زکریا بن محمود (یا زکریا بن محمد بن محمود) انصاری، مکنی به ابویحیی (یا ابوعبدالله) و ملقب به جمال الدین و گاهی به عمادالدین. از علماء و محدثان است. نسب وی به مالک بن انس میرسد و در دورۀ مستعصم عباسی منصب قضاء واسط و حلّه بدو مفوض بود. و در اوقات قضاوت وی خلافت عباسی منقرض گشت. زکریا از شاگردان اثیرالدین ابهری است. او راست: 1- آثار البلاد و اخبار العباد، این کتاب در شهر غوطه با مقدمه ای به زبان آلمانی چاپ شده است. 2- عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات. وی به سال 682 هجری قمری در واسط وفات یافت و در مقبرۀ شونیزیۀ بغداد دفن گردید. (ریحانه الادب ج 3 ص 295). مؤلف معجم المطبوعات آرد: در جوانی به دمشق سفر کرد و با ابن عربی آشنا شد و در زمان معتصم عباسی متولی قضاء واسط و حلّه گردید و در همین منصب بود تا بغداد سقوط کرد. علامه دی ساسی نسخه ای خطی از کتاب عجایب البلدان یافته که در حاشیۀ آن نوشته است که زکریا بن محمد قزوینی شاگرد اثیرالدین ابهری بوده است. وی در واسط وفات یافت و به بغداد حمل شد. او راست: 1- آثار البلاد و اخبار العباد، وی در این کتاب آنچه را از خصایص شهرها و مردم آن دیده و شنیده و شناخته فراهم آورده است. 2- عجایب المخلوقات وغرایب الموجودات، این کتاب را در هنگام دوری از وطن تألیف کرده است و در لایپزیک به سال 1848 میلادی و در مطبعۀ تقدم بدون تاریخ و در 416 صفحه به طبع رسیده، ونیز در حاشیۀ کتاب حیوه الحیوان دمیری بسال 1305 -1306 هجری قمری در مصر چاپ شده است. این کتاب به زبان فارسی ترجمه شده و در تهران به سال 1264 هجری قمری طبعگردیده است. عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات مجموعه ای است از بخش های گوناگونی در علم طبیعت و سیاست وتاریخ و ادب. با تألیف این کتاب سزاوار است که وی را هرودوت قرون وسطی و بلینوس عرب نامند. (ذیل المنجد) (معجم المطبوعات ج 2 ستون 1507، 1508). زکریا بن محمد مورخ و جغرافیادان است. وی در شهر قزوین به سال 1208 هجری قمری به دنیا آمد و متولی قضاء واسط و حلّه بود. کتاب عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات از تألیفات اوست. وفات او به سال 1283 هجری قمری اتفاق افتاد. (الموسوعه العربیه)
