میوه ای است شیرین و لذیذ و خوشبو و کلان. (ناظم الاطباء). میوه خوشبودار کلان چرا که ’خر’ بالفتح بمعنی کلان و ’بزه’ بضم موحده و فتح زاء معجمه بمعنی میوۀ شیرین و خوشبودار چون خربزه به نسبت اکثر میوه ها کلان و خوشبودار است. لهذا به این اسم مسمی گردید. (غیاث اللغات) (آنندراج). بطیخ. (منتهی الارب). ابوالا صفر. (یادداشت بخط مؤلف) : کسی برنداشته ست بدستی دو خربزه. (منسوب برودکی). خربزه پیش او نهاد اسن وز بر او بگشت حالی شاد. غضایری. سرد و دراز و زردی چون غاوشوی خام نه سبز چون خیار و نه شیرین چو خربزه. لبیبی. و بفهرج خربزه ها بود و نیکو شیرین و بزرگ (و هندویانه بدان مرتبه که از آن) خربزه... (از فارسنامۀ ابن بلخی ص 122). بوستان چون مشعبد از نیرنگ خربزه حقه های رنگارنگ. نظامی. وز همه عیش و خوشیها و مزه او نبیند غیر قشر خربزه. مولوی. نیکوتر از این میوه همه عمر که خورده ست شیرین تر از این خربزه هرگز که بریده ست. سعدی. چه بگویم صفت خربزۀ خوارزمی که نظیرش نبود در همه چین و بلغار. بسحاق اطعمه. نشود شاهد زیبا و جز همدم زشت نخورد خربزۀ شیرین الا کفتار. قاآنی. در میان میوه های خوشمزه شاه انگور و وزیرش خربزه. ؟ - امثال: پایش روی پوست خربزه است، مقصود سست بودن زیر پای آدمی است. کنایه از عدم اتکای محکم است. تو خربزه خوری یا بستان جو، کنایه از کسی است که بظاهر یک چیز گوید و در ضمن بهزار چیز دیگر کار دارد. خربزه خور ترابپالیز چکار، کار خود پیش گیر بدیگران ترا چکار است. خربزۀ شیرین نصیب کفتار میشود، نظیر: میوۀ خوب نصیب شغال است. خربزه می خواهی یا هندوانه، هر دو آنه، کنایه از صاحب طمع است. زیر پای کسی پوست خربزه گذاشتن، مقصود آن است که کسی را به امری غره کنند و بعد بحمایت او برنخیزند. فکر نان کن که خربزه آب است، بکسی اطلاق میشود که کار اصل را می گذارد و کار فرعی پیش می گیرد. در این ترکیبات انواع خربزه های معروف ایران و هندی می آید: - خربزۀ برگ نی، نوعی از خربزه است که مشهور بین پارسی زبانان هند می باشد. (از آنندراج). - خربزۀ بشقابی، نوعی از خربزه است. (یادداشت بخط مؤلف). - خربزۀ چارجوی، نوعی خربزه است که در خراسان بوجود آید و بسیار مشهور است. (یادداشت بخط مؤلف). - خربزۀ خریفی، آنرا بعربی عوفر نامند. (منتهی الارب). - خربزۀ دبیری، نوعی از خربزه است. (یادداشت مؤلف). - خربزۀدود چراغ، نوعی از خربزۀ مشهور بین پارسی زبانان هند. (آنندراج). - خربزۀ دور مشعل، نوعی از خربزۀ مشهور بین پارسی زبانان هند. (از آنندراج). - خربزۀ زرندی، نوعی از خربزه است که در زرند کاشته میشده است. (یادداشت بخط مؤلف). - خربزۀ شهدی، نوعی از خربزه است مشهور بین پارسی زبانان هند. (از آنندراج). - خربزۀ قمی، نوعی از خربزه است که در قم کاشته میشده است. (یادداشت بخط مؤلف). - خربزۀ کدخداحسینی، نوعی ازخربزه است. (یادداشت بخط مؤلف). - خربزۀ گرگاب، خربزه ای است که در گرگاب اصفهان بعمل می آید و از بهترین نوع خربزه است. (یادداشت بخط مؤلف). - خربزۀ محولات،محولات نام نقطه ای است به خراسان که بهترین نوع خربزۀ خراسان در آنجا کاشته میشود و آنرا خربزۀ فیض آباد نیز می گویند چه فیض آباد محولات یک نقطه است
