خدمتکار. پرستار. پرستنده. نوکر. گماشته. ملازم. چاکر. ج، خدّام، خدم، خادمین، خدمه. مؤنث. خادمه: چون ملک الهند است از آن دیدگانش گردش بر خادم هندو دو رست. خسروی. شمرده ست خادم در ایوان شاه کز ایشان یکی نیست بی دستگاه. فردوسی. بفرخنده فال و بروشن روان برفتند گرد اندرش خادمان. فردوسی. پرستنده در پیش و خادم چهل برو برگذشتند شادان بدل. فردوسی. زین سپس خادم تو باشم و مولایت چاکر و بنده و خاک دو کف پایت. منوچهری. برجاس او بسر بر گه باز و گه فراز چون خادمی که سجده برد پیش شاه ری. منوچهری. احمد بن ابی داود گوید: چون بخادم رسیدم بحالی بودم عرق بر من نشسته. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 173). امیر رضی اﷲ عنه بر تخت نشست و رسول وخادم را برنشاندند. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 376). گفتی قیامت است از آن دهشت، پیلی چند بداشته و رسول و خادم را در دهلیز فرود آوردند. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 376). عمر و رسول را صدهزار درم داد... اما رسول چون بنیشابور آمد، دو خادم و دو خلعت آوردند. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 296). فرمود بو سهل را بقهندز... در راه دوخادم و شصت غلام او را می آوردند. (تاریخ بیهقی ص 330). کنیزان و کرسی هزار از چگل پری چهره خادم هزار و چهل. اسدی (گرشاسب نامه). بدو گفت بر دار کن هر که هست بشد خادم و دید بتخانه پست. اسدی (گرشاسب نامه). سپهدار را داد خادم خبر که هست آن قباد فریدون گهر. اسدی (گرشاسب نامه). فرستاد گرد سپهبد بجای یکی سرور از خادمان سرای. اسدی (گرشاسب نامه). تن تو خادم این جان گرانمایه است خادم جان، گرانمایه همیدارش. ناصرخسرو. گفت... پس دستوری دهید تا هم اینجا وصیتی بنویسم و این خادم را دهم. گفتیم رواست. (تاریخ بخارا). مهر و مه بود چو جوزا دوبدو خادم طالع سرطان اسد. خاقانی. خادم این جمع دان و آب ده دستشان قبۀ ازرق شعار، خسرو زرین غطا. خاقانی. و بسرای خلیفه رفتند، هفتصد زن و هزار و سیصد خادم بودند. (جهانگشای جوینی). خلیفه را... طلب کرد... با پنج و شش خادم و آن روز در آن دیه کار او به آخر رسید. (جهانگشای جوینی). و فرمان شد تا حرمهای خلیفه را بشمارند، هفتصد زن و سریت و یکهزار خادم بتفصیل آمدند. (ذیل جامعالتواریخ رشیدی). نه خادم مساجدم نه مؤذن مناره ام نه کدخدای جوشقان نه عامل زواره ام. قاآنی. ، خصی. (مقدمه الادب زمخشری). خواجه سرا. خایه کنده. خادم عبارت است از خواجه سرایانی که در حرمسرا و ابواب سلاطین و امرا خدمت کنند. (انساب سمعانی). و خادمان خصی را در دورۀ عباسی جاه ومقامی خاص بود و اول کسی که از این دسته استفاده کرد امین پسر هارون الرشید بود. رجوع شود بترجمه تاریخ تمدن جرجی زیدان ج 4 ص 161. و غالب خادمان در این عهد بردگان سیاه و سپید بودند از مردان و زنان و اصطلاحاً ببردگان سپید ممالیک و ببردگان سیاه عبید می گفتندو این خادمان بسه دسته تقسیم میشوند: بردگان، خصیان و کنیزان. جرجی زیدان از برای هر یک از این سه دسته بحث مفصلی دارد. (تاریخ تمدن جرجی زیدان ج 5 ص 22) : گفت نامه نویس به نعمان تا آن دختر را با خادمان سوی من بفرستد. (ترجمه طبری بلعمی). و این (سودان) آن ناحیت است که خادمان بیشتر از اینجا آرند... بازرگانان فرزندان ایشان را بدزدند و بیارند و آنجا خصی کنند و بمصر آرند و بفروشند. (حدود العالم). کنون نهصدوسی تن از دختران بسر بر همه افسر از گوهران شمرده ست خادم بمشکوی شاه کزایشان یکی نیست بی دستگاه. فردوسی. شبستان او را بخادم سپرد وز آنجایگه روشنائی ببرد. فردوسی. چو فغفوربنهاد در کاخ پای بیامد سر خادمان سرای ز گرشاسب آزادی آورد پیش همان نیز خاتون ز اندازه بیش. اسدی. با خادمی ده از خواص که روا بودی که حرم را دیدندی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 402). و میگوید (محمد زکریا) که دو مرد اندر یک روز حجامت کردند و هر دو پیش از حجامت خایۀ مرغ خورده بودند هر دو را همان روز لقوه پدید آمد، یکی پیری فربه و دیگری جوان بود و لکن مزاج او مزاج خادمان بود. (ذخیرۀ خوارزمشاهی). دولت امروز زن و خادم راست کاین امیر ری و آن شاه قم است. خاقانی. دولت از خادم و زن چون طلبم کاملم، میل بنقصان چه کنم. خاقانی. خادمانند و زنان دولت یار چون مرا آن نشد، اینان چه کنم. خاقانی. ، دلاک. مالنده: و خادمان گرمابه رگهای سباتی بگیرند و حالی مانند سبات و غشی پدید آید و این رنج بدان زایل شود... لکن فروگرفتن این رگها خطر است. (ذخیرۀ خوارزمشاهی)، پیشکش. (منتهی الارب) (آنندراج)
