از کاخهای دورۀ هخامنشیان در تخت جمشید. در رسالۀ ’شرح اجمالی آثار تخت جمشید’ آمده: کاخ عظیمی است که ستونهای بلند و پلکانهای مفصل آن مهمترین آثار موجود تخت جمشید بشمار میرود. کاخ مزبور از طرف شمال و مشرق بحیاط وسیعی مشرف بوده در هر یک از آن دو سمت پلکانهای مفصلی داشته است. پلکان شمالی چون از قدیم الایام بیرون از خاک بوده خرابی و آسیب زیاد به آن وارد آمده است و پلکان شرقی چون طی قرون متمادی خاک آن را فراگرفته سالمتر و بهتر باقی مانده است. رجوع بدو شکل زیر شود. در هر دو پلکان سراسر یک بدنه صف افسران و سربازان و مراسم مربوط بسلام ارتش شاهنشاهان هخامنشی نموده شده. در ردیف بالا نقش عرابه ها و اسبهای سلطنتی و کرسی مخصوص شاهنشاه و در دو ردیف پائین، تصویر افسران و بزرگان درباریک درمیان یکی پارس و یکی مادی بنظر میرسد و در قسمت جلو صورت عده ای از سربازان جاویدان که سربازان خاص شاهنشاه بوده اند در سه ردیف دیده میشود. در بدنۀ وسط پلکان نقش هشت سرباز نیزه دار که باز یکی پارسی و یکی مادی باشد حجاری گردیده است. در بدنۀ بزرگ دیگربیست و سه مجلس، هر مجلس شامل تصویر نمایندگان یکی از ملل تابعۀ ایران با لباس و هیئت مخصوص و هدایائی که جهت شاهنشاه عرضه میدارند ترتیب داده شده است. دست نفر مقدم هر دسته از نمایندگان را یک حاجب پارسی یا مادی گرفته برای باریافتن بحضور شاهنشاه میبرد و پشت سر وی سایر نمایندگان آن ملت هدایای خود را می آورند. وضع نقوش برجسته را در پلکانهای دو ایوان شمالی و شرقی آپادانا طوری ترتیب داده اند که مانند تمام نقوش برجستۀ تخت جمشید در یک طرف جانب راست و در طرف دیگر پهلوی چپ اشخاص بخوبی نمودار باشد و بدین ترتیب برای علاقه مندان بمطالعۀ وضع لباس ملل مختلف و افسران هخامنشی موضوع های بسیار شیرین و دلچسب فراهم میباشد. شرح نقوش برجستۀ ملل تابع ایران بر بدنۀ پلکان بزرگ جبهۀ شرقی آپادانا: چون یکی از جالب ترین و دلنشین ترین آثار تخت جمشید همین قسمت اخیر یعنی بیست و سه مجلس شامل تصاویر ملل تابعۀ ایران در حال عرضه داشت هدایای خود و باریافتن به حضور شاهنشاه هخامنشی میباشد، لذا از روی نقوش بدنۀ بزرگ پلکان شرقی آپادانا، در قسمتی که تصاویر ملل مزبور نموده شده است نظر به سالمتر ماندن آنها ذیلاً بمعرفی هر یک ازاقوام تابع ایران می پردازد: همانطور که فوقاً اشاره نمود تصاویر این ملل در بیست و سه مجلس ترتیب داده شده. از این بیست و سه مجلس هفت مجلس در ردیف بالا قرار دارد: مجلس اول نمایندگان مادیان، مجلس دوّم نمایندگان خوزیان، مجلس سوم پارتیان، مجلس چهارم. ملتی شبیه به پارتیان یعنی سغدیان یا باختریان، مجلس پنجم مصریان (که نیمۀ بالای بدنشان ریخته و از میان رفته است. (در مجلس ششم و هفتم ظاهراً نمایندگان زرنکا (سیستان کنونی) و خوارزمیان نمودار هستند. در ردیف دوم شش ملت نموده شده است، ردیف جلوترنمایندگان ارامنه با اسب و ظرف گرانبها، پشت سر آنها بابلیان که گاو کوهاندار از جملۀ هدایای ایشان است، پس از آن نمایندگان مجلس سیلیسی (؟) در آسیای صغیر که دورأس قوچ ممتاز ضمن هدایای خود می آورند و بعد از آن. سکائیان تیزخود سپس آشوریان و در آخر سکائیان هوم ورک دیده میشوند. ردیف سوم شامل پنج ملت بوده، ابتدانمایندگان فنیقیه با ظروف گرانبها و عرابۀ عالی، سپس مردم کاپادوکیه (؟) در آسیای صغیر، پس از آن نمایندگان یونانیان سارد و بعد مردم هاروواتی یعنی اهالی رخج در افغانستان (رجوع به شکل بالای همین صفحه شود). و بالاخره هندیان دیده میشوند. پنج ملت دیگر هم روی دیوارۀ پلکان بر بالای نقش شیر و گاو نموده گشته که بترتیب از بالا بپائین شامل نمایندگان سکودرا یعنی ساکنین تراکیه و مشرق مقدونیه و سپس تازیان و پس از آن ملتی شبیه آشوریان بوده در منتهی الیه دیوارۀ پله نمایندگان پونتی (سومالی کنونی) و حبشیان که آخرین قوم تابع شاهنشاهی ایران بشمار میرفته و داس و زرافه هدیۀ ایشان میباشد، حجاری شده است. آثار آتش سوزی اسکندر در قسمت جنوبی همین بدنه که نقش ملل تابع ایران بر آن حجاری گشته و همچنین بر روی پله منتهی الیه جنوبی آن بخوبی پدیدار است. توضیح درباره اینکه بیست و سه مجلس فوق از لحاظ مدرک عظمت و قدرت میهن ما در عصر شاهنشاهان هخامنشی تا چه پایه اهمیت دارد در اینجا زائد بنظرمیرسد ضمناً طرز لباس و درجۀ تمدن و صنعت ملل تابعایران از روی نقوش و هدایای هر کدام معلوم گشته اطلاعات کم نظیری را در این باره به اختیار علاقه مندان میگذارد و شرح این قسمت در اینجا موجب اطناب مطلب خواهد بود. بر طرفین بدنه های هر یک از پلکانهای آپادانا کتیبه هائی بخط میخی دیده میشود. در لوحۀ یک طرف متن پارسی و در لوحۀ دیگر متنهای بابلی و عیلامی است و مضمون آن بطور خلاصه ازاحداث پلکانها و نقوش روی آنها بفرمان خشایارشا حکایت مینماید. نقشۀ اجمالی کاخ آپادانا بدین قرار بوده که از پلکانهای شمالی و شرقی هر کدام به ایوانی بزرگ بالا میرفته اند. هر یک از ایوانهای مزبوردارای دوازده ستون سنگی بلند بارتفاع 18 متر بوده. از ایوان شمالی به وسیلۀ دو آستانه و از ایوان شرقی بوسیلۀ یک آستانه بدرون تالار بزرگ کاخ میرفته اند. این کاخ ایوان سومی هم به طرف مغرب داشته که چشم انداز آن رو بجلگۀ پهناور مرودشت بوده مانند ایوان شرقی بوسیلۀ یک آستانۀ بزرگ به تالار مرکزی مربوط میگردیده است. تالار بزرگ مرکزی کاخ دارای شش ردیف در شش ردیف جمعاً 36 عدد ستون سنگی بزرگ بوده هر ضلع تالار 70 و 60 متر طول داشته در چهار طرف آن دیوار خشتی که قطر آن بطور متوسط 5 متر و نیم بوده قرار گرفته تالار مرکزی را از سه ایوان فوق الذکر مشخص مینموده است بدینقرار کاخ آپادانا عبارت از تالار بزرگی در وسط با 36 ستون و ایوانهائی در شمال و مشرق و مغرب هر کدام دارای 12 ستون بوده بوسیلۀ پلکانهای مفصل و معظمی از جانب شمال و مشرق بحیاط شمالی و شرقی کاخ مربوط میگشته است از طرف جنوب تالار هم دو آستانۀ در بزرگ پدیدار است که بقسمتهای عقب تالار مربوط میشود. با مختصر دقتی در محل دیوارهای خشتی اطراف تالار محل آبروها و ناودانها ملاحظه میگردد. این آبروها به مجرای عظیم زیرزمینی مربوط میشود که بطول چند کیلومتر در زیر صفۀ تخت جمشید در دل صخره ایجاد گشته محل جریان و خروج فاضل آب کاخهای تخت جمشید بوده است. محل کشف الواح زر و سیم در کاخ آپادانا: در هر یک از چهار گوشۀتالار مرکزی آپادانا درست زیر زاویه دیوار خشتی اطراف تالار جعبۀ سنگی حاوی لوحی از زر و لوحی از سیم وجود داشته که به امر داریوش پیش از ساختمان دیوار آنها را نهاده بودند. دو عدد از این جعبه ها با الواح آنها در زمانهای قدیم ضمن خاکبرداریها و تجسسهای فراوانی که طی قرون متمادی در آثار تخت جمشید بعمل آورده اند کشف شده و از میان رفته است. دو جعبۀ دیگر که در گوشه های شمال شرقی و جنوب شرقی تالار قرار داشت. در شهریور سال 1312 بوسیله آقای کرفترمعاون و معمار هیئت علمی تخت جمشید کشف گردید، و اینک یک جعبۀ سنگی با یک لوح زر و یک لوح سیم در موزۀ سلطنتی کاخ مرمر و یک جعبۀ سنگی و یک لوح زر و یک لوح سیم دیگر در موزۀ ایران باستان نگهداری میشود. مضمون کتیبۀ الواح مزبور بدینقرار است: ’داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، پسر ویشتاسپ هخامنشی. داریوش شاه گوید اینست کشوری که من دارم از سکستان آن طرف سغد تا کوشا (حبشه) ، از هند تا سارد که آن را اهورا مزدا بزرگترین خدایان به من داده است. اهورا مزدا مرا و خاندانم را پاس دارد (حفظ کند). ’ از این کتیبه برمی آید که ساختمان کاخ آپادانا در زمان داریوش آغاز گشته تالار مرکزی آن در زمان همان شهریار ساخته شده، قسمتهای دیگر تا زمان خشایارشا بطول انجامیده است و به همین سبب کتیبۀ پلکانهای بزرگ آن بنام خشایارشا نقر گردیده اند. ستونهای آپادانا در تالار مرکزی و ایوان شمالی شبیه ستونهای عمارت مدخل بوده بر فراز آنها سرستون هائی دارای دو پیکر گاو استوار بوده است و اینک در حیاط شمالی کاخ مزبور یکی از این نوع سر ستون ها که شکسته و آسیب زیاد دیده است موجود است و تا حدی چگونگی آن را مینمایاند. ایوانهای غربی و شرقی تنها دارای سر ستونهائی به شکل گاو یا شیر بوده، سر ستونهای تزئینی دیگر نداشته و نمونۀ یکی از سرستونهای ایوان شرقی مشتمل بر دو سر پیکر شیر که بواسطۀ رگۀ طبیعی سنگ هنگام ساختمان کاخ و ایوان آپادانا از نصب آن خودداری و در کف حیاط به پهلو خوابانده شده بود. در فروردین سال 1321 در گوشۀ شمال شرقی حیاط آپادانا به دست آمد و آن را در همان محل از پهلو بلند کرده بر کف زمین قرار دادند و اکنون همانجا نگهداری میشود (رجوع بشکل زیر شود). (از شرح اجمالی آثار تخت جمشید تألیف سیدمحمدتقی مصطفوی صص 4- 10). نیز رجوع به آپادانا، اپادانا، اپدانه، در همین لغت نامه و گزارشهای باستان شناسی از نشریات ادارۀ کل باستان شناسی ج 3 صص 64- 68 شود
