- پروکپیوس (پْرُ / پُ رُ کُ)
بزرگترین مورخ بیزانس (روم شرقی). وی در آخر قرن پنجم میلادی تولد یافت و پس از اتمام تحصیلات دبیر بی لیزار سردار معروف به یزانس شد (527 میلادی). در جنگهائی که این سردار با واندالها و گت ها در ایتالیا و ایران کرد مورخ مذکور با او بودسال وفاتش معلوم نیست بعضی تصور میکنند که در حدود 560 میلادی بوده است. از کتابهای او دو کتاب اول راجع است به جنگهای بیزانس با ایران، سومی و چهارمی جنگ با واندالها، پنجمی و ششمی و هفتمی جنگ با گت ها، هشتمین کتاب او دنبالۀ تمام کتابهای مذکور است چون در این کتابها مورخ مذکور تمجید بسیار از بی لیزار کرده و شرح زندگانی او را نوشته، سابقاً تصور میکردند که این کتابها را باید ’شرح احوال بی لیزار’ نامید، ولی حالا معلوم است که کتب او تاریخ جنگهای این سردار است و تمجیدات مورخ از اینجاست که بی لیزار را سردار نامی و معروف آن زمان می دانستند و پروکوپ باو معتقد بود این کتابها را خود مورخ مذکور ’هیستوری کن’ نامیده کتابی هم از این مورخ بدست آمده که موسوم به ’تاریخ سرّی’ است. در این کتاب از ژوستی نین، قیصر معاصر روم شرقی و زن او بسیار بد نوشته و استبداد اولی و فساد اخلاق دومی را نموده و جاهائی هم از این کتاب به بی لیزار و زن او برمیخورد. کتاب مزبور پس از مرگ پروکپ منتشر شد راجع به این کتاب بسیاری از محققین عقیده داشتند که از قلم مورخ مذکور نیست و به او نسبت داده اند، زیرا مندرجات او با تاریخ جنگهای بی لیزار تفاوت زیاد دارد، ولی پس از مطالعات ’دان’ که تحقیقات عمیق کرد، این عقیده رسوخ یافت که تاریخ سری از قلم خود مورخ مزبور است: چیزهائی را که در تاریخ جنگها نمی توانسته بنویسد در کتاب سرّی گنجانده و تا اندازه ای هم مبالغه کرده است. اگرچه این عقیده را بعض محققین دیگر ردّ کرده اند ولی باز عقیدۀ ’دان’ طرفداران بسیار دارد. تألیف سوم پروکپ راجع به بناهای ژوستی نین است و در اینجا مورخ تمجید بسیار از امپراطور مزبور کرده است. راجع به تاریخ جنگها یا ’هیس توری کن’ باید گفت که این کتاب بزرگترین تاریخی است که در این دورۀ تاریخ یونان نوشته شده. از حیث انشاء پروکپ تقلید از هرودوت و توسیدید کرده و از اینجا معلوم است که زبان قدیم یونانی در این زمان اگرچه در شرف تغییر کردن بوده ول-ی هنوز نمرده بود. و این کتاب را قدر میدانند، زیرا چون نویسندۀ آن شاهد قضایا و وقایع بود بیطرفانه وقایع را ضبط کرده. کلیه کتاب او در مرحل-ۀ تمام شدن عهد قدیم و شروع گشتن قرون وسطی است. از آنچه گفته شد معلوم است که کتابهای او برای تاریخ این زمان ایران هم منبع مهمی است.