- گلپایگان (گُ پَ)
یکی از شهرستانهای استان ششم خوزستان خلاصۀ مشخصات آن بشرح زیر است: حدود: از شمال به شهرستان اراک، از جنوب به شهرستان اصفهان و فریدن، از خاور به بخش میمه شهرستان کاشان و از باختر به بخش الیگودرز از شهرستان بروجرد. هوای شهرستان نسبت به پستی و بلندیهایی که دارد متغیر است، بدین معنی که هوای قسمت های کوهستانی بخش مرکزی و بخش خوانسار سردسیر و قسمتهای جلگه ای معتدل است. سلسله جبال مرکزی ایران از این شهرستان میگذرد و جهت ارتفاعات از شمال باختر به جنوب خاوری است و مرتفعترین قسمت کوهها در جنوب شهرستان قرار گرفته و خطالرأس آنها حد طبیعی این شهرستان با شهرستان های فریدن و اصفهان است. مرتفعترین قله کوههای مذکور معروف به قله حاجی قارا به ارتفاع 3659 گز است. مهمترین رود خانه شهرستان رود خانه مشهور به قبله است که از کوههای جنوبی خوانسار ودره های دایی، دربند و دره دراز سرچشمه گرفته و پس ازعبور از بخش خوانسار وارد بخش مرکزی گلپایگان میشودو رود خانه دیگری به نام لعل بار یا اناربار نیز دارد که از کوههای بختیاری سرچشمه گرفته و اخیراً در نزدیکی قریۀ اختخوان سد مهمی روی این رودخانه بنا شده. رودخانه مذکور پس از گذشتن از گلپایگان به رود خانه لعل بار معروف قسمتی از قرای کنار رود خانه شهرستان محلات و بخش دلیجان و بخش حومه شهرستان قم را مشروب و در خاور شهرستان قم به مسیله منتهی میشود. طغیان آن مانند سایر رودهای کشور اواخر زمستان و اوایل بهار و موقع بارندگی است. محصول عمده شهرستان عبارت است از غلات، پنبه، حبوبات، میوه جات و لبنیات. شهر گلپایگان بوسیلۀ راه شوسه از طریق خمین به قم، اراک و خوانسار مربوط است. این شهرستان از دو بخش مرکزی گلپایگان و بخش خوانسار تشکیل شده است. این شهر از چهار دهستان و 10 آبادی تشکیل شده که جمعیت آن به اضافۀ سکنۀ شهر 22000 تن است. 1- دهستان جلگه دارای 18 آبادی که جمعیت آن به اضافۀ سکنۀ مرکز ده 16500 تن است. 2- دهستان پشتکوه دارای 9 آبادی که جمعیت آن به اضافۀ سکنۀ مرکز ده 6300 تن است. 3- دهستان عربستان دارای 8 آبادی که جمعیت آن به اضافۀ سکنۀ مرکز ده 6500 تن است. 4- دهستان حومه کنار رودخانه دارای 24 آبادی به اضافۀ سکنۀ مرکز ده 3500 تن است و جمع69 آبادی 54800 تن. بخش خوانسار دارای 14 آبادی و دارای 12000 نفر سکنه است. بنابر آمار فوق شهرستان گلپایگان از 83 آبادی بزرگ و کوچک تشکیل شده، جمعیت آن 66800 تن است. مذهب ساکنین بخش مسلمان و زبان مادری آنها فارسی است. شهر گلپایگان در 106هزارگزی جنوب خاوری اراک و 213هزارگزی جنوب باختری قم واقع و مختصات جغرافیائی آن بشرح زیر است. طول 50 درجه و 18 دقیقه و عرض 33 درجه و 26 دقیقه، اختلاف ساعت با تهران 4 دقیقه و 30 ثانیه است، یعنی وقتی طهران ساعت 12 است گلپایگان ساعت 11 و 55 دقیقه و 30 ثانیه است. ارتفاع شهر از سطح اقیانوس 1924 گز است. بنابراین 724 متر از تهران و 950 متر از قم مرتفعتر و به همین لحاظ هوای آن نیز از دو شهر مذکور سردتر است. شهر گلپایگان یکی از شهرهای قدیمی کشور بوده و دارای ابنیه و عمارات قدیمی از جمله مسجد و مناری از دوره سلاجقه است. بنای امامزاده 17 تن و از دوره صفویه و کتیبه آن بنام امامقلی خان منقوش است. سکنۀ شهر به اضافۀ 9 آبادی نزدیک در حدود 22هزار تن است. این شهر یک دانشسرا، یک دبیرستان و شش باب دبستان دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 6). نام شهری است به عراق در میان اسپاهان و همدان و بانی آن همای چهره آزاد بنت بهمن درازدست پسر اسپندیار روئین تن بوده و آنرا چهرزادگان مینامیدند و جرفادقان معرب آن است. (آنندراج) :
تا بخت جاودان بتو داده ست فر و جاه
گل پایگان بهشت کند فر و جاه تو.
امیرمعزی (دیوان ص 678)
تا بخت جاودان بتو داده ست فر و جاه
گل پایگان بهشت کند فر و جاه تو.
امیرمعزی (دیوان ص 678)
