شهری بزرگ است (به خراسان) و خرم و مستقر خسروان بوده است اندر قدیم، و اندر وی بناهای خسروان است با نقشها و کارکردهای عجیب و ویران گشته. آن را نوبهار خوانند و جای بازرگانان است و جائی بسیارنعمت است و آبادان، و بارکدۀ هندوستان است و او را رودیست بزرگ از حدود بامیان برود، و به نزدیک بلخ به دوازده قسم گردد و به شهر فرود آید، و همه اندر کشت و برز روستاهای او بکار شود، و از آنجا ترنج و نارنج و نیشکر و نیلوفر خیزد، و او را شهرستانی است با بارۀ محکم و اندر ربض او بازارهای بسیار است. (حدود العالم). نام شهری است مشهور از خراسان و آن از شهرهای قدیم است و همچو استخر فارس و آنرا قبّهالاسلام خوانند ولقب آن بامی است، گویند برامکه از آنجا بوده اند. (از برهان). شهری است مشهور که از بناهای سلاطین قدیم عجم بوده و سالها لهراسب و گشتاسب در آنجا زیستند و در آنجا آتشکده ساخته بوده اند. و آن را نوبهار خوانده اند. و همچنان که مرو را مرو شاهیجان گویند آنرا بلخ بامیان گفتند. (از آنندراج). بلخ را دوازده نهر بوده است و هر نهری رستاقی، و از جملۀ دوازده نهر یا رستاق، نهر غربنکی است که قریۀ شامستیان مولد ابوزیدبلخی احمد بن سهل بدانجا است. (یادداشت مرحوم دهخدا). مردم بلخ تا زمان مؤلف ذخیرۀ خوارزمشاهی (نیمۀ اول قرن ششم هجری) به فارسی تکلم می کرده اند. رجوع به ریش بلخی و پشه گزیدگی در ذخیرۀ خوارزمشاهی شود. شهری است مشهور در خراسان، و در کتاب ملحمه منسوب به بطلمیوس چنین آمده است: طول بلخ یکصدوپانزده درجه و عرض آن سی وهفت درجه است و آن از اقلیم پنجم می باشد. طالع آن بیست ویک درجه از عقرب زیر سیزده درجه از سرطان، و در مقابل آن مثل آنست از جدی، و بیت ملک آن مثل آنست از حمل، و عاقبت آن مثل آن است از سرطان. و آن را در اقلیم پنجم دانند، و اولین سازندۀ آن را لهراسب شاه نوشته اند. و برخی سازندۀ آن را اسکندر دانندو گویند در قدیم اسکندریه نامیده میشد. بلخ تا ترمذدوازده فرسخ فاصله دارد و رود جیحون را نهر بلخ نیزنامیده اند. بلخ را احنف بن قیس از جانب عبداﷲ بن عامربن کریز، در عهد عثمان بن عفان فتح کرد. (از معجم البلدان). در قدیم ایالت معروف و بزرگی بوده در خراسان، بر سر راه خراسان به ماوراءالنهر. اکنون شهری کوچک است که تقریباً دوازده هزار تن جمعیت دارد و در شمال افغانستان واقع است، و قسمتی از آن ایالت جزو خاک افغانستان و قسمت دیگر جزو ترکستان شوروی می باشد. (فرهنگ فارسی معین). و آن را باختر یا باختریش نیز می نامیدند. رجوع به باختر و باختریش شود. دهکده ایست در دل افغانستان حالیه که در ایام باستانی و در قرون وسطی شهری مهم و مرکز ناحیۀ بلخ (مطابق باکتریا) و بر رود بلخ که اکنون خشک است واقع بود. در زمانهای پیش از اسلام بلخ از مراکز دین بودائی ومحل معبد معروف نوبهار بود، و در دین زردشتی نیز اهمیّت داشت. اولین حملۀ مسلمانان به بلخ در سال 32 هجری قمری بسرکردگی احنف بن قیس بود. در سال 43 هجری قمری دگر بار بتصرف مسلمانان درآمد ولی در زمان قتیبه بن مسلم (متوفی بسال 96 هجری قمری) بود که کاملاً مقهور آنان شد. در سال 118 هجری قمری اسد بن عبداﷲ قسری کرسی خراسان را از مرو به بلخ منتقل کرد و این شهر رونق یافت. در سال 256 هجری قمری این شهر بتصرف یعقوب لیث صفاری درآمد. درسال 287 هجری قمری عمرولیث صفاری نزدیک بلخ مغلوب اسماعیل بن احمد سامانی شد و بقتل رسید و بلخ تحت حکومت سامانی درآمد. در سال 451 هجری قمری سلجوقیان تصرفش کردند و در سال 550 هجری قمری بدست ترکان غز ویران شد. در سال 617 هجری قمری با وجود اینکه بلخ تسلیم چنگیز مغول شد، مغولان آن را ویران کردند و مردمش را قتل عام نمودند. دردورۀ تیموریان تا اندازه ای شکوه گذشته را بازیافت ولی پس از بنای مزارشریف در بیست کیلومتری آن، بلخ روبه انحطاط گذاشت. در اواسط قرن هیجدهم میلادی بلخ بتصرف افاغنه افتاد و از سال 1841م. در تصرف آنها مانده است. خرابه های بلخ قدیم اکنون ناحیۀ وسیعی را اشغال کرده است. (از دایره المعارف فارسی) : به بلخ گزین شد بدان نوبهار که یزدان پرستان آن روزگار مرآن خانه را داشتندی چنان که مر مکه را تازیان این زمان. دقیقی (از آنندراج). ز پیش پدر گیو شد تا به بلخ گرفته بیاد آن سخنهای تلخ. فردوسی. نوبهار بلخ را در چشم من قیمت نماند تا بهار گوزگانان پیش من بگشاد بار. فرخی. جواب رفت که به بلخ باید آمد تا تدبیر او ساخته آید. (تاریخ بیهقی ص 574). روز پنجشنبه نیمۀ ماه محرم قضات واعیان بلخ و سادات را بخواند. (تاریخ بیهقی ص 295). و چون خِلاص یافت (خواجه احمدحسن) با وی به بلخ بیامد. (تاریخ بیهقی ص 153). حکمت را خانه بود بلخ و کنون خانه اش ویران ز بخت وارون شد. ناصرخسرو. از بلخ تا به ری سیصدوپنجاه فرسنگ حساب کردم. (سفرنامۀ ناصرخسرو ص 3). از بلخ تا میافارقین،... پانصدوپنجاه ودو فرسنگ بود. (سفرنامه ص 8). از بلخ تا بیت المقدس هشتصدوهفتادوشش فرسنگ است. (سفرنامه ص 24). تا همه لشکرهای ایران به دشت شاه ستون از اعمال بلخ جمع آیند. (فارسنامۀ ابن بلخی ص 45). و خرزاسف هزیمت شد و وشتاسف پیروز بازبلخ آمد. (فارسنامه ص 51). و پارس دارالملک اصلی بودو بلخ و مداین هم بر آن قاعده دارالمک اصلی بودی. (فارسنامه ص 98). چون میگذرد عمر چه بغداد و چه بلخ پیمانه چو پر شود چه شیرین و چه تلخ. (منسوب به خیام). چار شهرست خراسان را بر چار طرف که وسطشان به مسافت کم صد در صد نیست... بلخ را عیب اگر چند به اوباش کنند بر هر بیخردی نیست که صد بخرد نیست... مرو شهریست بترتیب و همه چیز درو جد و هزلش متساوی و هری هم بد نیست... حبذا شهر نشابور که در ملک خدای گر بهشت است همینست وگرنه خود نیست. از اشعار فتوحی که آنرا به انوری نسبت داده اند. و رجوع به تاریخ ادبیات در ایران دکتر صفا ج 2 ص 660 شود. عاقلان دیدند آب عز شروان خاک ذل بر هری و بلخ و مرو شاهجان افشانده اند. خاقانی. جان نقش بلخ گیرد و دل قلب مرو گردد آن روزکز در تو نسیم هری ندارم. خاقانی. گرد نشابور و بلخ رزمگهت را خیول بر در مرو و هری بارگهت را خیم. خاقانی. وبه حیلتی خود را از مخلب اجل بیرون انداخت و از آب گذر کرد و بجانب بلخ رفت. (ترجمه تاریخ یمینی ص 85). بر دست او مثالی اصدار کرد و بلخ و هرات و ترمذ و بست را بر اعتداد او تقریر کرد. (ترجمه تاریخ یمینی ص 164). و سلطان دهقان ابواسحاق محمد بن الحسین را که رئیس بلخ بود به حساب عمال و تحصیل بقایای اموال نصب کرد. (ترجمه تاریخ یمینی ص 359). در قبهالاسلام بلخ در سنۀ 771 هجری قمری قدم بر سریر پادشاهی نهاد. (حبیب السیر ص 124). - امثال: دیوان بلخ است، در اینجا قانون و عدالتی برای رسیدگی به مظالم نیست. دو بیت ذیل اشاره بدان است: این نگر آن حکم باشگونۀ بلخ است آری بلخ است روستای سپاهان. گنه کرد در بلخ آهنگری به ششتر زدند گردن مسگری. (از امثال و حکم دهخدا). و رجوع به حکم سدوم و قاضی سدوم شود. مگر اینجا شهر بلخ است، نظیر مگر اینجا شهر هرت است، یعنی رأی بر ناحق نمیتوان داد و مال یا حق صاحب مال و مستحقی را بزور نمی توان برد
