- تیتار
براق، منور، زلال
معنی تیتار - جستجوی لغت در جدول جو
پیشنهاد واژه بر اساس جستجوی شما
پرستاری، نوازش و مراقبت از شخص بیمار یا آسیب دیده، غم خواری، دلسوزی، فکر، اندیشه، درد و رنج
تیمار خوردن: غم خواری کردن، دلسوزی کردن،برای مثال به تنها تن خویش جستم نبرد / به پرخاش تیمار من کس نخورد (فردوسی - ۵/۳۵۲)
تیمار داشتن: خدمت، پرستاری و غم خواری کردن، مواظب کسی یا چیزی بودن
تیمار کردن: با شال و قشو بدن اسب را مالش دادن و تمیز کردن، محافظت کردن، پرستاری کردن
تیمار خوردن: غم خواری کردن، دلسوزی کردن،
تیمار داشتن: خدمت، پرستاری و غم خواری کردن، مواظب کسی یا چیزی بودن
تیمار کردن: با شال و قشو بدن اسب را مالش دادن و تمیز کردن، محافظت کردن، پرستاری کردن
ساز زهی زخمه ای با پشت و روی هموار، دسته ای پهن که به گوشی های کوک ختم می شود و شش سیم که به وسیلۀ زخمه یا انگشت نواخته می شوند
فریب و چاپلوسی را گویند، (برهان)، مکر و فریب و بدین معنی مشترک است در هندی، (آنندراج)، فریب و حیله و مکر و چاپلوسی، (ناظم الاطباء)، فریب و مکر و چاپلوسی و تملق، (فرهنگ فارسی معین)، سخنان فریبنده، گفتاری فریبنده، سخنان آرام کننده، چرب زبانی با طفل، آرام کردن بچه و مانند او را بزبان: با زبان و تیتال طوری بچه را از گریه بازداشتم، با بچه با زبان و تیتال باید رفتار کرد نه با کتک، (از یادداشتهای مرحوم دهخدا) :
لب از مژگان پر از تیتال عشوه
دو چشم آبستن اطفال عشوه،
فوقی یزدی (از آنندراج)،
چون کلام اﷲ ناطق معجزی داری بیار
هیچکس از شیوۀ تیتال پیغمبر نشد،
باقر کاشی (ایضاً)
لب از مژگان پر از تیتال عشوه
دو چشم آبستن اطفال عشوه،
فوقی یزدی (از آنندراج)،
چون کلام اﷲ ناطق معجزی داری بیار
هیچکس از شیوۀ تیتال پیغمبر نشد،
باقر کاشی (ایضاً)
تغار، (منتهی الارب) (آنندراج)، ظرف آب، (ناظم الاطباء)، الاجانه و یأها زائده، ج، تیاغیر، (اقرب الموارد)، رجوع به اجانه شود
غم باشد و تیمار داشتن، غم خوردن بود، (فرهنگ جهانگیری)، غم، (فرهنگ رشیدی) (شرفنامۀ منیری) (آنندراج)، رنج و اندوه، (ناظم الاطباء) :
از او بی اندهی بگزین و شادی با تن آسانی
به تیمار جهان دل را چرا باید که بخسانی،
رودکی،
نیکی او بجایگاه بد است
شادی او بجای تیمار است،
رودکی،
من مانده به خانه در پیخسته و خسته
بیمار و به تیمار و نژند و غم خورده،
خسروانی،
شبا پدید نیاید همی کرانۀ تو
برادر غم و تیمار من مگر توئیا،
آغاجی،
چرا این مردم دانا و زیرکسار و فرزانه
به تیمار و عذاب اندر ابا دولت به پیکار است،
خسروی،
نسوزد دلت بر چنین کارها
بدین درد و تیمار و آزارها،
فردوسی،
شهنشاه ایران از آن شاد گشت
ز تیمار آن لشکر آزاد گشت،
فردوسی،
کنون مادرت ماند بی تو اسیر
پر از رنج و تیمار و درد و زحیر،
فردوسی،
جهان سر بسر پر ز تیمار گشت
هر آن کس که بشنید غمخوارگشت،
فردوسی،
مرا گوئی چرا گریی زاندوه
مرا گوئی چرا نالی ز تیمار،
فرخی،
امیر شاد بد و بندگان او هم شاد
مخالفان همه با گرم و انده و تیمار،
فرخی،
هر که بر او سایه فکند آن درخت
رست ز تیمار و ز کرب و حزن،
فرخی،
اگر همیشه بشادیش خواهم ای عجبی
چرا همیشه به تیمار خواهدم هموار،
عنصری،
به تنگدستی ماند همی مخالفتش
همیشه جفت بود تنگدستی و تیمار،
عنصری،
بوستان عود همی سوزد تیمار بسوز
فاخته نای همی سازد طنبور بساز،
منوچهری،
عجب دلتنگ و غمخوارم ز حد بگذشت تیمارم
تو گویی در جگر دارم دو صد یا سنج کزکانی،
منوچهری،
در این دو روزه دور زندگانی
مخر تیمار و درد جاودانی،
(ویس و رامین)،
بروز رفته ماند یار رفته
چرا داری به دل تیمار رفته،
(ویس و رامین)،
کجا چون دیده ریزد اشک بسیار
گشاده گردد از دل ابر تیمار،
(ویس و رامین)،
من ز تیم تو به تیمار گرفتار شدم
تو به تیمار مهل باز به تیم آر مرا،
(از فرهنگ اسدی از یادداشت بخط مرحوم دهخدا)،
ولیکن چو با هر دوام کار نیست
چو هرگز نباشدم تیمار نیست،
اسدی،
دلاور نبرد ایچ تیمار مرگ
میان بست بر جنگ و پیکار گرگ،
اسدی،
ز دختر بپرسید پس شهریار
بترسید دختر ز تیمار یار،
اسدی،
بدینار و هر چیز و تیمار سخت
توان یافت جز زندگانی و بخت،
اسدی،
ای دل خواهی که در دل آرام رسی
بی تیماری بدان مه تام رسی
با او به مراد دل بزی ای دل از آنک
ار دانی خواست کام در کام رسی،
؟ (از قابوسنامه)،
مر این درد نه از پی زادن است
که این درد و تیمار جان دادن است،
شمسی (یوسف و زلیخا)،
سوی آب چندان چه داری شتاب
تو تیمار جان خور، نه تیمار آب،
شمسی (یوسف و زلیخا)،
هر که او انده و تیمار تو نگزیند
تو به خیره چه خوری انده و تیمارش،
ناصرخسرو،
ای طلبکار طربها مطربی را عمروار
چند جوئی در سرای رنج و تیمار و تعب،
ناصرخسرو،
که دنیا را نه تیمار است و نه مهر
ز بهر خود مباش از وی به تیمار،
ناصرخسرو،
هر کسی را هست تیماری ز دنیا و مرا
جز ز بهر طاعت اولاد تو تیمار نیست،
ناصرخسرو،
در کشتنم بگرد من اندر شد
پیوسته همچو دایره تیمارم،
مسعودسعد،
ز تیمار آن لعبت زهره فعل
ز هجران آن روی خورشیدفر،
مسعودسعد،
ای گرامی ترا کجا جویم
درد و تیمار تو کرا گویم،
مسعودسعد،
وقت شادی به نشینی، خود کند هر دشمنی
دوست آن باشد که با جان وقت تیمار ایستد،
سیدحسن غزنوی،
از جود تو و عدل تو غزنی چو بهشت است
زیرا که در او هست نه بیمار و نه تیمار،
سنائی،
به سنان غم و تیمار و حزن
سینۀ خصم تو بشکافته شد،
سوزنی،
از آن دروغ که گفتم که خویش یزدانم
زیادتست غم و رنج و گرم و تیمارم،
سوزنی،
غریب و شهری و پیر و جوان و خرد و درشت
همی فشارد شب و روز بی غم و تیمار،
سوزنی،
سایۀ رمح و عکس شمشیرش
گر برافتندبر جبال و بحار
سنگ این خاره گردد از اندوه
آب آن تیره گردداز تیمار،
انوری (از شرفنامۀ منیری)،
به پیش فیض تو زآن آمدم به استسقا
که وارهانی از این خشکسال تیمارم،
خاقانی،
یک نیمه ز عمر شد به هر تیماری
تا داد فلک به آخرم دلداری
بر من فلکا ترا چه منت باری
تا عمر بنستدی ندادی یاری،
خاقانی،
دانه از خوشۀ فلک خوردی
که به پرواز رستی از تیمار،
خاقانی،
شد شوی وی از دریغ و تیمار
دور از رخ آن عروس بیمار،
نظامی،
گرچه تیمار یابم از دوری
خواهم از خدمت تو دستوری،
نظامی،
ثناها کرد بر روی چو ماهش
بپرسید از غم و تیمار راهش،
نظامی،
چو می باید شدن زین دیر ناچار
نشاط از غم به و شادی ز تیمار،
نظامی،
افسوس که ناچار همی باید مرد
در محنت و تیمار همی باید مرد
چون دانستم که چون همی باید زیست
در حسرت و آزار همی باید مرد،
عطار،
می بچربد بر جهانی دلخوشی
در دل من ذرۀتیمار تو،
عطار،
یکی غله مردادمه توده کرد
ز تیمار دی خاطر آسوده کرد،
سعدی،
کسی که از غم و تیمار من نیندیشد
چرا من از غم و تیمار او شوم بیمار،
سعدی،
هر زمان گویم ز داغ عشق و تیمار فراق
دل ربود ازمن نگارم، جان ربودی کاشکی،
سعدی،
رقیبا بر حقی گر باورت ناید غم خسرو
که من تیمار بلبل پیش بوتیمار می گویم،
امیر خسرو (از آنندراج)،
- با تیمار، غمناک، اندوهگین:
مرغکی عاشق آب است که بوتیمارش
نام از آن است که همواره بود با تیمار،
قاآنی،
- تیمار نهادن بر کسی، غمگین ساختن، اندوهناک ساختن:
منه بیش از کشش تیمار بر من
بقدر زور من نه بار بر من،
نظامی (از انجمن آرا)،
، نگاهداشت بود، (فرهنگ جهانگیری)، خدمت و غمخواری و محافظت کردن کسی را که بیمار بود و یا به بلیتی گرفتار شده باشد، و به معنی نگاه داشتن و محافظت نمودن و غمخواری، (برهان) (از انجمن آرا)، غمخوارگی، نگاهداشت، (شرفنامۀ منیری)، غمخواری، (فرهنگ رشیدی)، حمایت و دستگیری و محافظت و نگهبانی و حراست و پرستاری بیمار و غمخواری، (ناظم الاطباء)، غمخواری و خدمت کردن، (غیاث اللغات)، غم خوردن و ... با لفظ خوردن و کشیدن و گفتن و کردن و بر کسی نهادن مستعمل است، (آنندراج)، غمخواری، غمگساری، پرستاری، خدمت، (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
کرا دوست مهمان بود یا نه دوست
شب و روز تیمار مهمان بدوست،
ابوشکور بلخی،
از اندوه او سست و بیمار شد
ز شاه جهان پر ز تیمار شد،
دقیقی،
همی گفت کاینم جهاندار داد
غمی بودم از بهر تیمار داد،
فردوسی،
چو فرمان دهی من سزاوار اوی
میان را ببندم به تیمار اوی،
فردوسی،
گرت هیچ یاد است کردار من
یکی رنجه کن دل به تیمار من،
فردوسی،
چو جد خود به عدل و فضل عبد سیدم اکنون
فراوان سید و عبدند اندر عون و تیمارم،
سوزنی،
نجمی و آفتاب هنرپروری همی
در سایۀ عنایت و تیمار اهتمام،
سوزنی،
چون درخت است آدمی و بیخ عهد
بیخ را تیمار می باید به جهد،
مولوی،
فایق آید جان پرانوار او
باقیان را بس بود تیمار او،
مولوی،
می باید که به رعایت و تیمار حیوانات ایستادگی نمایی و بر قدم نیاز باشی که اینها نیز خلق خدای تعالی اند، (انیس الطالبین بخاری ص 29)،
تن بکاه ای خواجه در تیمار جان
تا به کی جان کاهی از تیمار من،
قاآنی،
، شفا، (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) : و می آمدند از تمامیت دیه هاء جلیل و یهود و اورشلیم و نیروی خدا می آمد برای تیمار ایشان، (از ترجمه دیاتسارون ص 50 یادداشت ایضاً)، اندیشه، (فرهنگ جهانگیری) (از فرهنگ رشیدی)، فکر و اندیشه کردن هم آمده است و آن را تیماره با زیادتی ’هاء’ نیزخوانند، (برهان)، فکر و اندیشه و تصور و تدبیر و توجه، (ناظم الاطباء) :
شب تاری همه کس خواب یابد
من از تیمار او تا روز بیدار،
فرخی،
بازرگان به هزار تیمار چون بوتیمار پژمان و اندوهگین به خانه آمد، (سندبادنامه ص 305)،
، سیاست، فکر، اندیشه، حسن تربیت، ادب، (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
پریچهره فرزند دارد یکی
کز او شوختر کم بود کودکی
مر او را خرد نی و تیمار نی
به شوخیش اندر جهان یار نی،
ابوشکور بلخی،
، مخارج قشونی، (ناظم الاطباء)
از او بی اندهی بگزین و شادی با تن آسانی
به تیمار جهان دل را چرا باید که بخسانی،
رودکی،
نیکی او بجایگاه بد است
شادی او بجای تیمار است،
رودکی،
من مانده به خانه در پیخسته و خسته
بیمار و به تیمار و نژند و غم خورده،
خسروانی،
شبا پدید نیاید همی کرانۀ تو
برادر غم و تیمار من مگر توئیا،
آغاجی،
چرا این مردم دانا و زیرکسار و فرزانه
به تیمار و عذاب اندر ابا دولت به پیکار است،
خسروی،
نسوزد دلت بر چنین کارها
بدین درد و تیمار و آزارها،
فردوسی،
شهنشاه ایران از آن شاد گشت
ز تیمار آن لشکر آزاد گشت،
فردوسی،
کنون مادرت ماند بی تو اسیر
پر از رنج و تیمار و درد و زحیر،
فردوسی،
جهان سر بسر پر ز تیمار گشت
هر آن کس که بشنید غمخوارگشت،
فردوسی،
مرا گوئی چرا گریی زاندوه
مرا گوئی چرا نالی ز تیمار،
فرخی،
امیر شاد بد و بندگان او هم شاد
مخالفان همه با گرم و انده و تیمار،
فرخی،
هر که بر او سایه فکند آن درخت
رست ز تیمار و ز کرب و حزن،
فرخی،
اگر همیشه بشادیش خواهم ای عجبی
چرا همیشه به تیمار خواهدم هموار،
عنصری،
به تنگدستی ماند همی مخالفتش
همیشه جفت بود تنگدستی و تیمار،
عنصری،
بوستان عود همی سوزد تیمار بسوز
فاخته نای همی سازد طنبور بساز،
منوچهری،
عجب دلتنگ و غمخوارم ز حد بگذشت تیمارم
تو گویی در جگر دارم دو صد یا سنج کزکانی،
منوچهری،
در این دو روزه دور زندگانی
مخر تیمار و درد جاودانی،
(ویس و رامین)،
بروز رفته ماند یار رفته
چرا داری به دل تیمار رفته،
(ویس و رامین)،
کجا چون دیده ریزد اشک بسیار
گشاده گردد از دل ابر تیمار،
(ویس و رامین)،
من ز تیم تو به تیمار گرفتار شدم
تو به تیمار مهل باز به تیم آر مرا،
(از فرهنگ اسدی از یادداشت بخط مرحوم دهخدا)،
ولیکن چو با هر دوام کار نیست
چو هرگز نباشدم تیمار نیست،
اسدی،
دلاور نبرد ایچ تیمار مرگ
میان بست بر جنگ و پیکار گرگ،
اسدی،
ز دختر بپرسید پس شهریار
بترسید دختر ز تیمار یار،
اسدی،
بدینار و هر چیز و تیمار سخت
توان یافت جز زندگانی و بخت،
اسدی،
ای دل خواهی که در دل آرام رسی
بی تیماری بدان مه تام رسی
با او به مراد دل بزی ای دل از آنک
ار دانی خواست کام در کام رسی،
؟ (از قابوسنامه)،
مر این درد نه از پی زادن است
که این درد و تیمار جان دادن است،
شمسی (یوسف و زلیخا)،
سوی آب چندان چه داری شتاب
تو تیمار جان خور، نه تیمار آب،
شمسی (یوسف و زلیخا)،
هر که او انده و تیمار تو نگزیند
تو به خیره چه خوری انده و تیمارش،
ناصرخسرو،
ای طلبکار طربها مطربی را عمروار
چند جوئی در سرای رنج و تیمار و تعب،
ناصرخسرو،
که دنیا را نه تیمار است و نه مهر
ز بهر خود مباش از وی به تیمار،
ناصرخسرو،
هر کسی را هست تیماری ز دنیا و مرا
جز ز بهر طاعت اولاد تو تیمار نیست،
ناصرخسرو،
در کشتنم بگرد من اندر شد
پیوسته همچو دایره تیمارم،
مسعودسعد،
ز تیمار آن لعبت زهره فعل
ز هجران آن روی خورشیدفر،
مسعودسعد،
ای گرامی ترا کجا جویم
درد و تیمار تو کرا گویم،
مسعودسعد،
وقت شادی به نشینی، خود کند هر دشمنی
دوست آن باشد که با جان وقت تیمار ایستد،
سیدحسن غزنوی،
از جود تو و عدل تو غزنی چو بهشت است
زیرا که در او هست نه بیمار و نه تیمار،
سنائی،
به سنان غم و تیمار و حزن
سینۀ خصم تو بشکافته شد،
سوزنی،
از آن دروغ که گفتم که خویش یزدانم
زیادتست غم و رنج و گرم و تیمارم،
سوزنی،
غریب و شهری و پیر و جوان و خرد و درشت
همی فشارد شب و روز بی غم و تیمار،
سوزنی،
سایۀ رمح و عکس شمشیرش
گر برافتندبر جبال و بحار
سنگ این خاره گردد از اندوه
آب آن تیره گردداز تیمار،
انوری (از شرفنامۀ منیری)،
به پیش فیض تو زآن آمدم به استسقا
که وارهانی از این خشکسال تیمارم،
خاقانی،
یک نیمه ز عمر شد به هر تیماری
تا داد فلک به آخرم دلداری
بر من فلکا ترا چه منت باری
تا عمر بنستدی ندادی یاری،
خاقانی،
دانه از خوشۀ فلک خوردی
که به پرواز رستی از تیمار،
خاقانی،
شد شوی وی از دریغ و تیمار
دور از رخ آن عروس بیمار،
نظامی،
گرچه تیمار یابم از دوری
خواهم از خدمت تو دستوری،
نظامی،
ثناها کرد بر روی چو ماهش
بپرسید از غم و تیمار راهش،
نظامی،
چو می باید شدن زین دیر ناچار
نشاط از غم به و شادی ز تیمار،
نظامی،
افسوس که ناچار همی باید مرد
در محنت و تیمار همی باید مرد
چون دانستم که چون همی باید زیست
در حسرت و آزار همی باید مرد،
عطار،
می بچربد بر جهانی دلخوشی
در دل من ذرۀتیمار تو،
عطار،
یکی غله مردادمه توده کرد
ز تیمار دی خاطر آسوده کرد،
سعدی،
کسی که از غم و تیمار من نیندیشد
چرا من از غم و تیمار او شوم بیمار،
سعدی،
هر زمان گویم ز داغ عشق و تیمار فراق
دل ربود ازمن نگارم، جان ربودی کاشکی،
سعدی،
رقیبا بر حقی گر باورت ناید غم خسرو
که من تیمار بلبل پیش بوتیمار می گویم،
امیر خسرو (از آنندراج)،
- با تیمار، غمناک، اندوهگین:
مرغکی عاشق آب است که بوتیمارش
نام از آن است که همواره بود با تیمار،
قاآنی،
- تیمار نهادن بر کسی، غمگین ساختن، اندوهناک ساختن:
منه بیش از کشش تیمار بر من
بقدر زور من نه بار بر من،
نظامی (از انجمن آرا)،
، نگاهداشت بود، (فرهنگ جهانگیری)، خدمت و غمخواری و محافظت کردن کسی را که بیمار بود و یا به بلیتی گرفتار شده باشد، و به معنی نگاه داشتن و محافظت نمودن و غمخواری، (برهان) (از انجمن آرا)، غمخوارگی، نگاهداشت، (شرفنامۀ منیری)، غمخواری، (فرهنگ رشیدی)، حمایت و دستگیری و محافظت و نگهبانی و حراست و پرستاری بیمار و غمخواری، (ناظم الاطباء)، غمخواری و خدمت کردن، (غیاث اللغات)، غم خوردن و ... با لفظ خوردن و کشیدن و گفتن و کردن و بر کسی نهادن مستعمل است، (آنندراج)، غمخواری، غمگساری، پرستاری، خدمت، (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
کرا دوست مهمان بود یا نه دوست
شب و روز تیمار مهمان بدوست،
ابوشکور بلخی،
از اندوه او سست و بیمار شد
ز شاه جهان پر ز تیمار شد،
دقیقی،
همی گفت کاینم جهاندار داد
غمی بودم از بهر تیمار داد،
فردوسی،
چو فرمان دهی من سزاوار اوی
میان را ببندم به تیمار اوی،
فردوسی،
گرت هیچ یاد است کردار من
یکی رنجه کن دل به تیمار من،
فردوسی،
چو جد خود به عدل و فضل عبد سیدم اکنون
فراوان سید و عبدند اندر عون و تیمارم،
سوزنی،
نجمی و آفتاب هنرپروری همی
در سایۀ عنایت و تیمار اهتمام،
سوزنی،
چون درخت است آدمی و بیخ عهد
بیخ را تیمار می باید به جهد،
مولوی،
فایق آید جان پرانوار او
باقیان را بس بود تیمار او،
مولوی،
می باید که به رعایت و تیمار حیوانات ایستادگی نمایی و بر قدم نیاز باشی که اینها نیز خلق خدای تعالی اند، (انیس الطالبین بخاری ص 29)،
تن بکاه ای خواجه در تیمار جان
تا به کی جان کاهی از تیمار من،
قاآنی،
، شفا، (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) : و می آمدند از تمامیت دیه هاء جلیل و یهود و اورشلیم و نیروی خدا می آمد برای تیمار ایشان، (از ترجمه دیاتسارون ص 50 یادداشت ایضاً)، اندیشه، (فرهنگ جهانگیری) (از فرهنگ رشیدی)، فکر و اندیشه کردن هم آمده است و آن را تیماره با زیادتی ’هاء’ نیزخوانند، (برهان)، فکر و اندیشه و تصور و تدبیر و توجه، (ناظم الاطباء) :
شب تاری همه کس خواب یابد
من از تیمار او تا روز بیدار،
فرخی،
بازرگان به هزار تیمار چون بوتیمار پژمان و اندوهگین به خانه آمد، (سندبادنامه ص 305)،
، سیاست، فکر، اندیشه، حسن تربیت، ادب، (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
پریچهره فرزند دارد یکی
کز او شوختر کم بود کودکی
مر او را خرد نی و تیمار نی
به شوخیش اندر جهان یار نی،
ابوشکور بلخی،
، مخارج قشونی، (ناظم الاطباء)
(تَ)
لغت نامه دهخدا
جامۀ سیاه یا سفید که در تخت (تخت جامه) صیانت می شود. رجوع به دخدار شود. (یادداشت بخط دهخدا). جوالیقی در ذیل ’دخدار’آرد: الدخدار، الثوب. و هو بالفارسیه تخت دار، ای یمسکه التخت. (المعرب ص 141). رجوع به تخت دار شود
ابزاری که کتاب را برای بهم پیوستن و دوختن و صحافی کردن بر آن قرار دهند، (از دزی ج 1 ص 156)
(زَ / زِ)
لغت نامه دهخدا
ثفل زیتونی که روغن آنرا کشیده باشندو بعربی حکر الزیت خوانند. (برهان) (آنندراج). عکرالزیت و ثفل زیتونی که روغن آنرا گرفته باشند. (ناظم الاطباء). فارسی درد روغن... (از دزی ج 1 ص 617). ثفل روغن زیتون است که آن رادر ظرف مس بحد غلظت بجوشانند و بعد از آن بیفشارند. (تحفۀ حکیم مؤمن). رجوع به اختیارات بدیعی شود
یکی از امرای ترک: تاتار شنبۀ بیست و سیم جمادی الاولی سنۀ خمس و تسعین و ستمائه ارسلان اغول را گرفته بیاوردند و هلاک کردند ... پادشاه اسلام روزپنجشنبه هفتم جمادی الاخر بعزم زیارت پیرابراهیم زاهد بر نشست ... ودر آن سال میان توقتا پادشاه اولوس قبچاق و بوقای پسر تاتار جنگ افتاده بود و بوقای بقتل آمده و کسان او متفرق گشته ... (تاریخ غازان ص 100)
تتر و یا تتار نام قومی است بقول تامسن در قرن هشتم میلادی (دوم هجری) درکتبیه های ترکی ارخون نام دو طایفه از تاتار بنام ’سی تار’ و ’نه تاتار’ یاد شده در آن عصر مراد از نام مذکور مغول یا بخشی از مغول بود نه قومی ترک و بقول تامسن این تاتاران درجنوب غربی بایکال تا حدود ناحیۀ کرول سکنی داشتند، طرد ترکان از مغولستان کنونی و پیشرفت قبایل مغول مرتبط با تأسیس حکومت ختا (قراختائیان) است، محمود کاشغری (در نیمۀ دوم قرن پنجم هجری قمری) که از تاتار نام برده (I، 123) آگاه بود که زبان تاتار جز زبان ترکی است (I، 30)، بعض دسته های تاتار با قبایل ترک متحدشدند و در قسمت های غربی تر سکونت گزیدند، در حدود العالم تاتاران متعلق به تغزغز دانسته شده اند، در کتب مربوط به فتوحات مغول در قرن هفتم هجری همه جا (در چین و ممالک اسلامی و روسیه و اروپا) آنان بنام تاتار یاد شده اند، ابن الاثیر (چ ترنبرگ XII، 178 ببعد، 236ببعد) اسلاف چنگیز را بدین نام میخواند، رشیدالدین که گویا از مورد استعمال و وسعت مفهوم تاتار پیش از مغول آگاهی نداشته، تاتار را قومی خاص بجز مغول میداند که ساکن بویرنور (در جنوب شرقی کرول) بودند، از عصر فتوحات چنگیز، بسیاری ازقبایل تابع اوبنام ’مغول’ خوانده شدند و اساساً تاتاران بهمان اندازۀ مغولان نیرومند بودند و از این جهت بسیاری از اقوام این نام را بخود بستند، از این روست که امروز در ختای، هندوستان، چین، ماچین، قرقیزستان، کلار (لهستان)، باشقرد (هنگری)، دشت قبچاق، ممالک شمالی، اعراب بدوی، سوریه، مصر و ممالک مغرب نام تاتار را بهمه اقوام ترک اطلاق کنند، رجوع کنید به دائره المعارف اسلام: تاتار، بقلم بارتلد در زبانهای اروپایی تارتار گویند، (حاشیۀ برهان قاطع چ معین)، مؤلف قاموس الاعلام ترکی آرد: این نام اصلا بقومی از اقوام مغول اطلاق میشد که صفوف پیشین لشکر چنگیزخان را تشکیل میدادند در قرون وسطی لفظ تاتار را مترادف مغول تلقی میکردند و در تواریخ عربی و فارسی به این معنی بکار برده شده، بعدها بطور تعمیم بتمام اقوام تورانی تاتار و بلاد شمالی را که مسکن آنان بوده تاتارستان خوانده اند، سپس به عدم صحت تعبیر مذکور پی برده آنرا ترک کرده اند، امروزه این کلمه را به یکی از اقوام و طوایف امت عظیمۀ ترک اطلاق نمایند و در حقیقت در اثر اختلاط و امتزاج و مناسبات ممتده از زمانهای قدیم، به مغولها بسیار نزدیک شده اند و تا درجه ای خون مغولی در رگهای اینان جریان دارد، و از این رو هم استحقاق این نام را پیدا کرده اند و با این حال از نظر لسان، اخلاق و عادات و جهات دیگر به ترکها نزدیک تر از مغولها میباشند، اینان در سوابق ایام در جاهائی که مشمول دایرۀ حکومت سلالۀ جوجی خان از فرزندان چنگیزخان بود در ممالک دولت دشت قبچاق می زیستند، و امروز در کریمه و غازان می زیند و تاتارهای کریمه و غازان نامیده می شوند، و همچنین نوغای ها و دیگر اقوام تاتار در روسیه اقامت دارند و در سواحل ولگا و سیبری زندگانی می کنند و زبان اصلی اینان به زبان ترکی عثمانی بیش از زبان جغتائی یعنی لهجۀ ترکان ترکستان شباهت دارد، وفقط از ازمنۀ قدیم به این طرف با اقوام دیگر اختلاطو امتزاجی نکرده اند، و از این رو سیما و خطوط چهرۀمخصوص به اقوام تورانی را بخوبی محافظت کرده اند امروز بیش از 2300000 تن در کشور روسیه زندگانی می کنند در روبریچه و ممالک عثمانی نیز تاتارهای بسیار میزیند که از کریمه به این نقاط مهاجرت گزیده اند و کتابهای بسیار در زبان خود دارند که مقدار کثیری از آنها در شهر غازان طبع و نشر شده و جمعی از جوانان تاتار به وحدت زبان تاتار و عثمانی می کوشند، مردمان فعال و آرامی هستند، قابلیت و استعداد کاملی برای قبول تمدن دارند چنانکه جملۀ سیاحان و جغرافیون به این معنی گواهی میدهند، در هر حال اینان از جنس ترک خالص می باشند و تعبیر سقیم ’تاتار’ بمناسبت تابعیت آنها بخانان چنگیزی بر آنها اطلاق شده - انتهی، تاتارها نخست قبیله ای بودند که در حدود قرن نهم میلادی در دره های ’این شان’ واقع در مغولستان می زیستند لکن از آن پس نام ایشان بر منچوها و مغولان و ترکان نیز اطلاق شد، چنگیزخان نیز از این قبیله پدید آمده است، (تمدن قدیم فوستل دکولانژ ترجمه نصراﷲ فلسفی ص 469)، تاتار جنسی از تغزغزند، (حدود العالم) : ... در شهور سنۀ ستین و خمسمائه خوارزمشاه محمد بن سلطان تکش، بخارا را بگرفت و باز ربض فرمود و فصیل زدند و هر دو را نو کردند و در شهور سنۀ سته عشره و ستمائه باز لشکر تاتار آمد و شهر را بگرفت و باز ویران شد، (تاریخ بخارا ص 42) : ... غفاری که نسیم لطفش مادۀ بقاء هر دوستار آمد، قهاری که جلد و عنفش تیغ آبدار تاتار گشت، (تاریخ جهانگشا ص 1)، و چون اقوام تاتار را خطی نبوده است بفرمود (چنگیز خان) تا از ایغوران کودکان مغولان خط درآموختند و آن یاساها و احکام بر طوامیر ثبت کردند وآنرا یاسانامۀ بزرگ خوانند و در خزانۀ معتبران پادشاه زادگان باشد ... (تاریخ جهانگشا چ قزوینی ج 1 ص 17) ... چون در عهد دولت چنگیزخان عرصۀ مملکت فسیح شد هر کس را موضع اقامت ایشان که یورت گویند تعیین کرده او تکین نویان را که برادر او بود و جماعت دیگر را از احفاد در حدود ختای نامزد کرد، و پسر بزرگتر توشی را از حدود قیالیغ و خوارزم تا اقصای سقسین و بلغار و از آن جانب تا آنجا که سم اسب تاتار رسیده است بدو داد، (تاریخ جهانگشا ص 31) ... و دهاقین و جمعی که استطاعت تحویل و انتقال نداشته باشند مقام سازند و بهر وقت که لشکر تاتار برسد بخدمت استقبال تلقی نمایند و بنفس و مال توقی، و شحنه قبول و فرمان ایشان رامشمول نمایند، (تاریخ جهانگشا ص 120) ... در اثنای آن حالت ترکمانی که قلاووز و دلیل سلطان بود نام او بوقا از گوشه بیرون تاخت و جمعی از تراکمه با او زده بودند بمغافصه خود را در شهر انداخت و جمعی که در موافقت و انقیاد لشکر تاتار مخالفت نمودند با او مطابقت کردند و نقیب نقاب امارت از چهره بگشاد و تراکمۀ آن حدود روی بدونهادند ... (تاریخ جهانگشا چ قزوینی ج 1 ص 121) ... چون بر این هیأت بکنار نشابور رسید (سلطان محمد) شب دوازدهم صفر سنۀ سبع عشره و ستمایۀ در شهر آمد و از غایت ترسی که بر او غالب بود دائماً مردم را از لشکر تاتار می ترسانید و بر تخریب قلاع که در ایام دولت فرموده بود تأسف فرا می نمود، (تاریخ جهانگشا چ قزوینی ج 1 ص 134) ... در زمانی که لشکر اسلام به تسخیر ولایت خراسان آمدند اجداد او (امیر مبارزالدین محمد بن المظفر بن المنصور بن الحاجی) از دیار عرب بدان جانب آمدند و در آن وقت که لشکر تاتار بولایت خراسان آمدند او بطرف یزد آمد وجود همایون پادشاه اسلام غازان خان در طوفان طوارق و حدثان کفیل مصالح و مناجح بندگان سبب امن و امان عالمیان کرد تا هزاران نفوس پاک را از آسیب شکنجه و نهیب سرپنجۀ تاتار کفار مصون گردانید، (تاریخ غازان ص 78) ... چون ماروچاق واتک محل سکنای تو و طایفۀ تاتاریه و نزدیک بسرزمین اوزبکیه است جماعت تاتار، الوس خود را برداشته در آن مکان مستقیم و هر گاه جماعت مذکوره ارادۀ فساد نماینددر تنبیه آنها کوشیده حقیقت را هر روزه بعرض اقدس رسانند ... (مجمل التواریخ ابوالحسن گلستانه ص 42) ... مأمورین با توپخانه و سپاه از راه فراه روانه شده الوس تاتار را نیز با خود متفق کرده در ورود به ظاهر هرات تیمورخان از ورود لشکر مطلع شده با جمعیت خود به مقابله آمده و حرب صعب در میان فریقین اتفاق افتاد، (مجمل التواریخ گلستانه ص 49)، رجوع به ’تاریخ ادبی ایران’ پرفسور ادوارد برون ج 1 ص 86 و تاریخ ادبیات برون ج 4 ص 1، 82 و تاریخ ایران باستان ج 3 ص 2119، 2187، 2255، 2574 و غزالی نامۀ جلال همایی ص 137 و سبک شناسی بهار ج 3 ص 1، 3، 7، 27، 52، 172 شود، ولایتی است که مشک خوب از آنجا آورند و ترکان آنجا را نیز گویند، (برهان)، نام ولایتی مشک خیز که منسوب به پیکان تتر (ظ: ترکان تتر) چه تتار و تتر در او لغت است، (شرفنامۀ منیری)، مشک تاتاری و قرقزی و قرقیزی که خرخزی نیز گویند از آنجا تاچین خیزد، (آنندراج)، و آهوی تتار بهمین مناسبت معروف است:
هم گوهر تن داری هم گوهر نسبت
مشک است در آنجا که بود آهوی تاتار،
منوچهری،
نه در پر و منقار رنگین سرشته
چو گل مشک خرخیز و تاتار دارد،
ناصرخسرو،
از گرد راهش آسمان تر مغز گشته آنچنان
کز عطسۀ مغزش جهان پر مشک تتار آمده،
خاقانی،
آهوی تاتار را سازد اسیر
چشم جادو خیز و عنبر موی تو،
خاقانی،
چو بر سنبل چرد آهوی تاتار
نسیمش بوی مشک آرد ببازار،
نظامی،
عود می سوزند یا گل میدمد در بوستان
دوستان، یا کاروان مشک تاتار آمده ست،
سعدی (دیوان چ مصفا ص 367)
نام طایفه ای است بزرگ از ترکستان و اصل آن از اولاد تاتارخان بوده اندو تاتارخان برادر مغول خان و اولاد این دو، بنی اعمام یکدیگر و بمرور، بسیار شده اند و تاتار را تار تاری و تتار و تتر نیز گفته اند، (انجمن آرا) (آنندراج)
هم گوهر تن داری هم گوهر نسبت
مشک است در آنجا که بود آهوی تاتار،
منوچهری،
نه در پر و منقار رنگین سرشته
چو گل مشک خرخیز و تاتار دارد،
ناصرخسرو،
از گرد راهش آسمان تر مغز گشته آنچنان
کز عطسۀ مغزش جهان پر مشک تتار آمده،
خاقانی،
آهوی تاتار را سازد اسیر
چشم جادو خیز و عنبر موی تو،
خاقانی،
چو بر سنبل چرد آهوی تاتار
نسیمش بوی مشک آرد ببازار،
نظامی،
عود می سوزند یا گل میدمد در بوستان
دوستان، یا کاروان مشک تاتار آمده ست،
سعدی (دیوان چ مصفا ص 367)
نام طایفه ای است بزرگ از ترکستان و اصل آن از اولاد تاتارخان بوده اندو تاتارخان برادر مغول خان و اولاد این دو، بنی اعمام یکدیگر و بمرور، بسیار شده اند و تاتار را تار تاری و تتار و تتر نیز گفته اند، (انجمن آرا) (آنندراج)
دهی است از دهستان منجوان بخش خداآفرین شهرستان تبریز در 15 هزارگزی جنوب باختری خدا آفرین و 28/5 هزارگزی جادۀ شوسۀاهرکلیبر، کوهستانی، گرمسیر مالاریایی دارای 370 تن سکنه آب آن از چشمه، محصول آنجا غلات، شغل اهالی زراعت گله داری، راه مالرو در دو محل بفاصله 2/5 هزارگزی بنام تاتار بالا و تاتار پائین مشهور و سکنۀ تاتار بالا 175 تن می باشد، (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 4)
دهی است از دهستان ساری سوباسار بخش پلدشت شهرستان ماکو واقع در 34 هزارگزی شمال باختری پلدشت 10 هزارگزی شمال ارابه رو قره تپه به ماکو، دره، معتدل سالم با 25 تن سکنه، آب آن از چشمه، محصول آنجا غلات، شغل اهالی زراعت و گله داری صنایع دستی جاجیم بافی، راه مالرو، قشلاق ایل جلالی، (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 4)
محلی است در کنار راه بجنورد بگنبدقابوس بین قلعۀ میرو و بدرانلو در 327 هزارگزی مشهد
دهی است از دهستان ساری سوباسار بخش پلدشت شهرستان ماکو واقع در 34 هزارگزی شمال باختری پلدشت 10 هزارگزی شمال ارابه رو قره تپه به ماکو، دره، معتدل سالم با 25 تن سکنه، آب آن از چشمه، محصول آنجا غلات، شغل اهالی زراعت و گله داری صنایع دستی جاجیم بافی، راه مالرو، قشلاق ایل جلالی، (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 4)
محلی است در کنار راه بجنورد بگنبدقابوس بین قلعۀ میرو و بدرانلو در 327 هزارگزی مشهد
(تَ زَ زُ)
لغت نامه دهخدا
گول گردیدن و نادانستن. (منتهی الارب) : هتر الرجل تهتاراً (از باب ضرب) ، گول و احمق گردید آن مرد ونادان شد. (ناظم الاطباء). رجوع به مادۀ بعد شود
بازی و نمایش و محل آن، (فرهنگ نظام)، رجوع به تئاتر شود
قیثار. یکی از ابزارهای موسیقی و طرب که دارای سیمهائی است. ج، قیاتیر. (از اقرب الموارد). نوعی از سه تار. (آنندراج). معرب گیتار است
(اِ تِ)
لغت نامه دهخدا
زه کردن کمان را و زه ساختن کمان را، (منتهی الارب) (از آنندراج) (ناظم الاطباء)، زه بر کمان کردن، (المصادر زوزنی) (از اقرب الموارد)
آلتی است از آلات موسیقی شبیه ویولون که با مضراب نواخته گردد، قیتار، قیثار، (از المنجد)
پارسی است و به تفاله زیت (زیتون) گفته می شود که در تازی عکرالزبت است
از سازهای زهی که دارای شش سیم می باشد و با انگشتان دست نواخته می شود
تتار، مغول، مغول تبار، تتر