا امیر غازی گمشتگین بن دانشمند. 477 هجری قمری 3- ابوالمظفر ناصرالدین بن گمشتگین. (متوفی 537) 495 هجری قمری 4- ذوالنون عمادالدین بن محمد (دفعۀ اول) 537 ه. ق. 5- یاغی بسان نظام الدین بن گمشتگین (متوفی 562) حدود 550 هجری قمری 6- ابومحمد اسماعیل غازی جمال الدین بن یاغی بسان. حدود 562 هجری قمری 7- ابراهیم شمس الدین بن گمشتگین. 8- ابوالقادر اسماعیل شمس الدین بن ابراهیم ذوالنون (دفعۀ دوم) با لقب ناصرالدین (متوفی 569) 564 هجری قمری بلاد ایشان را قلج ارسلان ثانی از سلاجقۀ روم در 569 فتح کرد. ب - شعبه ملطیه: 1- عین الدین بن گمشتگین (متوفی 545). 2- ذوالقرنین بن عین الدین 545. 3-ناصرالدین محمد بن ذی القرنین. حدود 556 هجری قمری 4-فخرالدین القاسم بن ذی القرنین. حدود 567 هجری قمری صاحب قابوس الاعلام ترکی آرد: دانشمندیه، دولتی که دانشمند غازی احمد بن علی نصر تأسیس کرد و مرکز آن سیواس بود این دولت در 464 تأسیس یافت و در 560 یعنی قریب یکصد سال پس از آن منقرض گردید. حکمرانان سلسلۀ دانشمندی شش کس بودند بدین سان: غازی احمد دانشمند 464 غازی محمد بن دانشمند ابوالمظفر نظام الدین بن محمد (یاغی بصان) (بمعنی یاغی کوب) 538 غازی جمال الدین بن نظام الدین - ابراهیم بن محمد بن دانشمند 562 ابوالفداء اسماعیل بن ابراهیم - دولت دانشمندیه پس از انقراض ضمیمۀ دولت سلجوقی گشت. (ازقاموس الاعلام ترکی). و چنانکه ملاحظه می فرمائید در نام افراد خاندان و مؤسس آنان و نسبت افراد با مؤسس خاندان اختلافی چند میان سه منبع نقل ما هست که از نظر احتیاط مندرجات هر سه منبع را نقل کردیم
امرای دانشمندیه، در موقعی که سلاجقه ببسط قدرت خود در آسیای صغیر مشغول بودند یکی دیگر ازرؤسای ترک بنام گمشتگین بن دانشمند در ولایت کاپادوکیا یعنی در شهرهای سیواس و قیساریه و ملاطیه دولتی جهت خود ترتیب داد و در نزدیکی این محل اخیر فرانک ها را بسختی مغلوب نمود جانشینان او در جنگهای با صلیبیون دخالتهای مهم کردند ولی مجاورین ایشان یعنی سلاجقۀروم بزودی بدوران فرمانروائی آن سلسله خاتمه بخشیدند. ایام حکومت و اسامی امیران این سلسله چنین است: محمد اول گمشتگین بن تیلو دانشمند غازی بن گمشتگین 499 محمد ثانی بن غازی 529 ذوالنون بن محمد ثانی 537 یغی (یا یعقوب) بن ارسلان غازی ابراهیم بن محمد 560 چنانکه گفتیم این سلسله را سلاجقۀ روم منقرض کردند. (طبقات سلاطین اسلام ص 138 و 139). زامباور در معجم الانساب و الاسرات (ج 2 ص 220 و 221) ذیل عنوان دانشمندیه گوید: املاک آنان سیواس و آماسیۀ و توقات و نیکسار و عثمانجق و چوروم و بعد کنغری و قسطمونی و چانیک و البستان و ملطیه بوده است و اینان بدو شعبه تقسیم میشده اند: الف - شیعۀ سیواس: 1- ملک دانشمند احمدغازی شمس الدین. 455 هجری قمری 2- ملک یا امیر غازی گمشتگین بن دانشمند. 477 هجری قمری 3- ابوالمظفر ناصرالدین بن گمشتگین. (متوفی 537) 495 هجری قمری 4- ذوالنون عمادالدین بن محمد (دفعۀ اول) 537 هَ. ق. 5- یاغی بسان نظام الدین بن گمشتگین (متوفی 562) حدود 550 هجری قمری 6- ابومحمد اسماعیل غازی جمال الدین بن یاغی بسان. حدود 562 هجری قمری 7- ابراهیم شمس الدین بن گمشتگین. 8- ابوالقادر اسماعیل شمس الدین بن ابراهیم ذوالنون (دفعۀ دوم) با لقب ناصرالدین (متوفی 569) 564 هجری قمری بلاد ایشان را قلج ارسلان ثانی از سلاجقۀ روم در 569 فتح کرد. ب - شعبه ملطیه: 1- عین الدین بن گمشتگین (متوفی 545). 2- ذوالقرنین بن عین الدین 545. 3-ناصرالدین محمد بن ذی القرنین. حدود 556 هجری قمری 4-فخرالدین القاسم بن ذی القرنین. حدود 567 هجری قمری صاحب قابوس الاعلام ترکی آرد: دانشمندیه، دولتی که دانشمند غازی احمد بن علی نصر تأسیس کرد و مرکز آن سیواس بود این دولت در 464 تأسیس یافت و در 560 یعنی قریب یکصد سال پس از آن منقرض گردید. حکمرانان سلسلۀ دانشمندی شش کس بودند بدین سان: غازی احمد دانشمند 464 غازی محمد بن دانشمند ابوالمظفر نظام الدین بن محمد (یاغی بصان) (بمعنی یاغی کوب) 538 غازی جمال الدین بن نظام الدین - ابراهیم بن محمد بن دانشمند 562 ابوالفداء اسماعیل بن ابراهیم - دولت دانشمندیه پس از انقراض ضمیمۀ دولت سلجوقی گشت. (ازقاموس الاعلام ترکی). و چنانکه ملاحظه می فرمائید در نام افراد خاندان و مؤسس آنان و نسبت افراد با مؤسس خاندان اختلافی چند میان سه منبع نقل ما هست که از نظر احتیاط مندرجات هر سه منبع را نقل کردیم
ده کوچکیست از بخش اترک شهرستان گنبدقابوس. واقع در 14هزارگزی جنوب داشلی برون، کنار رود اترک و نزدیک مرز ایران و شوروی. دشت است و معتدل و دارای 50 سکنۀ ترکمن چادرنشین. آب آنجا از رود خانه اترک و محصول آن غلات و صیفی و پنبه و کنجد و لبنیات و شغل مردمش زراعت و گله داری و صنایع دستی زنان قالیچه و گلیم بافی و تهیه نمد و راه آن مالروست و درفصل خشکی اتومبیل میتوان برد. زمستان سکنه آن باطراف قره ماخر میروند. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 3)
ده کوچکیست از بخش اترک شهرستان گنبدقابوس. واقع در 14هزارگزی جنوب داشلی برون، کنار رود اترک و نزدیک مرز ایران و شوروی. دشت است و معتدل و دارای 50 سکنۀ ترکمن چادرنشین. آب آنجا از رود خانه اترک و محصول آن غلات و صیفی و پنبه و کنجد و لبنیات و شغل مردمش زراعت و گله داری و صنایع دستی زنان قالیچه و گلیم بافی و تهیه نمد و راه آن مالروست و درفصل خشکی اتومبیل میتوان برد. زمستان سکنه آن باطراف قره ماخر میروند. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 3)
عالم. دانشی. صاحب دانش. (انجمن آرا). ساحر. کرسی. داناج. دنوج. شیخ. دانش پژوه. (لغت نامۀ اسدی). بسیار دانا. حر. نحریر. (نصاب). دانشور. دانشگر. دانشومند. فاضل. دانا. حامل علم: حملهالعلم فی الاسلام اکثرهم العجم، بیشتر دانشمندان در اسلام ایرانیان بودند. (از تاریخ تمدن جرجی زیدان ج 3 ص 48) : عام نادان پریشان روزگار به ز دانشمند ناپرهیزگار. سعدی. در محافل دانشمندان نشستی زبان از سخن ببستی. (گلستان سعدی). دست بر دست میزند که دریغ نشنیدم حدیث دانشمند. سعدی. نه محقق بود نه دانشمند چارپائی بر او کتابی چند. سعدی. یاد دارم ز پیر دانشمند تو هم از من بیاد دار این پند. سعدی. دگر ره عیب شیدایان نخواهم کرد و مسکینان که دانشمند ازین صورت برآرد سر بشیدائی. سعدی. موبد، دانشمند مغان. حبر، دانشمند جهودان. (ترجمان القرآن جرجانی). طرف من الارض، دانشمندان جهان. (منتهی الارب). قسیس، دانشمند ترسایان. (ترجمان القرآن جرجانی) (دهار) (منتهی الارب). قسس، دانشمندان. اسقف، سقف، سقف، دانشمندان ترسایان. مراجیح، حکیمان و دانشمندان. جبل، مهتر قوم و دانشمند آنها. (منتهی الارب) ، فقیه. دانشومند: فقها، دانشمندان و دانایان بحلال و حرام: و قرار گرفت که عبدالجبار... را آنجا برسولی فرستاده آید با دانشمندی و خدمتگارانی که برسم است... و دانشمند ابوالحصن قطان از فحول شاگردان قاضی امام صاعد... نامزد شد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 383). و دمادم این ملطفه های منهیان، رسول بدرگاه آمد از آن ترکمانان سلجوقی مردی پیری بخاری دانشمند و سخنگوی. (تاریخ بیهقی ص 498). رسول سلجوقیان را بلشکرگاه آوردند و منزل نیکو دادند، دانشمندی بود بخاری. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 513). دانشمند حسن برمکی را نامزد برسولی کرد. (تاریخ بیهقی ص 363). رسولی رسید از پسران علی تکین اوکا لقب نام وی موسی تکین و دانشمندی سمرقندی. (تاریخ بیهقی ص 504). دانشمند بوبکر مبشر دبیر را نامزد فرمودند بدین شغل. (تاریخ بیهقی ص 528). و تو مردی دانشمندی سفر ناکرده نباید که تا بلائی بینی با من سوی نشابور بازگرد. (تاریخ بیهقی ص 207). مسئله های خلافی رفت سخت مشکل و بوصادق در میان آمد و گوی از همگان بربود چنانکه اقرار دادند این پیران مقدم که چنو دانشمندان ندیده اند. (تاریخ بیهقی ص 206). امیر دانشمندی را برسولی آنجا فرستاد با دو مرد غوری از آن بوالحسن... تا ترجمانی کنند. (تاریخ بیهقی). با طایفۀ دانشمندان در جامع دمشق بحثی همی کردم. (گلستان). مشکلی دارم ز دانشمند مجلس بازپرس توبه فرمایان چرا خود توبه کمتر میکنند. حافظ
عالم. دانشی. صاحب دانش. (انجمن آرا). ساحر. کرسی. داناج. دنوج. شیخ. دانش پژوه. (لغت نامۀ اسدی). بسیار دانا. حر. نحریر. (نصاب). دانشور. دانشگر. دانشومند. فاضل. دانا. حامل علم: حملهالعلم فی الاسلام اکثرهم العجم، بیشتر دانشمندان در اسلام ایرانیان بودند. (از تاریخ تمدن جرجی زیدان ج 3 ص 48) : عام نادان پریشان روزگار به ز دانشمند ناپرهیزگار. سعدی. در محافل دانشمندان نشستی زبان از سخن ببستی. (گلستان سعدی). دست بر دست میزند که دریغ نشنیدم حدیث دانشمند. سعدی. نه محقق بود نه دانشمند چارپائی بر او کتابی چند. سعدی. یاد دارم ز پیر دانشمند تو هم از من بیاد دار این پند. سعدی. دگر ره عیب شیدایان نخواهم کرد و مسکینان که دانشمند ازین صورت برآرد سر بشیدائی. سعدی. موبد، دانشمند مغان. حبر، دانشمند جهودان. (ترجمان القرآن جرجانی). طرف من الارض، دانشمندان جهان. (منتهی الارب). قسیس، دانشمند ترسایان. (ترجمان القرآن جرجانی) (دهار) (منتهی الارب). قسس، دانشمندان. اُسقف، سُقُف، سُقف، دانشمندان ترسایان. مراجیح، حکیمان و دانشمندان. جَبَل، مهتر قوم و دانشمند آنها. (منتهی الارب) ، فقیه. دانشومند: فقها، دانشمندان و دانایان بحلال و حرام: و قرار گرفت که عبدالجبار... را آنجا برسولی فرستاده آید با دانشمندی و خدمتگارانی که برسم است... و دانشمند ابوالحصن قطان از فحول شاگردان قاضی امام صاعد... نامزد شد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 383). و دمادم این ملطفه های منهیان، رسول بدرگاه آمد از آن ترکمانان سلجوقی مردی پیری بخاری دانشمند و سخنگوی. (تاریخ بیهقی ص 498). رسول سلجوقیان را بلشکرگاه آوردند و منزل نیکو دادند، دانشمندی بود بخاری. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 513). دانشمند حسن برمکی را نامزد برسولی کرد. (تاریخ بیهقی ص 363). رسولی رسید از پسران علی تکین اوکا لقب نام وی موسی تکین و دانشمندی سمرقندی. (تاریخ بیهقی ص 504). دانشمند بوبکر مبشر دبیر را نامزد فرمودند بدین شغل. (تاریخ بیهقی ص 528). و تو مردی دانشمندی سفر ناکرده نباید که تا بلائی بینی با من سوی نشابور بازگرد. (تاریخ بیهقی ص 207). مسئله های خلافی رفت سخت مشکل و بوصادق در میان آمد و گوی از همگان بربود چنانکه اقرار دادند این پیران مقدم که چنو دانشمندان ندیده اند. (تاریخ بیهقی ص 206). امیر دانشمندی را برسولی آنجا فرستاد با دو مرد غوری از آن بوالحسن... تا ترجمانی کنند. (تاریخ بیهقی). با طایفۀ دانشمندان در جامع دمشق بحثی همی کردم. (گلستان). مشکلی دارم ز دانشمند مجلس بازپرس توبه فرمایان چرا خود توبه کمتر میکنند. حافظ
