حسن بن محمد بن اخی ترک. از اصحاب مولانا جلال الدین بلخی رومی بوده و به سال 684 هجری قمری درگذشته است و قبر وی پهلوی مزار مولانامی باشد. مولانا مثنوی را بنابه خواهش او سروده است. حسام الدین به قدری در نظم مثنوی مؤثر بوده است که از هنگام فوت زوجه حسام الدین به سال 662 هجری قمری تا دو سال سرودن مثنوی متوقف گردیده و از سال 664 هجری قمری دوباره نظم آن شروع شده است. نام حسام الدین چلبی مکرر در مثنوی و غزلیات مولانا دیده میشود. (نفحات الانس جامی چ 1336 هجری شمسی ص 468) (قاموس الاعلام ترکی) (تاریخ مفصل ایران عباس اقبال صص 535-536) (فهرست ’فیه مافیه’). و رجوع به حسام الدین ارزنجانی شود. نام چلبی در مثنوی بسیار آمده و از آن جمله است: ای حسام الدین ضیاء ذوالجلال چون که می بینی چه میجوئی مقال ؟ ای حیات دل حسام الدین بسی میل میجوشد به قسم سادسی. شه حسام الدین که نور انجم است طالب آغاز سفر پنجم است. مولانا گاه او را ضیاء و گاه ضیاءالحق لقب میدهد: ای ضیاءالحق حسام الدین توئی که گذشت از مه به نورت مثنوی زان ضیا گفتم حسام الدین ترا که تو خورشیدی و این دو وصفها. ای ضیاءالحق تو دیدی حال او حق نمودت پاسخ افعال او. چون ضیاءالحق حسام الدین عنان بازگردانید ز اوج آسمان. ای ضیاءالحق حسام الدین بیار این سیم دفتر که سنت شد سه بار. ای ضیاءالحق به حذق رأی تو حلق بخشد سنگ را حلوای تو. ای ضیاءالدین حسام الدین راد اوستادان صفا را اوستاد
