خواجه نظام الملک طوسی، حسن بن ابوالحسن علی بن اسحاق بن عباس طوسی، مکنی به ابوعلی، و ملقب به سیدالوزراء و قوام الدین و رضی امیرالمؤمنین و مشهور به خواجه نظام الملک طوسی دانشمند و نویسندۀ قرن پنجم و وزیر نامدار ملکشاه سلجوقی است. وی به سال 408 یا 410 در قریۀ نوغان از قرای رادکان طوس ولادت یافت پدرش از جانب سوری بن المعتز عامل طوس بود، وی در طوس قرآن را فراگرفت و در نشابور و مرو فقه شافعی را آموخت و در بلخ به خدمت دبیری ابوعلی بن شاذان درآمد، سپس با همین سمت نزد الب ارسلان رفت و چون الب ارسلان به جای پدر نشست و بر سراسر خراسان استیلا یافت، خواجه را به سال 451 به وزارت خود گماشت و چهار سال بعد که الب ارسلان به جای عم خود طغرل به پادشاهی رسید، خواجه نظام الملک هم جانشین عمیدالملک کندری شد و از این سال (445) تا سنه 485 با قدرت در منصب وزارت باقی بود، وی در طول سی سال وزارت نهایت لیاقت و کاردانی و قدرت خود را آشکار نمود مهام اموردولت سلجوقیان به دست کفایت او بود و در بسط قدرت سلجوقیان سهمی بسزا داشت، و سرانجام روزی که به سعایت مخالفان از وزارت معزول شد شیرازۀ نظم و قدرت دولت سلجوقی از هم گسست. خواجه اندکی بعد از عزل از مقام وزارت در راه بغداد به دست بوطاهر ارانی یکی از مریدان حسن صباح و فدائیان اسماعیلیه کشته شد (دهم رمضان 485) ، ملکشاه هم بیست روزی بیش پس از مرگ وی نپائید، و به قول امیر معزی: رفت در یک مه به فردوس برین دستور پیر شاه برنا از پی او رفت در ماه دگر کرد ناگه عجز سلطان قهر یزدان آشکار قهر یزدانی ببین و عجز سلطانی نگر. وی وزیری توانا و کاردان و دانش پرور بود مذهب شافعی داشت و فقها و متصوفه را ارج نهاد و مدارس و خانقاههای بسیار در اکناف قلمرو دولت سلجوقی پی افکند، از آنجمله بود مدارس معتبری که به نام نظامیه در اصفهان و بصره و بلخ و بغداد ومرو و نیشابور و هرات و آمل و موصل تأسیس کرد و ماهانۀ مرتبی برای طلاب و اساتید آنجا اختصاص داد. گذشته از اینها، وی نویسندۀ چیره دستی بود، از تألیفات اوست: کتاب سیاستنامه یا سیرالموک یا پنجاه فصل که به نثر سلیس و جزیل و شیرینی در موضوعات گوناگون علم الاجتماع به اشارت و برای ملکشاه سلجوقی نگارش یافته است، دیگر، دستور الوزاره یا وصایای نظام الملک است که خطاب به فرزند خویش فخرالملک نظام الدین در ذکر شرایط وزارت و رموز سیاست نوشته است. (از تاریخ ادبیات در ایران، دکتر صفا ج 2 صص 904-908). و نیز رجوع به تاریخ تمدن اسلامی ج 3 ص 304 و تاریخ دوله آل سلجوق چ مصر و تاریخ گزیده ص 443 و تجارب السلف ص 266 و حبیب السیر ج 2 ص 494 و حوادث الجامعه ابن الفوطی ص 124 و دائره المعارف اسلامی ج 3 ص 404 و دستورالوزراء ص 149 و راحهالصدور ص 125 و طبقات الشافعیه سبکی ج 3 ص 137 و کامل ابن اثیر ج 8 ص 161 و آتشکدۀ آذر چ سادات ناصری ج 2 حاشیۀ ص 507 و 508 و راحهالصدور راوندی صص 125-135 شود
