آنسیکلوپدی حاوی العلوم. کتابی حاوی مجموع معارف انسانی. فرهنگ فنون و علوم. خلاصۀ قابل فهمی از معارف بشری. شاخه ای از اطلاعات علمی حاوی رشته ها و زمینه های مختلف علمی در موضوعات جداگانه و آن معمولاً ترتیب الفبایی دارد، مانند دائره المعارف بریتانیکا که نخستین بار در 1768 میلادی انتشار یافت. دائره المعارف گاه برشته های یک موضوع محدود است چون دائره المعارف کاتولیک و جز آن. تاریخچۀ مختصر دائره المعارف نویسی: دائره المعارف نویسی و یا گردآوردن معلومات بشری در یک مجموعه تازگی ندارد، در قرن پنجم میلادی شخصی بنام مارسیانوس کاپلا معلومات آن روز بشر را که مجموعاً هفت علم بود در یک مجلد مورد بحث قرار داد و آن هفت علم عبارت بودند از: صرف و نحو - جدل - معانی و بیان - هندسه - نجوم - حساب - موسیقی. در قرن هفتم کتاب فقه اللغه یا ریشه شناسی تألیف ایزیدور اسقف اشبیلیه بمنزلۀ دائرهالمعارفی بشمار میرفت. نیز در قرن نهم سالمن (سلیمان) اسقف یک فرهنگ عمومی تألیف کرد. در دورۀ سلطنت سن لوئی ونسان دوبووه بدرخواست شاه اثر نفیس خود راکه شامل افکار نویسندگان مختلف بود تدوین کرد در آغاز قرن هفدهم جدیت بیشتری در این باره مبذول گشت چنانکه در 1606 پرفسوری بنام ماتیامارتن طرح دائره المعارف کاملی بریخت. هانری آلستد به سال 1620 میلادی در حبرون دائرهالمعارفی در هفت مجلد منتشر کرد سپس بیکن علوم انسانی را با روش طبقه بندی علمی و متدیک خود آنچنان تنظیم کرد که ثمر تخمی که کاشته بود درقرن بعد ببر آمد و منتهی به تأسیس لغت نامۀ بزرگ ووسیعی در علوم و هنر گردید و با آثار خود راه نویسندگان دائره المعارف را هموار ساخت و در قرن بعد دائره المعارف یا فرهنگ فنون و علوم، تألیف شامبر به سال 1728 در دو جلد در لندن منتشر گردید و همین امر باعث گردید که در فرانسه دیدرو مصمم شد تألیف شامبر را به فرانسه ترجمه کند ولی در حین عمل برخورد که ممکن است کتابی جامعتر از آن تدوین کرد و بر اثر این توجه بتألیف دائره المعارف مشهور پرداخت و پس از وی دالامبر دائره المعارف منظم را1751 تدوین کرد و آخرین جلد آن در سال 1832 میلادی منتشر گردید. این اثر بسیار جالب محتوی 166 جلد و 40 اطلس و نقشه بود و بتعداد مطالب دائرهالمعارفی مطالب اختصاصی داشت و چند مقالۀ آن از دائره المعارف دیدرو بعاریت گرفته شده بود. در تنظیم این اثر عده ای از دانشمندان شرکت داشتند از آنجمله: ویک دازیر، کلوکه، دوبنتون، لاتری، لامارک، کاترمر دو کنسی، فورکروا، وکلین، لالاند و غیر هم. دائرهالمعارفهای متعدد فرانسه که از آنها ذکر توان کرد عبارتند از: دائره المعارف مردان جهان (1833- 1845) 22 جلد دائره المعارف جدید (مدرن) (1846- 1851). 30 جلد و 12 اضافی. و همچنین دو مجموعۀبا ارزش بنام دائره المعارف قرن نوزدهم (1836- 1859م.) در 75 جلد و دائره المعارف بزرگ (1885-1902 میلادی) در 31 جلد. از مجموعه های وسیعی که بر اثر بسط و ازدیاد مطالب مختلف دائرهالمعارفی قدر و قیمت بسزائی یافته و بنام فرهنگ (دیکسیونر) معروف شده باید دیکسیونربزرگ پیرلاروس و دیکسیونر مکالمه را نام برد. حال که از فرهنگ ها (دیکسیونر) ذکری به میان آمد باید توجه داشت که فرهنگ ها و یا لغت نامه های اختصاصی چندی نیز وجود دارند که از آن جمله اند لغت نامۀ ادبی، فرهنگ دینی، لغت نامۀ کشاورزی، لغت نامۀ فلسفی، لغت نامۀ موسیقی و لغت نامۀ طبی و غیره. دائره المعارف های انگلستان که شایان ذکرند عبارتند از: اثر ویلیام سمیلی 1771 لندن. و اثر دلاردنر (1829-1846) در 132 جلد و مخصوصاً دائره المعارف بزرگ بریتانیا یا لغت نامۀ هنرها و علوم و ادبیات زیر نظر عده ای از پروفسورهای دانشمند انگلستان: سپنسر باینس و ربرتسون سمیت چاپ اول به سال 1771 در 3 جلد و چاپ چهاردهم به سال 1929 در 24 جلد. در آلمان دایرهالمعارف عمومی از ارش دو گروبر (1818 به بعد) در 167 جلد. از آثار بزرگ محتوی ادبیات آلمان اثر بروکهاوس است در سال 1796 که چند بار تجدید چاپ شده و چاپ 1901 -1903 آن در 16 مجلد انتشار یافته است. دائره المعارف دیگری که در سالهای (1840-1852) در 46 مجلد منتشر شد و بالاخره از اینگونه دائرهالمعارفهای با ارزش بسیار در آلمان انتشار یافته است که بعضی از آنان محتوی اطلاعات ذیقیمتی می باشند. در اسپانیا دایرهالمعارف اروپا و آمریکا که از سال 1905 تا 1928 انتشار یافت در59 جلد. در ایتالیا دائره المعارف جدید از سال 1875 تا 1888 در 21 جلد انتشار یافت و در سال (1889-1899) پنج جلد تکمیلی آن هم منتشر شد. در روسیه (سن پطرزبورگ) دایرهالمعارف روسی در سال (1891-1904) در 82 مجلد و ذیل آن (1901 تا 1907) در 4 مجلد منتشر شد و دومین طبع دائره المعارف عظیم شوروی در 52 جلد به سال 1960 بپایان رسیده است. در لهستان از 1868 به بعد دائرهالمعارفی منتشر گردید در 30 جلد. از میان این دایرهالمعارفها دایرهالمعارف کاتولیک را که به انگلیسی و در نیویورک به سال (1907-1914) در 16 مجلد انتشار یافته و دایرهالمعارف یهود که آنهم در 12 مجلد و در سالهای (1901-1906) در نیویورک انتشار یافته و بالاخره دائره المعارف اسلامی که در سال 1913 تا بعد از جنگ اول جهانی منتشر گردیده است (واکنون مشغول تجدید طبع آن هستند) باید ذکر کرد. اما فکر نوشتن دائره المعارف در اسلام ظاهراً از اواخر قرن سوم پیدا شده است و شایدرسائل اخوان الصفا را بتوان جزء دائرهالمعارفهای اختصاصی بشمار آورد. الفهرست ابن ندیم (قرن چهارم). احصاءالعلوم فارابی (قرن چهارم). جامعالعلوم امام فخررازی معروف به ستینی (قرن ششم). صبح الاعشی تألیف قلقشندی (قرن هفتم). نهایهالارب نویری (قرن هفتم). محاضرهالابرار و مسامرهالاخیار فی الادبیات و النوادر و الاخبارمحیی الدین عربی (قرن هفتم) و نزهه القلوب حمداﷲ مستوفی (قرن هشتم) و همچنین مقدمۀ ابن خلدون (قرن هفتم و قرن هشتم هجری) (دائرهالمعارفی که از اغلب علوم متداولۀ آن عصر بحث می کند) و نیز ستینی زمخشری و درهالتاج قطب الدین محمود شیرازی (قرن هشتم) و نفایس الفنون محمد بن محمود آملی (قرن هشتم) مدائن العلوم استرآبادی (دورۀ قاجاریه) و دستورالعلماء تألیف عبدالنبی احمد نگری و مطلع العلوم و مجمع الفنون تألیف واجد علی و کشاف اصطلاحات الفنون تهانوی را باید از این قبیل دانست. اما در اسلام دائرهالمعارفی که همین نام نیز داشته باشد مربوط بقرن سیزدهم و چهاردهم هجری و عبارتست از دائره المعارف بستانی (سابقاً 11 جلد آن نشر شده و اخیراً نیز بطبع جدیدی از آن اقدام شده است) و دائره المعارف فریدوجدی (در 10 جلد). اما از اینهمه جز نزهه القلوب و مدائن العلوم و نفایس الفنون و درهالتاج و مطلعالعلوم بقیه به زبان عربی تألیف شده است. در عصر حاضر نیز دائرهالمعارفهایی در ممالک مختلف اسلامی در کار تدوین و تألیف و نشر است از قبیل کتاب حاضر (لغت نامه) و دائره المعارف آریانا (افغانستان) و دائره المعارف اسلامی (ترجمه عربی) و دائره المعارف اسلامی (ترجمه اردو) و جز آن
