- خجنده (خُ جَ دَ)
نام دیگر خجند است نزد جغرافیانویسان اسلامی. یاقوت این شهر را در معجم البلدان چنین می آورد. خجنده در اقلیم چهارم واقع و طولش 92 درجه و نیم و عرضش 37 درجه و ده دقیقه است. این شهر بر ساحل سیحون بماوراءالنهر و بمشرق سمرقند در فاصله ده روز راه قرار دارد و از شهرهای نظیف و پاک و پرمیوۀ ماوراءالنهر است و چون آن شهر بنظافت در آنجا نیست. از میانۀخجنده نهری می گذرد و متصل به آن نیز کوهی باشد. ابن الفقیه درباره مردی منسوب به آن سامان ساخته است:
و لم ار بلده بازاء شرق
ولاغرب بانزه من خجنده
چون سلم بن زیاد بعاملی یزید بن معاویه بن ابی سفیان بر خراسان وارد شد در حالی که بسغد اقامت داشت لشکری به خجنده فرستاد که در بین آنها اعشی همدان بود و این لشکر هزیمت یافت و اعشی این بیت را ساخت:
لیت خیلی یوم الخجنده لم نه
زم، و غودرت فی المکر سلیبا
اصطخری می گوید: خجنده در همسایگی فرغانه قرار دارد و با آنکه عاملی مجزاست ولی ما آنرا در جزو فرغانه آورده ایم. این ناحیه در غرب نهر شاش ’چاچ’ واقع و طول آن بیش از عرضش میباشد. درازای آن بیش از فرسخی است و در این طول باغها و منازل قرار دارد. غیر اوزکند او را عاملی نیست و باغها و منازل آن نیز بسیار بزرگ و وسیعند. قرای خجنده کم است و آنراشهری و کهن دزی است و شهر آن بسیار پاک و پاکیزه می باشد و در آن میوه هایی ببار می آید که بر میوه های نواحی دیگر فضیلت دارد. مردمش بسیار زیبا و مردانه اند آذوقۀ این نقطه برای ساکنان آن کافی نیست و از سایر نواحی چون فرغانه و اشروسنه کالا به آن جا وارد میکنند. کشتیها در نهر شاش بحرکت درمی آیند و شاش نهر بسیاربزرگی است که از نهرهای بسیاری تشکیل می یابد و از حدود ترک و اسلام می آید، و اصل آن نهری است که از بلاد ترک در حدود اوزکند سرچشمه میگیرد و پس از پیوستن نهر خوشاب و نهر اوش به آن و عظیم گردیدن آن بسوی اخسیکت می رود و بعد از آن بر جانب خجنده و بنکت و بیسکندمی گذرد و بسوی فاراب می رود و چون از صبران گذشت در دشتی که بر جانب آن اتراک غز زیست می کنند تشکیل بستری می دهد و سپس بزمین غزان جدید می رسد و سرانجام بدریاچۀ خوارزم می ریزد و جماعتی از محدثان بدانجا منسوبند. (از یاقوت در معجم البلدان). لسترنج می گوید: خجنده اولین شهر فرغانه در طرف باختر و سر راهی است که از سمرقند می آید در ساحل چپ سیحون و یک فرسخ در جنوب آن ربض کند واقع بوده. خجنده در کنارۀ آن رود کشیده شده و بسیار کم عرض بود یک قلعه و یک زندان و مسجد جامعه در داخل شهر و قصر فرماندار در میدان ربض قرار داشت. ابن حوقل خجنده را شهری بسیار قشنگ شمرده و گفته است: اهالی این شهر قایقها و کشتی هایی دارند که بوسیلۀ آنها روی رود سیحون سفر میکنند. ربض کند را بقول قزوینی کند بادام نیز می گفتند چون بادام آن فراوان بوده و یک نوع بادام پوست نازک داشت که وقتی آنرا در دست می فشردند مغز آن از پوست جدا می گردید. (از سرزمینهای خلافت شرقی ص 510)
و لم ار بلده بازاء شرق
ولاغرب بانزه من خجنده
چون سلم بن زیاد بعاملی یزید بن معاویه بن ابی سفیان بر خراسان وارد شد در حالی که بسغد اقامت داشت لشکری به خجنده فرستاد که در بین آنها اعشی همدان بود و این لشکر هزیمت یافت و اعشی این بیت را ساخت:
لیت خیلی یوم الخجنده لم نه
زم، و غودرت فی المکر سلیبا
اصطخری می گوید: خجنده در همسایگی فرغانه قرار دارد و با آنکه عاملی مجزاست ولی ما آنرا در جزو فرغانه آورده ایم. این ناحیه در غرب نهر شاش ’چاچ’ واقع و طول آن بیش از عرضش میباشد. درازای آن بیش از فرسخی است و در این طول باغها و منازل قرار دارد. غیر اوزکند او را عاملی نیست و باغها و منازل آن نیز بسیار بزرگ و وسیعند. قرای خجنده کم است و آنراشهری و کهن دزی است و شهر آن بسیار پاک و پاکیزه می باشد و در آن میوه هایی ببار می آید که بر میوه های نواحی دیگر فضیلت دارد. مردمش بسیار زیبا و مردانه اند آذوقۀ این نقطه برای ساکنان آن کافی نیست و از سایر نواحی چون فرغانه و اشروسنه کالا به آن جا وارد میکنند. کشتیها در نهر شاش بحرکت درمی آیند و شاش نهر بسیاربزرگی است که از نهرهای بسیاری تشکیل می یابد و از حدود ترک و اسلام می آید، و اصل آن نهری است که از بلاد ترک در حدود اوزکند سرچشمه میگیرد و پس از پیوستن نهر خوشاب و نهر اوش به آن و عظیم گردیدن آن بسوی اخسیکت می رود و بعد از آن بر جانب خجنده و بنکت و بیسکندمی گذرد و بسوی فاراب می رود و چون از صبران گذشت در دشتی که بر جانب آن اتراک غز زیست می کنند تشکیل بستری می دهد و سپس بزمین غزان جدید می رسد و سرانجام بدریاچۀ خوارزم می ریزد و جماعتی از محدثان بدانجا منسوبند. (از یاقوت در معجم البلدان). لسترنج می گوید: خجنده اولین شهر فرغانه در طرف باختر و سر راهی است که از سمرقند می آید در ساحل چپ سیحون و یک فرسخ در جنوب آن ربض کند واقع بوده. خجنده در کنارۀ آن رود کشیده شده و بسیار کم عرض بود یک قلعه و یک زندان و مسجد جامعه در داخل شهر و قصر فرماندار در میدان ربض قرار داشت. ابن حوقل خجنده را شهری بسیار قشنگ شمرده و گفته است: اهالی این شهر قایقها و کشتی هایی دارند که بوسیلۀ آنها روی رود سیحون سفر میکنند. ربض کند را بقول قزوینی کند بادام نیز می گفتند چون بادام آن فراوان بوده و یک نوع بادام پوست نازک داشت که وقتی آنرا در دست می فشردند مغز آن از پوست جدا می گردید. (از سرزمینهای خلافت شرقی ص 510)
