معنی طغرلبک - جستجوی لغت در جدول جو

طغرلبک

لغت نامه دهخدا

طغرل

(پسرانه)

پرنده شکاری از خانواده باز

فرهنگ نامهای ایرانی

طغرل

پرنده ای شکاری از خانوادۀ باز

فرهنگ فارسی عمید

طغرل بیک

(طُ رِ / رُ بَ)

طرزلو، دهی از دهستان روضه چای بخش حومه شهرستان ارومیه واقع در 10500 گزی جنوب باختری ارومیه و 6 هزارگزی شمال راه ارابه رو ارومیه به سلوانا. موقع جغرافیایی آن کوهستانی و سردسیر است. 118 تن سکنه دارد. آب آن از قنات و چشمه و محصول آن غلات و توتون و شغل اهالی زراعت و گله داری و صنایع دستی زنان جاجیم بافی است. راه مالرو دارد. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 4)

لغت نامه دهخدا

طغرل

(طُ رِ/ رُ)

نام مرغی است شکاری:
الا تا بانگ درّاج است و قمری
الا تانام سیمرغ است و طغرل.
منوچهری.
دل تیهو از چنگ طغرل بداغ
رباینده باز از دل میغ ماغ.
اسدی.
، در لغات شاهنامه تألیف ولف، بمعنی شاهین نیز آمده است. رشیدی در فرهنگ خود آورده که این لفظ ترکی است (به استناد نسخۀ میرزا) و مولانا سروری گفته که از ترکان پرسیده شد، گفتند ترکی نیست، و ظاهراً ترکی مغولستان است. (رشیدی). بعضی گویند باز است و بعضی شاهین، و میرزا ابراهیم گفته که این لفظ ترکی است. (فرهنگ خطی). پرنده ای است شکاری از جنس زردچشم. مؤلف بازنامۀ ناصری گوید: هرچند من با همه گردش و احتیاط طغرل را ندیده ام، اما از صفاتی که شنیده و در کتب دیده شده از نوع زردچشم است. بعد حکایت یک طغرل را نقل میکند که از چین برای بهرام گور آورده بودند. (فرهنگ نظام ج 3 ص 643). صاحب مجمعالفرس و حافظ اوبهی و مؤلف برهان و صاحب غیاث اللغات و آنندراج در فرهنگ خود لفظطغرل را بضم راء ضبط کرده اند. مؤلف آنندراج در فرهنگ خود آورده که: طغرل، جانور شکاری و پادشاهی است واین ترکی است و بعضی گویند از ترکان تحقیق شده ترکی نیست. ظاهراً ترکی مغولستانی است. حکیم زلالی:
ز بیمش اشک سیمابند در گل
طغان و سنجر و بهرام وطغرل.
خواجه سلمان:
در جاه گرفتم که شدی طغرل و سنجر
بنگر که کجایند کنون سنجر و طغرل.
(از بهار عجم).
و در غیاث نوشته که طغرل نام پادشاهی از پادشاهان سلجوقی و بر وزن بلبل جانوری است شکاری طائر مثل باز وعقاب. (از برهان و مدار و سراج). و در چهار شربت نوشته که تغرل به تای فوقانی در ترکی بهری را گویند که طائر شکاری معروف است. مؤلف گوید که طغرل مبدل همین است. (آنندراج). ولف در فرهنگ شاهنامه گوید: ماکان در شاهنامه که طبع کرده همه جا طغرل را بفتح راء ضبط کرده است:
بزد طبل و طغرل شد اندر هوا
شکیبا نشد مرغ فرمانروا.
فردوسی.
که طغرل به شاخی برآویخته ست
کنون بازدارش بگیرد به دست.
فردوسی.
ز دیدارشان چشم او خیره گشت
ز باز و ز طغرل دلش تیره گشت.
فردوسی.
به برزین چنین گفت شاه جهان
که امروز طغرل ز ما شد نهان.
فردوسی.
ابا بازداران صدوشصت باز
دوصد چرخ و شاهین گردن فراز
پس اندر یکی مرغ بودی سیاه
گرامی تر آن بود در چشم شاه
سیاهش دو چنگ و به منقار زرد
چو زرّدرخشنده بر لاجورد
همی خواندندیش طغرل بنام
دو چشمش چنان چون پر از خون دو جام.
فردوسی.
دوصد باز و افزون ز سیصد خشین
صدوشصت طغرل همه به گزین.
اسدی (گرشاسب نامه ص 304).
سرش طغرل و تنش یکسر ز زر
ز یاقوت چشم از زبرجدش پر.
اسدی (گرشاسب نامه ص 313).
بلی خجل شود آن باشه ای که ناگاهان
به آشیانۀ او میهمان رسد طغرل
ز جاه صاحب عادل ملک بگرداناد
گزند چشم بدو طعن حاسد و عاذل.
سوزنی.
و رجوع به فرهنگ شعوری ج 2 ص 165 شود

لغت نامه دهخدا

طغرل

(طُ رِ / رُ)

ابن ارسلان، السلطان الاعظم رکن الدنیا و الدین معز الاسلام و المسلمین، ابوطالب طغرل بن ارسلان قسیم امیرالمؤمنین (طغرل ثالث) (573 تا 590 هجری قمری) .کمال دولت و کامیاری و وفور حشمت و بختیاری سلطان ماضی طغرل سلجوقی از آن زیادت بود که دست عبارت به دامن شرح اندکی از آن رسد یا عشری از معشار آن در حیز وصف آید. به تأیید الهی و عنایت لایزالی که مستدعی سعادت ابدی و مقتضی دولت سرمدی است اختصاص یافته بی تکاپوی جنگ، چنگ در دامن مراد زد و بی تعب طلب، عروس مملکت را در کنار گرفت و بی زحمت غرس، میوۀ سلطنت از درخت دولت بچید و در رعایت رعیت نام نیک اندوخت و در اشاعت خیرات و انعام درباره رعایا و رعاه و دفع ظلمه و سد اطماع مستأکله و رفع رسوم اهل عدوان و احسان در حق عامۀ عالمیان مشارالیه گشت. و در احیاء قواعد اجداد و تجدید مراسم اسلاف سعی بلیغ نمود، و در عهد پادشاهی او کژی جز در زلف دلبران چین به دست نمی آمد، و فتنه جز از چشم خوبان نازنین برنمیخاست. ذاتش مستجمع کمالات نفسانی و خصایص جهانبانی بود. صورت پسندیده و سیرت گزیده داشت و به علم و هنر آراسته و به عقل و فضل پیراسته بود. در سخندانی موی شکافتی، و شعری روان چون آب حیوان گفتی، تعظیم علما و انعام درباره فضلا علی الدوام فرمودی، و التفات خاطر ایشان سبب ازدیاد رونق امور و اتمام مناهج جمهور دانستی، در حق شیخ الاسلام ربانی بایزید ثانی، ظهیرالدین بلخی که درعهد خویش با کمال علم و غزارت فضل مذکور بود و به تقوی و دینداری مشهور، اعتقادات صادقانه و صفای صوفیانه داشت، و شبها به قدم ارادت جهت استراحت به زاویۀشیخ رفتی و مصالح ملک و دین با وی مشورت کردی و امراء دولت را این معنی گلوگیر می آمد و از چاره و تدبیرعاجز آمدند و به اتفاق با سلطان نفاق آغاز نهادند وبه عهود و مواثیق مقرر کردند که یداً واحداً باشند و در قصد سلطان بکوشند و شیخ به فراست و قرائن قولی و فعلی بدانست و به حکم رخصت ذکر مساوی الشخص لمصلحهالغیر بنابر رعایت حقوق مصاحبت با سلطان بگفت. شعر:
چو کاری بی فضول من برآید
مرا در وی سخن گفتن نشاید
وگر بینم که نابینا و چاه است
اگر خاموش بنشینم گناه است.
سلطان با امرا بیعنایت گشت و اثر آن به ظهور رسانید. امرا گرد هر حیلت و مکر برآمدند تا مگر از خشم سلطان امان یابند و مکتوبات به قتلغ اینانج که ساکن ری بود نوشتند به شکایت سلطان و آنکه او اکثر اوقات به خانه ظهیرالدین بلخی میباشد و در کل قضایا مخالفت از صواب دید او خطا می پندارد و ما را پشت پای زده و کالعدم انگاشته، و التماس کردند تا اوموافقت نماید و اجازت دهد تا ایشان به مشورت سیدعلأالدوله همدان سلطان را بگیرند و این مکتوبات در میان عصائی تعبیه کردند و به دست قاصدی دادند تا به ری برد و بدین تدبیر قناعت نکردند و شبها رنود و اوباش وشرارالناس را بر سر راهها می نشاندند تا باشد که بدان طریق سلطان را هلاک توانند کرد و چون آن تدبیر موافق تقدیر نیامد سلطان از آن آگاه شد و به احتیاط ترددمیفرمود. شعر:
یرید الجاهدون لیطفئوه
و یأبی اﷲ الا ان یتمه.
و قاصد به ری رفت و در اثناءراه با پسر سراج الدین قتلغآبه شرابی دچار خورد و اواز قاصد تعرف هر جائی میکرد و قاصد از بی طالعی چنانچه شیوۀ بددولتان باشد ملالتی بنمود و التفاتی کماینبغی نکرد. پسر سراج الدین از آن بی التفاتی برنجید، گرزی گران که بر دست داشت براند تا بر آن نادان زند، او محافظت نفس را عصا در مقابل صدمۀ گرز بداشت و گرزبر عصا آمد و عصا خرد و ناچیز شد و مکتوبات هر یک بر طرفی افتاد. شعر:
تعبیه ها بین که روزگار برآرد
تا ز دل بیدلی دمار برآرد.
پسر سراج الدین مکتومات بخواند و چون بر حال اطلاع یافت در رفتن شتاب کرد و به حضرت سلطان رفت و نوشته ها عرض کرد و آن قصد منجح و آن تجارت مربح نیامد. سلطان روز دیگر که ارکان دولت بر معتاد عادت به حضرت آمدند، بیرون نیامد و سیدفخرالدین علاءالدوله را که بدان کبیره متهم و با آن جماعت همدم بود به خلوت طلب داشت و او را بنابر آنکه از خاندان نبوت و دودمان رسالت بود و به شرف سیادت و انتما به خانوادۀ ولایت ممتاز خلعت عفو پوشانید وجرعۀ لطف نوشانید. و قصۀ حال بر رای رزین او عرض کرد و بعد از آن خواجه عزیز وزیر و پسران او موفق وکیل در و ظهیر منشی و شهاب چک نویس و قتلغ طشتدار و چند کس دیگر را که در این کار با ایشان همراز بودند طلب کرد و هر یک را نوشتۀ خویش میداد و میگفت: اقراء کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیباً. شعر:
اگر بار خار است خود کشته ای
وگر پرنیان است خود رشته ای.
ایشان با خار غم، چار و ناچار دوچار خوردند و دردی دردی بیدوا نوش کردند، و در آن روز که ’یوم تبلی السرائر’ صفت آن بود، در غرقاب حیرت و مذلت افتادند، و به امر سلطان جهان آن عاصیان را در قلعۀ همدان مقید و محبوس کردند. بعد از آن متحیران بادیۀ محنت و مجاوران زندان مشقت، طوعاً او کرهاً التجا به جناب مجد و معالی شیخ الاسلام بلخی کردند، و گفتند اگر سلطان بر این چند بی دولت که چون مرغ نیم بسمل در اضطراب و از نظر مشتری سعادت در حجاب آمده، و به باد نکبت از اعلی علیین به تحت التراب افتاده ببخشد، و رقم عفو بر زلت ما کشد ما آنچه از املاک و اموال که لولاه لم تقطع یمین سارق، ایثار کنیم و از اعراض دنیوی بیکبار اعراض نمائیم، و حکم أنیبوا الی ربکم، منقاد شویم، و امر توبوا الی اﷲ، امتثال کنیم، و موتوا قبل أن تموتوا بر نفس سرکش خوانیم، و ترک محرمات و منهیات از لوازم شمریم، و چون دیگر مریدان ملازمت گوشۀ سجادۀ مقدسه بر خود فرض گردانیم، تا از این میدان مردان، بو که سر بیرون بریم.شیخ الاسلام آن سخن به حضرت سلطان عرضه کرد، و گفت اگرمجرمان عاصی و خاطیان ساهی، بر معاصی و مناهی اقدام ننمایند، پادشاهان لذت صواب و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس، از کجا یابند، و اگر مجرمان مرتکب جرائم نگردند، ذوق اجر فمن عفی و اصلح، به کام خسروان زمانه چگونه رسد؟ شعر:
ترفق ایها المولی علیهم
فان الرفق بالجافی عتاب.
چون هست جهان بی وفا برگذران
گرهست ترا دسترسی برگذران
از هرکه گناه دیده ای عذر پذیر
وز هرکه جفا شنیده ای درگذران.
و سلطان در این باب اندیشه فرمود و در آن بود که جریمۀایشان را عفو کند، اتفاقاً در این میانه روزی جهت ملاحظت عمارت به قلعه رفت، و قتلغ طشتدار را هوس جان باختن و بر سر دار وطن گرفتن بر سر آمد، و زبان برگشاد، و ناسزا گفتن آغاز کرد، و گفت من در تدبیر آن بودم که دمار از نهاد تو برآرم، و به پدرت ملحق گردانم، چون دولت تو بیدار بود، و بخت من در خواب، فرصت نداد، اکنون توقف در کشتن من چراست. بیت:
وعده ای می ندهم، هین من و قتال و طناب
مهلتی می ننهم، هان من و جلادو دوال.
سر من برگیر و چنین و چنان کن، و الیأس احدی الراحتین و دیر است تا گفته اند، بیت:
هرکه دست از جان بشوید
هرچه خواهد آن بگوید.
سلطان گفت با پدرم که نعم این جهانی به تو داد، و ترا از بندگی به خداوندی رسانید، چه کینه داشتی، و در حق آن ولینعمت چه اندیشه کرده بودی ؟ گفت به اشارت اتابک محمد سیدعلاءالدوله ده هزار دینار زر سرخ به من داد تاپدرت را در حمام، حمام دادم، و حمام روحش را از قفس کالبد به صحرای ممات فرستادم. سلطان از این سخن عظیم در خشم رفت، و چشم مرحمت درهم نهاد، و به قتل آن محبوسان حکم فرمود، مثل: ان البلاء موکل ٌ بالمنطق، و هرچند سیدعلاءالدوله در جریمۀ اول معفو بود، بلی چون این کبیره ضمیمۀ قضیۀ اول شد، و از میان آن قوم، اول الجریده، و واسطهالقلاده، و سرالمسئله، و بیت القصیده او بود زلهالعالم یضرب بها الطبل، در تدبیر فوات او مشغول شد، و چون قتل چنان سیدی، مصراع: هم نبوت در نسب هم پادشاهی در حسب، از دینداری و نیکوکاری بعید بود در آن تلعمی میکرد، و توقفی میفرمود، و در آن وقت که از همدان بیرون میرفت، التماس کرد تا به مسافرت با وی موافقت کند و از وطن اصلی مهاجرت نماید، سیدعلاءالدوله تمارضی ساخت، و تکاسلی مینمود، اما چون سلطان در مبالغت افراط میکرد و در ارادت مصاحبت با وی الحاح میفرمود از مطاوعت چاره ندید و چون دو منزل از همدان بیرون شدند شیطان رجیم سلطان رحیم را از راه صواب بگردانید و بر آن داشت که به هلاک آن سید کریم اشارت کرد و او را زه برنهادند و مرقدش به همدان فرستاد و این حرکت مذموم بر سلطان مبارک نیامد و بدان واسطه کار و بار سلطنت و روز بازار مملکت بهم برآمدو سلطان مدتی در ششدرۀ بلیت و بادیۀ نکبت افتاد واتابک ارسلان از آذربایجان به جنگ برخاست و سلطان تختگاه بگذاشت و روی به آذربایجان بنهاد و اتابک ارسلان از عقب سلطان برفت و اسباب و اموال بیشمار به تاراج داد و سلطان بعد از هزار حیله بجست و به قفچاق رفت و از دارالخلافه به اسم اتابک تشریفی و منشوری بفرستادند و کار مملکت بر او مقرر گشت و بعد از مدتی سلطان به همدان آمد اسباب پادشاهی را پشت پای زده و تخت فرماندهی بگذاشته و روی از عروس دنیی بدمهر، شعر:
شئوم ملول ٌ لایدوم لصاحب
نشوزٌ فروک ٌ لایجیب لخاطب
بگردانیده و بر سر تربت اسلاف و اجداد خود که پادشاهان دین دار و کامکاران نیکوکار و منصفان ظالم برانداز و منتصفان مظلوم نوازبودند مقیم شده و بعد ذلک به مشورت و اشارت اتابک ارسلان امراء عراق و معتکفان خانه نفاق مخربان اساس وفاق از پی سلطان آفاق بیامدند و گفتند: به حکم سوابق حقوق سالفه و تربیت گذشته از اتابک ارسلان کرانه کرده ایم و از او برگشته و به خدمت آمده، اگر سلطان گناه ما ببخشد و ما را خلعت عفونا عما سلف پوشاند تا کمرخدمت بر میان جان بندیم و ملازم حضرت شویم. سلطان ازبدطالعی آن کلمات مجوف به توجه بشنید و بر ایشان مغلظۀ ایمان که مخالفت آن محل مخالف ایمان باشد عرض کرد و وعده کرد که به میدان سورین عمد (؟) ملاقات مجدد گردانند و چون به میدان رسیدند امرا گرد چتر سلطان حلقه زدند و فخرالدین قتلغ که ننگ هر سگ دین بود شمشیری بر چتر سلطان زد و به اتفاق سلطان را بگرفتند وکردند آنچه کردند. فی الجمله زحمت و ناکامی سلطان متضاعف شد و محنت و بددولتی متزاید گشت و بنابر آنکه مصراع: برگ گل آسیب دندان برندارد بیش از این، فریادیا موت ان الحیوه ذمیمه، میزد و میگفت مصراع:
سیرم ز حیات محنت آگندۀ خویش.
و چون خبر این حادثه مشهور شد، اتابک ارسلان به همدان آمد، و ملک سنجربن سلیمان را از قلعه بخواند تا بر تخت سلطنت نشاند، ناگاه از دارالخلافه ملطفه ای به اتابک فرستادند، مشتمل بر آنکه ترا خود بر تخت سلطنت میباید نشست، به دیگری چه ضرورت، و به قبلۀ دیگر چه حاجت، اتابک ارسلان را خود نیم اشارت تمام بود، و این اشارت بشارتی دانست، و به کاری که بدان منصوب بود، و به شغلی که بدان منسوب قناعت نکرد، و خود بر تخت سلطنت قرار گرفت و اذا اراد اﷲ هلاک نمله انبت لها جناحین. امراء عراق که در قصد و ایذاء ولینعمت اتفاق کرده بودند و هر یک خود را به مرتبه ای به اتابک مساوی بل راجح میدانستند و دم از نخوت میزدند با یکدیگر مشورت کردند و گفتند چون ما با سلطان طغرل با وجود حق نعمت و انتما به خانوادۀ سلطنت بیمروتی کردیم و کمر کسر حال او بر میان بستیم دیگر بر ما چه اعتماد کند و کدام کس دوستی ما را وزنی نهد و مبادا که اتابک چون به مخالصت ما وثوقی ندارد در هلاک ما سعی کند و خواهد که غلامان خود را به منصب ما منسوب گرداند و به اتفاق برفتند و اتابک را بگرفتند و به قتل آوردند و روز دیگر مملکتی که مستحقی چون سلطان طغرل داشت بی خداوند پنداشتند و مانند میراث پدر و مادر بر خود قسمت کردند و هر یک مملکتی را در تحت حکم خویش گرفتند و بر عراق حاکم و فرمانروا گشتند. بیت:
بر بزرگان زمانه شده خردان سالار
بر کریمان جهان گشته لئیمان مهتر
بر در دونان احرار حزین و نالان
در کف رندان ابرار اسیر و مضطر.
و بعد از آنکه اتابک را کشته بودند رسولان اطراف به عزم دیدار او کالبرق الخاطف میرسیدند که می پنداشتند که بناء مملکت او برقرار است و اساس سلطنتش استوار و ندانستند که هر قاعده که بر خلاف اصل باشد دیر نپاید و هر بنا که بنیاد آن به باد هوس نهاده باشد زوداز پای درآید، مثل: ان للبطال حوله ثم یضمحل. و چون حال بدین منوال میدیدند متعجب و متحسر بازمیگردیدندو در اثناء راه آیندگان را میگفت بیت:
آن مصر مملکت که تو دیدی خراب شد
وآن نیل مکرمت که شنیدی سراب شد.
فی القصه مملکت عراق بر فخرالدین قتلغ و امرا قرار گرفت و صارت البئر المعطله قصراًمشیداً و گمان بردند که الی ان یرث اﷲ الارض آن طول و عرض بخواهد ماند و الی قیام الساعه و ساعهالقیام، توسن فلک بدرام لگام کام و مرام در دست آن مغروران ایام بخواهد گذاشت. خود به زمانی اندک آن کار و بار بهم برآمد و بازار آن جمعیت آشفته شد. و سبب آن بود که اسفهسالار حسام الدین دزماری و چند کس دیگر که حقگذاری نعم و ایادی سلطان منقرض دانستند و شکر منعم عقلاً و شرعاً متحتم میشناختند جان بر کف نهاده و صاحب الحق احق به متاعه، برخواندند و سلطان را از قلعه بیرون آوردند و با لشکری چیده برچیده مصراع:
بدان امید که سعی فلک کند مشکور
روی به عراق نهادند و به در قزوین میان هر دو قوم اتفاق ملاقات افتاد و اسبان عراقیان گندم خورده بودند و از چاه نکبت سیراب شده و بدین واسطه قوت مصاف نداشتند و سلطانیان هست و نیست ایشان به تاراج ببردند. و عروس مملکت که یار قدیم سلطان بود برقع انداخت و کدخدای قضا و قدر در کشورجد و پدر بر سلطان دادگر برگشاد. بیت:
و الحمد ﷲ علی فضله
اذ رجع الحق الی اصله.
صداء گنبد پیروزه میدهد آواز
که آمد آب معالی به جوی دولت باز.
و سلطان بر تخت سلطنت قرار گرفت و بر سریر مملکت جای یافت و به زبان شکر میگفت: یا لیت قومی یعلمون. بما غفر لی ربی و جعلنی من المکرمین. و بفرمود تا فخرالدین قتلغ را بر دار کردند و در سنۀ تسع و ثمانین و خمسمائه (589 هجری قمری) خواجه معین الدین کاشی را بردست وزارت نشاند و او را در حل و عقد امور مملکت نافذالامر گردانید و به فصل بهار به ری رفت و طبرک را بستد و خراب کرد و طمغاج خوارزمی را که از قبل خوارزمشاه کوتوال قلعه بود کشته به تحفه به خوارزم فرستاد و ملک را از زحمت هر گدائی و مداخلت هر بی سروپائی خلاص داد و از اطراف و اکناف جهان روی به درگاه سلطان نهادند و طایفه ای از خدم و خول که همیشه میخواستندکه ملازم آستان معدلت آشیان سلطان باشند و در شدت و رخا یار غار و از پادشاه باسزا به زاری و نیاز و روزه و نماز حشمت و ملکداری و سلطنت و شهریاری او مسئلت میکردند و به حکم شعر:
وانی لارجو ان یعود زماننا
بوصل فمن بعد الشتاء ربیع
انجاح مقصود را منتظرمیبودند و میگفت بیت:
این دولت سرمستش هشیار شود روزی
وین بخت گران خوابش بیدار شود روزی
به حضرت سلطان آمدند و تختگاه رونقی تازه ورفعتی بی اندازه یافت و در محرم سنۀ تسعین و خمسمائه (590 هجری قمری) جمعی از راه حسد و کوتاه همتی و حقد و فرعون طبعی تقبیح حال معین الدین کاشی بر حضرت سلطان ماضی بکردند و وزارت به خواجه فخرالدین پسر صفی الدین ورامینی تفویض فرمود و معین الدین را بگرفت و فخرالدین را به تمکینی هرچه تمامتر بر مسند تدبیر نشاند وخوارزمشاه تکش که کفران نعمت کار او و پیشۀ پدر بود و کابراً عن کابر به میراث یافته به مهمی روی به عراق نهاد و اتفاقاً در آن چند روز سلطان مقبل مقبول به عیش و طرب مشغول بود و از تدبیر کار ملک ملول و آمدن خوارزمشاه را وقعی ننهاد و ندانست که شرالسمک یکدر الماء و چون کارد به استخوان رسید و حکایت در تقویت جان و تخریب خان و مان میرفت سلطان لشکر آماده کرد و از همدان بیرون آمد و این دو بیت در آن وقت در سلک نظم آورد:
رباعی:
رو جوشن من بیار تا درپوشم
کاین کار مرا فتاد تا خود کوشم
تا هست به کف گرز و سپر بر دوشم
من ملک عراق را به جان نفروشم.
و یوم التقی الجمعان در شهر جمادی الاخری سنۀ تسع و ثمانین و خمسمائه (589 هجری قمری) بود وچون از طرفین جنگ درپیوست و حمله کردند جملۀ امراءسلطان عصابۀ عقوق بر پیشانی ادبار بازبستند و جوشن بی حمیتی درپوشیدند و خود بیمروتی بر سر نهادند و سلطان به حکم آنکه گفته اند بیت:
چو مرد بر هنر خویش ایمنی دارد
شود بدیدۀ دشمن به جستن پیکار
به نفس خویش مصراع:
علی مرکب کالریح تجری الموامیا
در میان میدان دشمنان رفت به امید آنکه مصراع:
مگر بخت نیکش بود رهنمای.
و لشکر از راه ستیز طریق گریز برگرفتند و سلطان را فریداً وحیداً بگذاشتند و چون سلطان پریشان حال گشت، و از دلیران کارزار و شیران آدمیخوار غایب ماند، جمله روی به وی نهادند و او را در حکم قید خویش آوردند و قتلغ اینانج قصد کشتن وی کرد و سلطان ظن برد که مگر او را یقین شود که او کیست به فوات او نکوشد و در آن کار عنان اختیار به دست شیطان بدکار مکار ندهد و خود از سر برگرفت مصراع:
فریاد ز دست خویش فریاد.
کالباحث عن حتفه بظلفه و الجادع مآرن انفه بکفه. قتلغ اینانج خود اورا میطلبید شمشیر عدوان از غلاف عصیان برکشید و از سر جهل با نفس بداصل گفت مصراع:
باری چو گنه کنی کبیره
و سلطان را شهید کردو به تحفه نزد خوارزمشاه برد. خوارزمشاه چون خصم راکشته دید و مقصود به حصول پیوسته یافت از اسب پیاده گشت و سجدۀ شکر گزارد و سر سلطان به بغداد فرستاد و تن نازنین آن سپهدار تاجدار را در بازار ری بر دارکرد. بیت:
پادشاهی پادشاهی ایزد است، ایرا که او
جاودانه کامکار و پایدار و پادشاست.
گویند در میان معرکه کمال الدین شاعر را که از ندماء حضرت و مادحان درگاه سلطنت بود بگرفتند و پیش نظام الملک مسعود وزیر آوردند. وزیر باتدبیر با شاعر نیک تقریر گفت: آنهمه آوازۀ قوت و شجاعت و شوکت و مبارزت طغرل که در جهان افتاده بود خود این بود؟ کمال الدین برفور جواب داد که بیت:
ز بیژن فزون بود هومان بزور
هنر عیب گردد چو برگشت هور.
(از العراضه صص 163- 177).
در ذیل تاریخ سلجوقنامۀ ظهیری نیشابوری تألیف ابوحامد محمد بن ابراهیم که بسال 599 تألیف شده آورده: بعدما که هشت سال و دو ماه از واقعۀ سلطان طغرل بن ارسلان گذشته فریاد از نهادش [مؤلف] برآمد و این بیت از گفتۀ سنائی در قلم آمد:
سر الب ارسلان دیدی ز رفعت رفته بر گردون
به مرو آ تا به خاک اندر تن الب ارسلان بینی.
سلطان طغرل پادشاهی با عدل و سیاست بود که در آل سلجوق ایزدتعالی در خلق و عدل و عفت و هنر و فرهنگ هیچ چیز از او دریغ نداشته بود. در مردی حیدر وقت و رستم عهد بود، در عدالت و سخاوت و بلاغت یگانه دهر، عالم دوست و درویش نواز. او را یک عیب بود که بر ساقه و مهانه و دمامه دولت افتاد و با تقدیر کوشش سود نمیداشت. تا اتابک محمد پهلوان در حیات بود سلطان و خلق عالم در رفاهیت و آسایش بودند و چون در ذی الحجۀ احدی و ثمانین و خمسمائه (581 هجری قمری) اتابک محمد ایلدگز متوفی شد به شهر ری و طغرل به ساوه بود با بعضی امرا و بعضی به ری در خدمت قتلغ اینانج و جمال ایبه چاشنی گیر و سیف الدین روس به اصفهان بودند، سلطان خواست که کار ملک به قواعد گذشته بازآورد چنانکه سلاطین بر دست امرا در خفیه و ملا کس میفرستادند به استدعای اتابک قزل ارسلان تا قزل با لشکری گران به در همدان آمد و به کوشک باغ ملاقات افتاد. زمرۀ بدگویان و فتانان عراق او را بر سر سلطان و سلطان را بر او ناایمن کردند و کار سلطنت به وجود اتابک از دست برفت و اتابک کار سلطان بیکبارگی فروگرفت و بی حضور و مشورت طمع در ملک سلطان کرد. بعضی خواص سلطان را محبوس کرد و بعضی را به مال بفریفت و کار معاش بر سلطان تنگ گرفت بقول صاحب اغراض و جمال الدین ایبه و سیف الدین روس به مجاهر عصیان ظاهر کردند و در خفیه احوال با سلطان مینمودند، پس اتابک با سلطان روی به اصفهان نهادند و ایشان قصد ری کردند. اتابک بر اثر ایشان به ساوه رفت و آنجا الملک خاتون بنت اینانج در حبالۀ عقد نکاح آورد و از آنجا به ری شدند و در محافظت سلطان اهتمام تمام میکردند و جمال ایبه و روس به سمنان شدند تا یک شب سلطان فرصتی یافت در جمادی الاولی ثلاث و ثمانین و خمسمائه (583 هجری قمری) با خواص خویش از سر دولاب سوار شد و پیش ایبه و روس رفت به سمنان، اتابک و جمله لشکر بعقب او رفت یک روز فریقین مصاف روی باروی داد و اتابک با کثرت حشم و سپاه انبوه شکسته شد به ری بازآمد و سلطان دیه دایه که ملاحده داشتند حصار داد وبستد و خراب کرد. بعد از آن به مازندران شد و ملک آنجا خدمتی پسندیده تقدیم میداشت. بدگویان سلطان را متوحش گردانیدند تا یک روز که سلطان را مهمان خواست کردن سلطان بی آگاهی ملک برنشست و به راه ری به سمنان آمد. ملک متغیر و منفعل شد، کس فرستاد و تمهید عذر نمود و بیگناهی او بظاهر سلطان قبول کرد و اتابک در رمضان ثلاث و ثمانین و خمسمائه (583 هجری قمری) به شهر آمد و امراء عراق آغاز مخالفت آغالیدن میکردند و به اراجیف آوازۀ سلطان می افکندند که می آید اتابک ناامید شد در چهارم رمضان سنۀ ثلاث و ثمانین و خمسمائه درشب ناگاه عزم آذربایجان کرد و بنه جمله برجای بماندند به در همدان و در آن وقت امیر ابوبکر به شهر بروجرد بود و سراج الدین قیماز به اصفهان به تعجیل برآمد و در نهم رمضان به همدان آمد و قتلغ اینانج از راه زنجان به محروسۀ ری شد و امیر ایاز به قلعۀ بهستان و در چهارم رمضان این سال وزارت به عزالدین تفویض افتاد و سراج الدین قیماز از اصفهان بیامد و با امیر ابوبکر متفق شد و روی به آذربایجان نهادند، در این وقت طغرل از راه بیابانک به ساوه آمد، فصل زمستان بود وامیر علمدار به همدان چون خبر مسیر ابوبکر شنیدند سلطان با جمعی جوانان و بزرگزادگان جهان نادیده در محرم اربع و ثمانین و خمسمائه (584 هجری قمری) کرکهری رفت و راه ایشان بگرفت. امیر علمدار کشته شد با جمعی جوانان اکابر و چون فصل بهار درآمد قتلغ اینانج از ری پیش سلطان آمد و با هم متوجه آذربایجان شدند. اراجیف آوازۀ آمدن اتابک به عراق میدادند. در آخر صفر این سال خبر متواتر شد که وزیر بغداد با پانزده هزار سوار بقصد ملک عراق و مدد اتابک میرسند. سلطان از کنارسپیدرود به تاختن به دو شبانروز به دای مرج آمد ششم ربیعالاول اربع و ثمانین و خمسمائه با او سپاهی قلیل مانده بود، با لشکر بغداد مصاف داد و ایشان را بفور بشکست و وزیر ابن یوسف را بگرفت و چون خبر عساکر بغداد در افواه میدادند اتابک میخواست به عراق راند، چون سلطان به همدان آمد اتابک به یک منزلی رسیده بود، سلطان به کوشک مهران فرودآمد و اتابک به کوشک کهن نزول کرد و مدت یک ماه کمابیش میان ایشان جنگ قائم بود و کار بر لشکر اتابک تنگ شد، باز به اراجیف آوازۀ لشکر بغداد میدادند. اتابک بدان سبب برخاست و به ولایت اسدآباد رفت و سلطان در جمادی الاولی این سال به کوشک کهن، ایبه و ازابه که دو بندۀ بزرگ قدیمی بودند بکشت بجهت استیلا که میکردند و بدین سبب قتلغ اینانج مستوحش و منکر شد. علاءالدین تلاس برس و قتلغ اینانج برنشستند و به ری شدند بی اذن سلطان و سلطان جهت مراقبت خاتون بنۀ او را از پس او بفرستاد و علاءالدین رااستمالت و استعطاف فرمود و یکی از پسران خویش به وی داد و دستوری داد تا روان شد و سلطان به آذربایجان شد و ملک ارمن به خدمت شتافت و امیر علم را از قلعه خلاص داد. اتابک با لشکر بغداد و اسدآباد به همدان آمدند و در ماه رجب این سال خطبه و سکۀ ممالک بنام سنجربن سلیمان شاه کردند و بعد از یک چند میان اتابک و سپاه بغداد وحشتی خاست. اتابک عزم آذربایجان کرد و بغادده بازگشتند. سلطان روی به عراق نهاد و در هفتم ذی الحجۀ این سال چون زمستان درآمد سلطان خواجه عزیز را با دو پسر موفق و حیدر و قتلغ بفرمود تا هلاک کردند و قتلغ اینانج در این تاریخ به اصفهان آمد با لشکرگران، از قبل سلطان ازدمر شحنۀ اصفهان بود چنانچه معهود اصفهانیه است در شهر دوهوایی ظاهر شد و یک چند جنگ و جدل قائم بود پس ازدمر مستغاث و فریادنامه به سلطان مینویسد و سلطان بسبب زمستان تأخیر و تقصیر میکرد در رفتن تا در صفر خمس و ثمانین و خمسمائه (585 هجری قمری) شهر که ازدمر داشت بستدند و او را بکشتند. سلطان اول بهار قصد اصفهان کرد. قتلغ اینانج بالشکر خویش از پیش برخاست و سلطان از پس میرفت تا اززنگان بگذشتند و قتلغ اینانج پیش عم خویش قزل ارسلان میرفت و او را بزودی با لشکر بسیار به عراق آورد و سلطان را حشم اندک بود خواست که به اصفهان رود جماعتی غدر کردند و در نهان ملطفه ها مینوشتند، و عزم سلطان از اصفهان باطل کرد تا اتابک به همدان رسید سلطان به راه بروجرد برون شد و اتابک با لشکر بسیار در عقب سلطان میرفت. سلطان را دوهوائی لشکر خویش معلوم شد، مصاف نداد، همچنان میرفت و اتابک در پی او تا جملۀ بنه و خزانه و اسباب و آلات از او بازماندند و لشکریان بعضی پیش اتابک گریختند و دیگران دست از هم بدادند. سلطان با زمرۀ خواص رو به آذربایجان نهاد و در میان خیل عزالدین قفچاق رفت و با او وصلتی و پیوندی کرد تا باز لشکر و اسباب مهیا شد کار سلطان بالا گرفت، رسولی به دارالخلافه فرستاد و عذر مقاومتی که وزیر بااو کرده بود بخواست و چون رسول بازآمد درخواست کرده بودند که پسری ازآن خویش اینجا فرستد، جهت دیوان عزیز پسری آنجا فرستاد و بعد از آن به اختیار حسن قبچاق روی به آذربایجان نهاد و چون سلطان رفت اتابک به همدان آمد و سنجربن سلیمان را بر تخت نشاند. بعد از یک چند خبر آمد که سلطان با ده هزار سوار قفچاق به آذربایجان رسید و خرابی میکند. اتابک مستشعر شد و عزم آذربایجان کرد و به مقابلۀ سلطان فرودآمد اما طاقت مقاومت نداشت، حیله کرد و رسولان آمدوشد نمودند و عهدی میان ایشان برفت که فیمابعد اتابک قصد قبچاق نکندو به سلطان گذارد بدین شرط مغلظه تمهید یافت و چون سلطان ایمن شد لشکر قفچاق را پراکنده کرد در ولایات واجازه داد و اتابک منتهز فرصت بود ناگاه بر سر سلطان تاختند و او را هزیمت کرد. او روی به همدان نهاد ودر آن زمان اندک مایه تکسری داشت تا به همدان رسیدن چند جایگاه با اتابک جنگ کرده بود و مصاف داده با صد مرد به همدان رسید. اتابک حشمی ساخته بر اثر او بفرستاد تا راه اصفهان نگاه دارد تا اتابک برسید سلطان از سر ضرورت و مصلحت وقت رسم استقبال تمهید نمود حالی که به اتابک رسید از گرد راه سلطان را فروگرفتند در رمضان ست و ثمانین و خمسمائه (586 هجری قمری) و بعداز دو روز او را و ملکشاه پسرش را به آذربایجان فرستاد به قلعۀ کهران به ولایت جبال بر کنار آب ارس موازی کران و ابراهیم آباد و اتابک را جمله بلاد عراق مستخلص گشت و بر جلوس او به سلطنت قرار افتاد، رسوم سلطنت آل سلجوق منقطع و منخفض شد و چون اسباب سلطنت تمام بساخت و از حل و عقد امور بپرداخت در شوال سبع و ثمانین و خمسمائه (587 ه.ق.) به کوشک کهن به در همدان اتابک قزل را کشته یافتند پنجاه زخم کارد بر اندام او زده. لشکریان از جنگ دست بداشتند و چون خبر واقعۀ اتابک قزل به آذربایجان منتشر شد اتابک ابوبکر همان شب به آذربایجان شد وتعزیۀ قزل بداشتند. قتلغ اینانج و والده اش با ری شدند و والی همدان بدرالدین قراکر اتابکی بود و رئیس مجدالدوله بن علاءالدوله قلعۀ همدان عمارت کردند و دراثنای آن خبر رسید که طغرل از قلعه خلاص یافته است. چون خبر محقق شد مجدالدوله امیدوار شد، بشارت بزد و خواست که قراکر را از شهر بیرون کند چهار روز محلۀ اتابکیان با قراکر تا محلات مجدالدوله جنگ کردند و بعد از آن زلزله ای صعب پیدا شد بدین سبب دست از جنگ بداشتند و چون خبر واقعۀ اتابک قزل منتشر شد کوتوال قلعۀ کهران به معاونت محمود ایاسغلی و بدرالدین دزماری سلطان را از بند خلاص دادند تا از آنجا به تبریز آمد و هر روز از جوانب سپاه بر او جمع میشدند. سلطان روی به عراق نهاد با سه هزار مرد و نورالدین قرابادی و عمر پسر شرف الدوله به سرخه سوار بود و قتلغ اینانج با دوازده هزار سوار همه مردان شیردل و مبارزان صف گسل روی بدو نهادند و به ظاهر قزوین روز آدینه پانزدهم جمادی الاّخره 588 مصاف دادند. سلطان ظفر یافت و قتلغ اینانج منهزم شد و سلطان به همدان رفت. خوارزمشاه تکش بن ارسلان بن اتسزبن محمد بن نوشتکین آگاه شد، غیرت و حمیت در نهاد او سر زد و خواست که حقگزاری نعمت خاندان سلجوقی کند و مدد فرستد اما چون محبوس بود در توقف داشت و نیز او را با برادر خویش سلطانشاه محمود بن ایل ارسلان مناقشت و معاتبت قائم بود نتوانست معاونۀ او کردن. چون اتابک را واقعه افتاد ملک معطل و مهمل ماند، سلطان خوارزمشاه هم به طلب و هم به حقگزاری روی به عراق نهاد و چون به ری رسید سلطان از قید خلاص یافته بود و قتلغ اینانج را شکسته و جوانب لشکرها به وی پیوسته، در این وقت قتلغ اینانج با مادر خود خاتون به ری آمد از پیش لشکر خوارزم به قلعۀ سرجهان پناهید و سلطان با لشکر فراوان به در ری به سردولاب فرودآمد و در جمادی الاّخرۀ ثمان و ثمانین و خمسمائه (588 هجری قمری) خوارزمشاه چون کار به نوعی دیگر دید و با طغرل لشکری تمام نبودطمع در ملک عراق کرد به طغرل پیغام فرستاد که در جملۀ عراق باید که سکه و خطبه بنام ما باشد، بعد از ذکر خلیفه ذکر من کنند. چند بار رسولان آمدوشد کردند، قرار شد که به خوارزمشاه بازگذارد بر این عهد و قرارخوارزمشاه بازگشت و جماعت اتابکیان قرآن خوان و قراگز و میاق و قتانه و شمله کش در این وقت به ولایت جرفادقان بودند. چون خوارزمشاه بازگشت این جماعت بر اثر او نرفتند و او را بر نقض عهد و میثاق بازداشتند. خوارزمشاه برگشت سلطان والدۀ قتلغ اینانج را در عقد نکاح خویش درآورد و در رمضان ثمان و ثمانین و خمسمائه او را از قلعۀ سرجاهان به همدان آورد و قتلغ اینانج به آذربایجان رفت و لشکر از اطراف رو به وی نهادند، با برادر خود ابوبکر مقاومت کرد، بعد از سه چهار مصاف ابوبکر مظفر آمد و در محرم تسع و ثمانین و خمسمائه (589 هجری قمری) طغانشاه بن مؤید از لشکر خوارزم منهزم شده پیش سلطان آمد و در ربیعالاول این سال معین الدین وزیر را فروگرفتند بسبب آنکه ملطفه ای به بغداد نوشته بود و چون نقض عهد خوارزمیان به مظان رسید به ری رفت. خوارزمیان بر قلعه گریختند، حصار داد و بستد، بعضی را بکشتند و دیگران بگریختند و در شعبان این سال سلطان بفرمود تا آن قلعه خراب کردند و وزارت باز به معین دادند و سلطان بیمار شد و به همدان آمد و شحنه با وزیر به ری بگذاشت و در این حال قتلغ اینانج منهزم از آذربایجان به قزوین آمد و مظفرالدین باردار با او متفق شد، قصد ری کرد، شحنه و وزیر با ساوه آمدند و از آنجا به همدان شدند. سلطان امیر علم را در شوال این سال با چهار هزار سوار به ری فرستاد. قتلغ اینانج منهزم شد و به دامغان رفت. بعد از یک چند امیر علم بیمار شد. قتلغ اینانج انتهاز فرصت یافته به خوارزمیان پناهید و سلطان به ساوه آمد. امیر علم را در محفه ای به همدان بردند و سلطان در ذی الحجۀ این سال عزم ری کرد با سپاهی جرار. قتلغ اینانج به دامغان رفت بر پی او به جوار [خوار ؟] ری آمد. قتلغ اینانج را هفت هزار سوار خوارزمی از سلطان تکش مدد آمد. در چهارم محرم سنۀ تسعین و خمسمائه (590 هجری قمری) به در ری مصاف دادند. قتلغ اینانج و خوارزمیان شکسته شدو بسیار گرفتار شدند. قتلغ اینانج به گرگان رفت و در این فتح این دو بیت گفته اند:
ای پیش عزیزان تو خوارزمی خوار
وی خنجر برّان تو خوارزمی خوار
زین بیش نیارد که ببیند در خواب
از جملۀ سمنان توخوارزمی خوار.
طغرل به ری آمد و معین الدین وزیر را بگرفت. آوازۀ آمدن خوارزمشاه متواتر شد و از اتفاق بد و قضای آسمانی سلطان همه روزه شراب میخورد و لشکریان در استجماع تهاون میکردند و امراء معروف بعضی ملطفات به خوارزمشاه مینوشتند و او را بقصد سلطان اغراء میکردند تا در منافصۀ (ظ: مناصفۀ) روز پنجشنبۀ آخر ربیعالاول سنۀتسعین و خمسمائه خوارزمشاه تکش با لشکری بی حد و عدّ و حشمی بی حصر و ومد (کذا ؟) به دروازۀ ری فروآمد. طغرل از تهور و قضاء بد و با اندک مایۀ حشم مصاف داد بر قلب مقدمۀ سپاه خوارزم زد بتنها بی معاونت وموافقت سپاه، او را بتنها در میان گرفتند و چون نفس معدوده به آخر رسید هیچ حیله ای او را دفع نکند اعداء و اضداد او را بر آن داشتند تا سر او را از تن جداکرد و به بغداد فرستاد و تن او را در میان بازار ری بیاویخت. بزرگی در آن روز گفته:
امروز شها زمانه چون دل تنگ است
فیروزۀ چرخ هر زمان یک رنگ است
دی از سر تو تا به فلک یک گز بود
امروز ز سر تا بدنت فرسنگ است.
و بعد از او در عراق هیچ آفریده ای رفاهیت و آسایش و معدلت نیافت و خاندانهای قدیم برافتادند. شعر:
خلق است همه معجب و صدرنگ اکنون
دوری است تهی ز صلح و بر [پر ؟] جنگ اکنون
از تنگی انصاف و فراخی ستم
یارب چه فراخ است دل تنگ اکنون.
(نقل از مجلۀ مهر سال 2 شمارۀ 3 صص 241- 244).
عوفی آرد: السلطان الشهید طغرل سقی اﷲ ثراه، سلطان ممالک آفاق و خسرو تمامت عراق، پادشاهی که توسن ایام رام زین امکان او بود و ابلق روزگار مرتاض حکم و فرمان او، چون بر سریر مملکت استقرار یافت دانست که دولت معشوقی بیوفاست و عمر حریفی گریزپاست، خواست که داد از روزگار بستاند و آن اندک حیات مستعار را به خوشی و خرمی گذراند، روی به تعاطی اعقار آورد و شب و روز با شاهدان تیراندازبادام تیغزن غمزۀ زره پوش زلف شکرفروش لب به عشرت و تماشا مشغول شده بزم را بر رزم اختیار کرد، لاجرم اختلال در کار پادشاهی پدید آمد و سلک دولت از نظام بگسیخت و اتابک قزل ارسلان که از بنده زادگان او بود بر وی برون آمد و او را مقید گردانید و ملک فروگرفت. در آن حالت این رباعی در نظم آورده است سخت مطبوع و لطیف است. میگوید:
در بند غمم گره گشایا مپسند
وین کاهش جاه جان فزایا مپسند
وز بنده و بنده زاده ای چندین ظلم
بر خواجۀ خویشتن خدایا مپسند.
و در آن وقت که ملک مؤید به حرب او رفت و ناگاه به سر او رسید و او را اعلام دادند برفور به سلاح دار اشارت کرد و گفت:
آن جوشن من بیار تا درپوشم
کاین کار مرا فتاد هم درکوشم
تا در تنم است جان و سر بر دوشم
من ملک عراق را به سر نفروشم.
و در وقت استخلاص بلاد ارمن و ارّان گفت:
ای دل به هوای ارمن ارمن باشم
بیرون نکنم حزن ز دل زن باشم
وی چرخ اگر به حیله بیرون نکنم
گاو تو از آن خرمن خر من باشم.
و او را ابیات لطیف بسیاراست اما اینقدر بر خاطر بود ایراد کرده آمد. (لباب الالباب ج 1 صص 41-42). و نیز رجوع به لباب الالباب ج 1 ص 300، 356، 357، 360 و تتمۀ صوان الحکمه حاشیۀ ص 157و تاریخ الدوله السلجوقیه تألیف علی بن ناصربن علی الحسینی چ محمد اقبال ص 169، 171، 194، 195، 196، 197 و حبیب السیر چ خیام فهرست ج 2 شود

ابن ارسلان، السلطان الاعظم رکن الدنیا و الدین معز الاسلام و المسلمین، ابوطالب طغرل بن ارسلان قسیم امیرالمؤمنین (طغرل ثالث) (573 تا 590 هجری قمری) .کمال دولت و کامیاری و وفور حشمت و بختیاری سلطان ماضی طغرل سلجوقی از آن زیادت بود که دست عبارت به دامن شرح اندکی از آن رسد یا عشری از معشار آن در حیز وصف آید. به تأیید الهی و عنایت لایزالی که مستدعی سعادت ابدی و مقتضی دولت سرمدی است اختصاص یافته بی تکاپوی جنگ، چنگ در دامن مراد زد و بی تعب طلب، عروس مملکت را در کنار گرفت و بی زحمت غرس، میوۀ سلطنت از درخت دولت بچید و در رعایت رعیت نام نیک اندوخت و در اشاعت خیرات و انعام درباره رعایا و رعاه و دفع ظلمه و سد اطماع مستأکله و رفع رسوم اهل عدوان و احسان در حق عامۀ عالمیان مشارالیه گشت. و در احیاء قواعد اجداد و تجدید مراسم اسلاف سعی بلیغ نمود، و در عهد پادشاهی او کژی جز در زلف دلبران چین به دست نمی آمد، و فتنه جز از چشم خوبان نازنین برنمیخاست. ذاتش مستجمع کمالات نفسانی و خصایص جهانبانی بود. صورت پسندیده و سیرت گزیده داشت و به علم و هنر آراسته و به عقل و فضل پیراسته بود. در سخندانی موی شکافتی، و شعری روان چون آب حیوان گفتی، تعظیم علما و انعام درباره فضلا علی الدوام فرمودی، و التفات خاطر ایشان سبب ازدیاد رونق امور و اتمام مناهج جمهور دانستی، در حق شیخ الاسلام ربانی بایزید ثانی، ظهیرالدین بلخی که درعهد خویش با کمال علم و غزارت فضل مذکور بود و به تقوی و دینداری مشهور، اعتقادات صادقانه و صفای صوفیانه داشت، و شبها به قدم ارادت جهت استراحت به زاویۀشیخ رفتی و مصالح ملک و دین با وی مشورت کردی و امراء دولت را این معنی گلوگیر می آمد و از چاره و تدبیرعاجز آمدند و به اتفاق با سلطان نفاق آغاز نهادند وبه عهود و مواثیق مقرر کردند که یداً واحداً باشند و در قصد سلطان بکوشند و شیخ به فراست و قرائن قولی و فعلی بدانست و به حکم رخصت ذکر مساوی الشخص لمصلحهالغیر بنابر رعایت حقوق مصاحبت با سلطان بگفت. شعر:
چو کاری بی فضول من برآید
مرا در وی سخن گفتن نشاید
وگر بینم که نابینا و چاه است
اگر خاموش بنشینم گناه است.
سلطان با امرا بیعنایت گشت و اثر آن به ظهور رسانید. امرا گرد هر حیلت و مکر برآمدند تا مگر از خشم سلطان امان یابند و مکتوبات به قتلغ اینانج که ساکن ری بود نوشتند به شکایت سلطان و آنکه او اکثر اوقات به خانه ظهیرالدین بلخی میباشد و در کل قضایا مخالفت از صواب دید او خطا می پندارد و ما را پشت پای زده و کالعدم انگاشته، و التماس کردند تا اوموافقت نماید و اجازت دهد تا ایشان به مشورت سیدعلأالدوله همدان سلطان را بگیرند و این مکتوبات در میان عصائی تعبیه کردند و به دست قاصدی دادند تا به ری برد و بدین تدبیر قناعت نکردند و شبها رنود و اوباش وشرارالناس را بر سر راهها می نشاندند تا باشد که بدان طریق سلطان را هلاک توانند کرد و چون آن تدبیر موافق تقدیر نیامد سلطان از آن آگاه شد و به احتیاط ترددمیفرمود. شعر:
یرید الجاهدون لیطفئوه
و یأبی اﷲ الا ان یتمه.
و قاصد به ری رفت و در اثناءراه با پسر سراج الدین قتلغآبه شرابی دچار خورد و اواز قاصد تعرف هر جائی میکرد و قاصد از بی طالعی چنانچه شیوۀ بددولتان باشد ملالتی بنمود و التفاتی کماینبغی نکرد. پسر سراج الدین از آن بی التفاتی برنجید، گرزی گران که بر دست داشت براند تا بر آن نادان زند، او محافظت نفس را عصا در مقابل صدمۀ گرز بداشت و گرزبر عصا آمد و عصا خرد و ناچیز شد و مکتوبات هر یک بر طرفی افتاد. شعر:
تعبیه ها بین که روزگار برآرد
تا ز دل بیدلی دمار برآرد.
پسر سراج الدین مکتومات بخواند و چون بر حال اطلاع یافت در رفتن شتاب کرد و به حضرت سلطان رفت و نوشته ها عرض کرد و آن قصد منجح و آن تجارت مربح نیامد. سلطان روز دیگر که ارکان دولت بر معتاد عادت به حضرت آمدند، بیرون نیامد و سیدفخرالدین علاءالدوله را که بدان کبیره متهم و با آن جماعت همدم بود به خلوت طلب داشت و او را بنابر آنکه از خاندان نبوت و دودمان رسالت بود و به شرف سیادت و انتما به خانوادۀ ولایت ممتاز خلعت عفو پوشانید وجرعۀ لطف نوشانید. و قصۀ حال بر رای رزین او عرض کرد و بعد از آن خواجه عزیز وزیر و پسران او موفق وکیل در و ظهیر منشی و شهاب چک نویس و قتلغ طشتدار و چند کس دیگر را که در این کار با ایشان همراز بودند طلب کرد و هر یک را نوشتۀ خویش میداد و میگفت: اقراء کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیباً. شعر:
اگر بار خار است خود کشته ای
وگر پرنیان است خود رشته ای.
ایشان با خار غم، چار و ناچار دوچار خوردند و دُردی دردی بیدوا نوش کردند، و در آن روز که ’یوم تبلی السرائرُ’ صفت آن بود، در غرقاب حیرت و مذلت افتادند، و به امر سلطان جهان آن عاصیان را در قلعۀ همدان مقید و محبوس کردند. بعد از آن متحیران بادیۀ محنت و مجاوران زندان مشقت، طوعاً او کرهاً التجا به جناب مجد و معالی شیخ الاسلام بلخی کردند، و گفتند اگر سلطان بر این چند بی دولت که چون مرغ نیم بسمل در اضطراب و از نظر مشتری سعادت در حجاب آمده، و به باد نکبت از اعلی علیین به تحت التراب افتاده ببخشد، و رقم عفو بر زلت ما کشد ما آنچه از املاک و اموال که لولاه ُ لم تقطع یمین ُ سارق، ایثار کنیم و از اَعراض دنیوی بیکبار اعراض نمائیم، و حکم أنیبوا الی ربِکم، منقاد شویم، و امرِ توبوا الی اﷲ، امتثال کنیم، و موتوا قبل أن تموتوا بر نفس سرکش خوانیم، و ترک محرمات و منهیات از لوازم شمریم، و چون دیگر مریدان ملازمت گوشۀ سجادۀ مقدسه بر خود فرض گردانیم، تا از این میدان مردان، بو که سر بیرون بریم.شیخ الاسلام آن سخن به حضرت سلطان عرضه کرد، و گفت اگرمُجرمان عاصی و خاطیان ساهی، بر معاصی و مناهی اقدام ننمایند، پادشاهان لذت صواب و الکاظمین الغیظ و العافین عن الناس، از کجا یابند، و اگر مُجرمان مرتکب جرائم نگردند، ذوق اجر فمن عفی و اصلح، به کام خسروان زمانه چگونه رسد؟ شعر:
ترفق ایها المولی علیهم
فان الرفق بالجافی عتاب.
چون هست جهان بی وفا برگذران
گرهست ترا دسترسی برگذران
از هرکه گناه دیده ای عذر پذیر
وز هرکه جفا شنیده ای درگذران.
و سلطان در این باب اندیشه فرمود و در آن بود که جریمۀایشان را عفو کند، اتفاقاً در این میانه روزی جهت ملاحظت عمارت به قلعه رفت، و قتلغ طشتدار را هوس جان باختن و بر سر دار وطن گرفتن بر سر آمد، و زبان برگشاد، و ناسزا گفتن آغاز کرد، و گفت من در تدبیر آن بودم که دمار از نهاد تو برآرم، و به پدرت ملحق گردانم، چون دولت تو بیدار بود، و بخت من در خواب، فرصت نداد، اکنون توقف در کشتن من چراست. بیت:
وعده ای می ندهم، هین من و قتال و طناب
مهلتی می ننهم، هان من و جلادو دوال.
سر من برگیر و چنین و چنان کن، و الیأس ُ احدی الراحتین و دیر است تا گفته اند، بیت:
هرکه دست از جان بشوید
هرچه خواهد آن بگوید.
سلطان گفت با پدرم که نعم این جهانی به تو داد، و ترا از بندگی به خداوندی رسانید، چه کینه داشتی، و در حق آن ولینعمت چه اندیشه کرده بودی ؟ گفت به اشارت اتابک محمد سیدعلاءالدوله ده هزار دینار زر سرخ به من داد تاپدرت را در حَمام، حِمام دادم، و حَمام روحش را از قفس کالبد به صحرای ممات فرستادم. سلطان از این سخن عظیم در خشم رفت، و چشم مرحمت درهم نهاد، و به قتل آن محبوسان حکم فرمود، مثل: ان البلاء موکل ٌ بالمنطق، و هرچند سیدعلاءالدوله در جریمۀ اول معفو بود، بلی چون این کبیره ضمیمۀ قضیۀ اول شد، و از میان آن قوم، اول الجریده، و واسطهالقلاده، و سرالمسئله، و بیت القصیده او بود زلهالعالم یضرب بها الطبل، در تدبیر فوات او مشغول شد، و چون قتل چنان سیدی، مصراع: هم نبوت در نسب هم پادشاهی در حسب، از دینداری و نیکوکاری بعید بود در آن تلعمی میکرد، و توقفی میفرمود، و در آن وقت که از همدان بیرون میرفت، التماس کرد تا به مسافرت با وی موافقت کند و از وطن اصلی مهاجرت نماید، سیدعلاءالدوله تمارضی ساخت، و تکاسلی مینمود، اما چون سلطان در مبالغت افراط میکرد و در ارادت مصاحبت با وی الحاح میفرمود از مطاوعت چاره ندید و چون دو منزل از همدان بیرون شدند شیطان رجیم سلطان رحیم را از راه صواب بگردانید و بر آن داشت که به هلاک آن سید کریم اشارت کرد و او را زه برنهادند و مرقدش به همدان فرستاد و این حرکت مذموم بر سلطان مبارک نیامد و بدان واسطه کار و بار سلطنت و روز بازار مملکت بهم برآمدو سلطان مدتی در ششدرۀ بلیت و بادیۀ نکبت افتاد واتابک ارسلان از آذربایجان به جنگ برخاست و سلطان تختگاه بگذاشت و روی به آذربایجان بنهاد و اتابک ارسلان از عقب سلطان برفت و اسباب و اموال بیشمار به تاراج داد و سلطان بعد از هزار حیله بجست و به قفچاق رفت و از دارالخلافه به اسم اتابک تشریفی و منشوری بفرستادند و کار مملکت بر او مقرر گشت و بعد از مدتی سلطان به همدان آمد اسباب پادشاهی را پشت پای زده و تخت فرماندهی بگذاشته و روی از عروس دنیی بدمهر، شعر:
شئوم مَلول ٌ لایدوم لصاحب
نشوزٌ فروک ٌ لایجیب لخاطب
بگردانیده و بر سر تربت اسلاف و اجداد خود که پادشاهان دین دار و کامکاران نیکوکار و منصفان ظالم برانداز و منتصفان مظلوم نوازبودند مقیم شده و بعد ذلک به مشورت و اشارت اتابک ارسلان امراء عراق و معتکفان خانه نفاق مخربان اساس وفاق از پی سلطان آفاق بیامدند و گفتند: به حکم سوابق حقوق سالفه و تربیت گذشته از اتابک ارسلان کرانه کرده ایم و از او برگشته و به خدمت آمده، اگر سلطان گناه ما ببخشد و ما را خلعت عفونا عما سلف پوشاند تا کمرخدمت بر میان جان بندیم و ملازم حضرت شویم. سلطان ازبدطالعی آن کلمات مجوف به توجه بشنید و بر ایشان مغلظۀ اَیمان که مخالفت آن محل مخالف ایمان باشد عرض کرد و وعده کرد که به میدان سورین عمد (؟) ملاقات مجدد گردانند و چون به میدان رسیدند امرا گرد چتر سلطان حلقه زدند و فخرالدین قتلغ که ننگ هر سگ دین بود شمشیری بر چتر سلطان زد و به اتفاق سلطان را بگرفتند وکردند آنچه کردند. فی الجمله زحمت و ناکامی سلطان متضاعف شد و محنت و بددولتی متزاید گشت و بنابر آنکه مصراع: برگ گل آسیب دندان برندارد بیش از این، فریادیا موت ان الحیوه ذمیمه، میزد و میگفت مصراع:
سیرم ز حیات محنت آگندۀ خویش.
و چون خبر این حادثه مشهور شد، اتابک ارسلان به همدان آمد، و ملک سنجربن سلیمان را از قلعه بخواند تا بر تخت سلطنت نشاند، ناگاه از دارالخلافه ملطفه ای به اتابک فرستادند، مشتمل بر آنکه ترا خود بر تخت سلطنت میباید نشست، به دیگری چه ضرورت، و به قبلۀ دیگر چه حاجت، اتابک ارسلان را خود نیم اشارت تمام بود، و این اشارت بشارتی دانست، و به کاری که بدان منصوب بود، و به شغلی که بدان منسوب قناعت نکرد، و خود بر تخت سلطنت قرار گرفت و اذا اراد اﷲ هلاک نمله انبت لها جناحین. امراء عراق که در قصد و ایذاء ولینعمت اتفاق کرده بودند و هر یک خود را به مرتبه ای به اتابک مساوی بل راجح میدانستند و دم از نخوت میزدند با یکدیگر مشورت کردند و گفتند چون ما با سلطان طغرل با وجود حق نعمت و انتما به خانوادۀ سلطنت بیمروتی کردیم و کمر کسر حال او بر میان بستیم دیگر بر ما چه اعتماد کند و کدام کس دوستی ما را وزنی نهد و مبادا که اتابک چون به مخالصت ما وثوقی ندارد در هلاک ما سعی کند و خواهد که غلامان خود را به منصب ما منسوب گرداند و به اتفاق برفتند و اتابک را بگرفتند و به قتل آوردند و روز دیگر مملکتی که مستحقی چون سلطان طغرل داشت بی خداوند پنداشتند و مانند میراث پدر و مادر بر خود قسمت کردند و هر یک مملکتی را در تحت حکم خویش گرفتند و بر عراق حاکم و فرمانروا گشتند. بیت:
بر بزرگان زمانه شده خردان سالار
بر کریمان جهان گشته لئیمان مهتر
بر در دونان احرار حزین و نالان
در کف رندان ابرار اسیر و مضطر.
و بعد از آنکه اتابک را کشته بودند رسولان اطراف به عزم دیدار او کالبرق الخاطف میرسیدند که می پنداشتند که بناء مملکت او برقرار است و اساس سلطنتش استوار و ندانستند که هر قاعده که بر خلاف اصل باشد دیر نپاید و هر بنا که بنیاد آن به باد هوس نهاده باشد زوداز پای درآید، مثل: ان للبطال حوله ثم یضمحل. و چون حال بدین منوال میدیدند متعجب و متحسر بازمیگردیدندو در اثناء راه آیندگان را میگفت بیت:
آن مصر مملکت که تو دیدی خراب شد
وآن نیل مکرمت که شنیدی سراب شد.
فی القصه مملکت عراق بر فخرالدین قتلغ و امرا قرار گرفت و صارت البئر المعطله قصراًمشیداً و گمان بردند که الی ان یرث اﷲ الارض آن طول و عرض بخواهد ماند و الی قیام الساعه و ساعهالقیام، توسن فلک بدرام لگام کام و مرام در دست آن مغروران ایام بخواهد گذاشت. خود به زمانی اندک آن کار و بار بهم برآمد و بازار آن جمعیت آشفته شد. و سبب آن بود که اسفهسالار حسام الدین دزماری و چند کس دیگر که حقگذاری نعم و ایادی سلطان منقرض دانستند و شکر منعم عقلاً و شرعاً متحتم میشناختند جان بر کف نهاده و صاحب الحق احق به متاعه، برخواندند و سلطان را از قلعه بیرون آوردند و با لشکری چیده برچیده مصراع:
بدان امید که سعی فلک کند مشکور
روی به عراق نهادند و به در قزوین میان هر دو قوم اتفاق ملاقات افتاد و اسبان عراقیان گندم خورده بودند و از چاه نکبت سیراب شده و بدین واسطه قوت مصاف نداشتند و سلطانیان هست و نیست ایشان به تاراج ببردند. و عروس مملکت که یار قدیم سلطان بود برقع انداخت و کدخدای قضا و قدر در کشورجد و پدر بر سلطان دادگر برگشاد. بیت:
و الحمد ﷲ علی فضله
اذ رجع الحق الی اصله.
صداء گنبد پیروزه میدهد آواز
که آمد آب معالی به جوی دولت باز.
و سلطان بر تخت سلطنت قرار گرفت و بر سریر مملکت جای یافت و به زبان شکر میگفت: یا لیت قومی یعلمون. بما غفر لی ربی و جعلنی من المکرمین. و بفرمود تا فخرالدین قتلغ را بر دار کردند و در سنۀ تسع و ثمانین و خمسمائه (589 هجری قمری) خواجه معین الدین کاشی را بردست وزارت نشاند و او را در حل و عقد امور مملکت نافذالامر گردانید و به فصل بهار به ری رفت و طبرک را بستد و خراب کرد و طمغاج خوارزمی را که از قِبَل ِ خوارزمشاه کوتوال قلعه بود کشته به تحفه به خوارزم فرستاد و ملک را از زحمت هر گدائی و مداخلت هر بی سروپائی خلاص داد و از اطراف و اکناف جهان روی به درگاه سلطان نهادند و طایفه ای از خدم و خول که همیشه میخواستندکه ملازم آستان معدلت آشیان سلطان باشند و در شدت و رخا یار غار و از پادشاه باسزا به زاری و نیاز و روزه و نماز حشمت و ملکداری و سلطنت و شهریاری او مسئلت میکردند و به حکم شعر:
وانی لارجو ان یعود زماننا
بوصل فمن بعد الشتاء ربیع
انجاح مقصود را منتظرمیبودند و میگفت بیت:
این دولت سرمستش هشیار شود روزی
وین بخت گران خوابش بیدار شود روزی
به حضرت سلطان آمدند و تختگاه رونقی تازه ورفعتی بی اندازه یافت و در محرم سنۀ تسعین و خمسمائه (590 هجری قمری) جمعی از راه حسد و کوتاه همتی و حقد و فرعون طبعی تقبیح حال معین الدین کاشی بر حضرت سلطان ماضی بکردند و وزارت به خواجه فخرالدین پسر صفی الدین ورامینی تفویض فرمود و معین الدین را بگرفت و فخرالدین را به تمکینی هرچه تمامتر بر مسند تدبیر نشاند وخوارزمشاه تکش که کفران نعمت کار او و پیشۀ پدر بود و کابراً عن کابر به میراث یافته به مهمی روی به عراق نهاد و اتفاقاً در آن چند روز سلطان مقبل مقبول به عیش و طرب مشغول بود و از تدبیر کار ملک ملول و آمدن خوارزمشاه را وقعی ننهاد و ندانست که شرالسمک یکدر الماء و چون کارد به استخوان رسید و حکایت در تقویت جان و تخریب خان و مان میرفت سلطان لشکر آماده کرد و از همدان بیرون آمد و این دو بیت در آن وقت در سلک نظم آورد:
رباعی:
رو جوشن من بیار تا درپوشم
کاین کار مرا فتاد تا خود کوشم
تا هست به کف گرز و سپر بر دوشم
من ملک عراق را به جان نفروشم.
و یوم التقی الجمعان در شهر جمادی الاخری سنۀ تسع و ثمانین و خمسمائه (589 هجری قمری) بود وچون از طرفین جنگ درپیوست و حمله کردند جملۀ امراءسلطان عصابۀ عقوق بر پیشانی ادبار بازبستند و جوشن بی حمیتی درپوشیدند و خود بیمروتی بر سر نهادند و سلطان به حکم آنکه گفته اند بیت:
چو مرد بر هنر خویش ایمنی دارد
شود بدیدۀ دشمن به جستن پیکار
به نفس خویش مصراع:
علی مرکب کالریح تجری الموامیا
در میان میدان دشمنان رفت به امید آنکه مصراع:
مگر بخت نیکش بود رهنمای.
و لشکر از راه ستیز طریق گریز برگرفتند و سلطان را فریداً وحیداً بگذاشتند و چون سلطان پریشان حال گشت، و از دلیران کارزار و شیران آدمیخوار غایب ماند، جمله روی به وی نهادند و او را در حکم قید خویش آوردند و قتلغ اینانج قصد کشتن وی کرد و سلطان ظن برد که مگر او را یقین شود که او کیست به فوات او نکوشد و در آن کار عنان اختیار به دست شیطان بدکار مکار ندهد و خود از سر برگرفت مصراع:
فریاد ز دست خویش فریاد.
کالباحث عن حتفه بظلفه و الجادع مآرن انفه بکفه. قتلغ اینانج خود اورا میطلبید شمشیر عدوان از غلاف عصیان برکشید و از سر جهل با نفس بداصل گفت مصراع:
باری چو گنه کنی کبیره
و سلطان را شهید کردو به تحفه نزد خوارزمشاه برد. خوارزمشاه چون خصم راکشته دید و مقصود به حصول پیوسته یافت از اسب پیاده گشت و سجدۀ شکر گزارد و سر سلطان به بغداد فرستاد و تن نازنین آن سپهدار تاجدار را در بازار ری بر دارکرد. بیت:
پادشاهی پادشاهی ایزد است، ایرا که او
جاودانه کامکار و پایدار و پادشاست.
گویند در میان معرکه کمال الدین شاعر را که از ندماء حضرت و مادحان درگاه سلطنت بود بگرفتند و پیش نظام الملک مسعود وزیر آوردند. وزیر باتدبیر با شاعر نیک تقریر گفت: آنهمه آوازۀ قوت و شجاعت و شوکت و مبارزت طغرل که در جهان افتاده بود خود این بود؟ کمال الدین برفور جواب داد که بیت:
ز بیژن فزون بود هومان بزور
هنر عیب گردد چو برگشت هور.
(از العراضه صص 163- 177).
در ذیل تاریخ سلجوقنامۀ ظهیری نیشابوری تألیف ابوحامد محمد بن ابراهیم که بسال 599 تألیف شده آورده: بعدما که هشت سال و دو ماه از واقعۀ سلطان طغرل بن ارسلان گذشته فریاد از نهادش [مؤلف] برآمد و این بیت از گفتۀ سنائی در قلم آمد:
سر الب ارسلان دیدی ز رفعت رفته بر گردون
به مرو آ تا به خاک اندر تن الب ارسلان بینی.
سلطان طغرل پادشاهی با عدل و سیاست بود که در آل سلجوق ایزدتعالی در خلق و عدل و عفت و هنر و فرهنگ هیچ چیز از او دریغ نداشته بود. در مردی حیدر وقت و رستم عهد بود، در عدالت و سخاوت و بلاغت یگانه دهر، عالم دوست و درویش نواز. او را یک عیب بود که بر ساقه و مهانه و دمامه دولت افتاد و با تقدیر کوشش سود نمیداشت. تا اتابک محمد پهلوان در حیات بود سلطان و خلق عالم در رفاهیت و آسایش بودند و چون در ذی الحجۀ احدی و ثمانین و خمسمائه (581 هجری قمری) اتابک محمد ایلدگز متوفی شد به شهر ری و طغرل به ساوه بود با بعضی امرا و بعضی به ری در خدمت قتلغ اینانج و جمال ایبه چاشنی گیر و سیف الدین روس به اصفهان بودند، سلطان خواست که کار ملک به قواعد گذشته بازآورد چنانکه سلاطین بر دست امرا در خفیه و ملا کس میفرستادند به استدعای اتابک قزل ارسلان تا قزل با لشکری گران به در همدان آمد و به کوشک باغ ملاقات افتاد. زمرۀ بدگویان و فتانان عراق او را بر سر سلطان و سلطان را بر او ناایمن کردند و کار سلطنت به وجود اتابک از دست برفت و اتابک کار سلطان بیکبارگی فروگرفت و بی حضور و مشورت طمع در ملک سلطان کرد. بعضی خواص سلطان را محبوس کرد و بعضی را به مال بفریفت و کار معاش بر سلطان تنگ گرفت بقول صاحب اغراض و جمال الدین ایبه و سیف الدین روس به مجاهر عصیان ظاهر کردند و در خفیه احوال با سلطان مینمودند، پس اتابک با سلطان روی به اصفهان نهادند و ایشان قصد ری کردند. اتابک بر اثر ایشان به ساوه رفت و آنجا الملک خاتون بنت اینانج در حبالۀ عقد نکاح آورد و از آنجا به ری شدند و در محافظت سلطان اهتمام تمام میکردند و جمال ایبه و روس به سمنان شدند تا یک شب سلطان فرصتی یافت در جمادی الاولی ثلاث و ثمانین و خمسمائه (583 هجری قمری) با خواص خویش از سر دولاب سوار شد و پیش ایبه و روس رفت به سمنان، اتابک و جمله لشکر بعقب او رفت یک روز فریقین مصاف روی باروی داد و اتابک با کثرت حشم و سپاه انبوه شکسته شد به ری بازآمد و سلطان دیه دایه که ملاحده داشتند حصار داد وبستد و خراب کرد. بعد از آن به مازندران شد و ملک آنجا خدمتی پسندیده تقدیم میداشت. بدگویان سلطان را متوحش گردانیدند تا یک روز که سلطان را مهمان خواست کردن سلطان بی آگاهی ملک برنشست و به راه ری به سمنان آمد. ملک متغیر و منفعل شد، کس فرستاد و تمهید عذر نمود و بیگناهی او بظاهر سلطان قبول کرد و اتابک در رمضان ثلاث و ثمانین و خمسمائه (583 هجری قمری) به شهر آمد و امراء عراق آغاز مخالفت آغالیدن میکردند و به اراجیف آوازۀ سلطان می افکندند که می آید اتابک ناامید شد در چهارم رمضان سنۀ ثلاث و ثمانین و خمسمائه درشب ناگاه عزم آذربایجان کرد و بنه جمله برجای بماندند به در همدان و در آن وقت امیر ابوبکر به شهر بروجرد بود و سراج الدین قیماز به اصفهان به تعجیل برآمد و در نهم رمضان به همدان آمد و قتلغ اینانج از راه زنجان به محروسۀ ری شد و امیر ایاز به قلعۀ بهستان و در چهارم رمضان این سال وزارت به عزالدین تفویض افتاد و سراج الدین قیماز از اصفهان بیامد و با امیر ابوبکر متفق شد و روی به آذربایجان نهادند، در این وقت طغرل از راه بیابانک به ساوه آمد، فصل زمستان بود وامیر علمدار به همدان چون خبر مسیر ابوبکر شنیدند سلطان با جمعی جوانان و بزرگزادگان جهان نادیده در محرم اربع و ثمانین و خمسمائه (584 هجری قمری) کرکهری رفت و راه ایشان بگرفت. امیر علمدار کشته شد با جمعی جوانان اکابر و چون فصل بهار درآمد قتلغ اینانج از ری پیش سلطان آمد و با هم متوجه آذربایجان شدند. اراجیف آوازۀ آمدن اتابک به عراق میدادند. در آخر صفر این سال خبر متواتر شد که وزیر بغداد با پانزده هزار سوار بقصد ملک عراق و مدد اتابک میرسند. سلطان از کنارسپیدرود به تاختن به دو شبانروز به دای مرج آمد ششم ربیعالاول اربع و ثمانین و خمسمائه با او سپاهی قلیل مانده بود، با لشکر بغداد مصاف داد و ایشان را بفور بشکست و وزیر ابن یوسف را بگرفت و چون خبر عساکر بغداد در افواه میدادند اتابک میخواست به عراق راند، چون سلطان به همدان آمد اتابک به یک منزلی رسیده بود، سلطان به کوشک مهران فرودآمد و اتابک به کوشک کهن نزول کرد و مدت یک ماه کمابیش میان ایشان جنگ قائم بود و کار بر لشکر اتابک تنگ شد، باز به اراجیف آوازۀ لشکر بغداد میدادند. اتابک بدان سبب برخاست و به ولایت اسدآباد رفت و سلطان در جمادی الاولی این سال به کوشک کهن، ایبه و ازابه که دو بندۀ بزرگ قدیمی بودند بکشت بجهت استیلا که میکردند و بدین سبب قتلغ اینانج مستوحش و منکر شد. علاءالدین تلاس بِرس و قتلغ اینانج برنشستند و به ری شدند بی اذن سلطان و سلطان جهت مراقبت خاتون بُنۀ او را از پس او بفرستاد و علاءالدین رااستمالت و استعطاف فرمود و یکی از پسران خویش به وی داد و دستوری داد تا روان شد و سلطان به آذربایجان شد و ملک ارمن به خدمت شتافت و امیر علم را از قلعه خلاص داد. اتابک با لشکر بغداد و اسدآباد به همدان آمدند و در ماه رجب این سال خطبه و سکۀ ممالک بنام سنجربن سلیمان شاه کردند و بعد از یک چند میان اتابک و سپاه بغداد وحشتی خاست. اتابک عزم آذربایجان کرد و بغادده بازگشتند. سلطان روی به عراق نهاد و در هفتم ذی الحجۀ این سال چون زمستان درآمد سلطان خواجه عزیز را با دو پسر موفق و حیدر و قتلغ بفرمود تا هلاک کردند و قتلغ اینانج در این تاریخ به اصفهان آمد با لشکرگران، از قِبَل ِ سلطان ازدمر شحنۀ اصفهان بود چنانچه معهود اصفهانیه است در شهر دوهوایی ظاهر شد و یک چند جنگ و جدل قائم بود پس ازدمر مستغاث و فریادنامه به سلطان مینویسد و سلطان بسبب زمستان تأخیر و تقصیر میکرد در رفتن تا در صفر خمس و ثمانین و خمسمائه (585 هجری قمری) شهر که ازدمر داشت بستدند و او را بکشتند. سلطان اول بهار قصد اصفهان کرد. قتلغ اینانج بالشکر خویش از پیش برخاست و سلطان از پس میرفت تا اززنگان بگذشتند و قتلغ اینانج پیش عم خویش قزل ارسلان میرفت و او را بزودی با لشکر بسیار به عراق آورد و سلطان را حشم اندک بود خواست که به اصفهان رود جماعتی غدر کردند و در نهان ملطفه ها مینوشتند، و عزم سلطان از اصفهان باطل کرد تا اتابک به همدان رسید سلطان به راه بروجرد برون شد و اتابک با لشکر بسیار در عقب سلطان میرفت. سلطان را دوهوائی لشکر خویش معلوم شد، مصاف نداد، همچنان میرفت و اتابک در پی او تا جملۀ بنه و خزانه و اسباب و آلات از او بازماندند و لشکریان بعضی پیش اتابک گریختند و دیگران دست از هم بدادند. سلطان با زمرۀ خواص رو به آذربایجان نهاد و در میان خیل عزالدین قفچاق رفت و با او وصلتی و پیوندی کرد تا باز لشکر و اسباب مهیا شد کار سلطان بالا گرفت، رسولی به دارالخلافه فرستاد و عذر مقاومتی که وزیر بااو کرده بود بخواست و چون رسول بازآمد درخواست کرده بودند که پسری ازآن ِ خویش اینجا فرستد، جهت دیوان عزیز پسری آنجا فرستاد و بعد از آن به اختیار حسن قبچاق روی به آذربایجان نهاد و چون سلطان رفت اتابک به همدان آمد و سنجربن سلیمان را بر تخت نشاند. بعد از یک چند خبر آمد که سلطان با ده هزار سوار قفچاق به آذربایجان رسید و خرابی میکند. اتابک مستشعر شد و عزم آذربایجان کرد و به مقابلۀ سلطان فرودآمد اما طاقت مقاومت نداشت، حیله کرد و رسولان آمدوشد نمودند و عهدی میان ایشان برفت که فیمابعد اتابک قصد قبچاق نکندو به سلطان گذارد بدین شرط مغلظه تمهید یافت و چون سلطان ایمن شد لشکر قفچاق را پراکنده کرد در ولایات واجازه داد و اتابک منتهز فرصت بود ناگاه بر سر سلطان تاختند و او را هزیمت کرد. او روی به همدان نهاد ودر آن زمان اندک مایه تکسری داشت تا به همدان رسیدن چند جایگاه با اتابک جنگ کرده بود و مصاف داده با صد مرد به همدان رسید. اتابک حشمی ساخته بر اثر او بفرستاد تا راه اصفهان نگاه دارد تا اتابک برسید سلطان از سر ضرورت و مصلحت وقت رسم استقبال تمهید نمود حالی که به اتابک رسید از گرد راه سلطان را فروگرفتند در رمضان ست و ثمانین و خمسمائه (586 هجری قمری) و بعداز دو روز او را و ملکشاه پسرش را به آذربایجان فرستاد به قلعۀ کهران به ولایت جبال بر کنار آب ارس موازی کران و ابراهیم آباد و اتابک را جمله بلاد عراق مستخلص گشت و بر جلوس او به سلطنت قرار افتاد، رسوم سلطنت آل سلجوق منقطع و منخفض شد و چون اسباب سلطنت تمام بساخت و از حل و عقد امور بپرداخت در شوال سبع و ثمانین و خمسمائه (587 هَ.ق.) به کوشک کهن به در همدان اتابک قزل را کشته یافتند پنجاه زخم کارد بر اندام او زده. لشکریان از جنگ دست بداشتند و چون خبر واقعۀ اتابک قزل به آذربایجان منتشر شد اتابک ابوبکر همان شب به آذربایجان شد وتعزیۀ قزل بداشتند. قتلغ اینانج و والده اش با ری شدند و والی همدان بدرالدین قراکر اتابکی بود و رئیس مجدالدوله بن علاءالدوله قلعۀ همدان عمارت کردند و دراثنای آن خبر رسید که طغرل از قلعه خلاص یافته است. چون خبر محقق شد مجدالدوله امیدوار شد، بشارت بزد و خواست که قراکر را از شهر بیرون کند چهار روز محلۀ اتابکیان با قراکر تا محلات مجدالدوله جنگ کردند و بعد از آن زلزله ای صعب پیدا شد بدین سبب دست از جنگ بداشتند و چون خبر واقعۀ اتابک قزل منتشر شد کوتوال قلعۀ کهران به معاونت محمود ایاسغلی و بدرالدین دزماری سلطان را از بند خلاص دادند تا از آنجا به تبریز آمد و هر روز از جوانب سپاه بر او جمع میشدند. سلطان روی به عراق نهاد با سه هزار مرد و نورالدین قرابادی و عمر پسر شرف الدوله به سرخه سوار بود و قتلغ اینانج با دوازده هزار سوار همه مردان شیردل و مبارزان صف گسل روی بدو نهادند و به ظاهر قزوین روز آدینه پانزدهم جمادی الاَّخره 588 مصاف دادند. سلطان ظفر یافت و قتلغ اینانج منهزم شد و سلطان به همدان رفت. خوارزمشاه تکش بن ارسلان بن اتسزبن محمد بن نوشتکین آگاه شد، غیرت و حمیت در نهاد او سر زد و خواست که حقگزاری نعمت خاندان سلجوقی کند و مدد فرستد اما چون محبوس بود در توقف داشت و نیز او را با برادر خویش سلطانشاه محمود بن ایل ارسلان مناقشت و معاتبت قائم بود نتوانست معاونۀ او کردن. چون اتابک را واقعه افتاد ملک معطل و مهمل ماند، سلطان خوارزمشاه هم به طلب و هم به حقگزاری روی به عراق نهاد و چون به ری رسید سلطان از قید خلاص یافته بود و قتلغ اینانج را شکسته و جوانب لشکرها به وی پیوسته، در این وقت قتلغ اینانج با مادر خود خاتون به ری آمد از پیش لشکر خوارزم به قلعۀ سرجهان پناهید و سلطان با لشکر فراوان به درِ ری به سردولاب فرودآمد و در جمادی الاَّخرۀ ثمان و ثمانین و خمسمائه (588 هجری قمری) خوارزمشاه چون کار به نوعی دیگر دید و با طغرل لشکری تمام نبودطمع در ملک عراق کرد به طغرل پیغام فرستاد که در جملۀ عراق باید که سکه و خطبه بنام ما باشد، بعد از ذکر خلیفه ذکر من کنند. چند بار رسولان آمدوشد کردند، قرار شد که به خوارزمشاه بازگذارد بر این عهد و قرارخوارزمشاه بازگشت و جماعت اتابکیان قرآن خوان و قراگز و میاق و قتانه و شمله کش در این وقت به ولایت جرفادقان بودند. چون خوارزمشاه بازگشت این جماعت بر اثر او نرفتند و او را بر نقض عهد و میثاق بازداشتند. خوارزمشاه برگشت سلطان والدۀ قتلغ اینانج را در عقد نکاح خویش درآورد و در رمضان ثمان و ثمانین و خمسمائه او را از قلعۀ سرجاهان به همدان آورد و قتلغ اینانج به آذربایجان رفت و لشکر از اطراف رو به وی نهادند، با برادر خود ابوبکر مقاومت کرد، بعد از سه چهار مصاف ابوبکر مظفر آمد و در محرم تسع و ثمانین و خمسمائه (589 هجری قمری) طغانشاه بن مؤید از لشکر خوارزم منهزم شده پیش سلطان آمد و در ربیعالاول این سال معین الدین وزیر را فروگرفتند بسبب آنکه ملطفه ای به بغداد نوشته بود و چون نقض عهد خوارزمیان به مظان رسید به ری رفت. خوارزمیان بر قلعه گریختند، حصار داد و بستد، بعضی را بکشتند و دیگران بگریختند و در شعبان این سال سلطان بفرمود تا آن قلعه خراب کردند و وزارت باز به معین دادند و سلطان بیمار شد و به همدان آمد و شحنه با وزیر به ری بگذاشت و در این حال قتلغ اینانج منهزم از آذربایجان به قزوین آمد و مظفرالدین باردار با او متفق شد، قصد ری کرد، شحنه و وزیر با ساوه آمدند و از آنجا به همدان شدند. سلطان امیر علم را در شوال این سال با چهار هزار سوار به ری فرستاد. قتلغ اینانج منهزم شد و به دامغان رفت. بعد از یک چند امیر علم بیمار شد. قتلغ اینانج انتهاز فرصت یافته به خوارزمیان پناهید و سلطان به ساوه آمد. امیر علم را در محفه ای به همدان بردند و سلطان در ذی الحجۀ این سال عزم ری کرد با سپاهی جرار. قتلغ اینانج به دامغان رفت بر پی او به جوار [خوار ؟] ری آمد. قتلغ اینانج را هفت هزار سوار خوارزمی از سلطان تکش مدد آمد. در چهارم محرم سنۀ تسعین و خمسمائه (590 هجری قمری) به درِ ری مصاف دادند. قتلغ اینانج و خوارزمیان شکسته شدو بسیار گرفتار شدند. قتلغ اینانج به گرگان رفت و در این فتح این دو بیت گفته اند:
ای پیش عزیزان تو خوارزمی خوار
وی خنجر برّان تو خوارزمی خوار
زین بیش نیارد که ببیند در خواب
از جملۀ سمنان توخوارزمی خوار.
طغرل به ری آمد و معین الدین وزیر را بگرفت. آوازۀ آمدن خوارزمشاه متواتر شد و از اتفاق بد و قضای آسمانی سلطان همه روزه شراب میخورد و لشکریان در استجماع تهاون میکردند و امراء معروف بعضی ملطفات به خوارزمشاه مینوشتند و او را بقصد سلطان اغراء میکردند تا در منافصۀ (ظ: مناصفۀ) روز پنجشنبۀ آخر ربیعالاول سنۀتسعین و خمسمائه خوارزمشاه تکش با لشکری بی حد و عدّ و حشمی بی حصر و ومد (کذا ؟) به دروازۀ ری فروآمد. طغرل از تهور و قضاء بد و با اندک مایۀ حشم مصاف داد بر قلب مقدمۀ سپاه خوارزم زد بتنها بی معاونت وموافقت سپاه، او را بتنها در میان گرفتند و چون نفس معدوده به آخر رسید هیچ حیله ای او را دفع نکند اعداء و اضداد او را بر آن داشتند تا سر او را از تن جداکرد و به بغداد فرستاد و تن او را در میان بازار ری بیاویخت. بزرگی در آن روز گفته:
امروز شها زمانه چون دل تنگ است
فیروزۀ چرخ هر زمان یک رنگ است
دی از سر تو تا به فلک یک گز بود
امروز ز سر تا بدنت فرسنگ است.
و بعد از او در عراق هیچ آفریده ای رفاهیت و آسایش و معدلت نیافت و خاندانهای قدیم برافتادند. شعر:
خلق است همه معجب و صدرنگ اکنون
دوری است تهی ز صلح و بر [پُر ؟] جنگ اکنون
از تنگی انصاف و فراخی ستم
یارب چه فراخ است دل تنگ اکنون.
(نقل از مجلۀ مهر سال 2 شمارۀ 3 صص 241- 244).
عوفی آرد: السلطان الشهید طغرل سقی اﷲ ثراه، سلطان ممالک آفاق و خسرو تمامت عراق، پادشاهی که توسن ایام رام زین امکان او بود و ابلق روزگار مرتاض حکم و فرمان او، چون بر سریر مملکت استقرار یافت دانست که دولت معشوقی بیوفاست و عمر حریفی گریزپاست، خواست که داد از روزگار بستاند و آن اندک حیات مستعار را به خوشی و خرمی گذراند، روی به تعاطی اعقار آورد و شب و روز با شاهدان تیراندازبادام تیغزن غمزۀ زره پوش زلف شکرفروش لب به عشرت و تماشا مشغول شده بزم را بر رزم اختیار کرد، لاجرم اختلال در کار پادشاهی پدید آمد و سلک دولت از نظام بگسیخت و اتابک قزل ارسلان که از بنده زادگان او بود بر وی برون آمد و او را مقید گردانید و ملک فروگرفت. در آن حالت این رباعی در نظم آورده است سخت مطبوع و لطیف است. میگوید:
در بند غمم گره گشایا مپسند
وین کاهش جاه جان فزایا مپسند
وز بنده و بنده زاده ای چندین ظلم
بر خواجۀ خویشتن خدایا مپسند.
و در آن وقت که ملک مؤید به حرب او رفت و ناگاه به سر او رسید و او را اعلام دادند برفور به سلاح دار اشارت کرد و گفت:
آن جوشن من بیار تا درپوشم
کاین کار مرا فتاد هم درکوشم
تا در تنم است جان و سر بر دوشم
من ملک عراق را به سر نفروشم.
و در وقت استخلاص بلاد ارمن و ارّان گفت:
ای دل به هوای ارمن ارمن باشم
بیرون نکنم حزن ز دل زن باشم
وی چرخ اگر به حیله بیرون نکنم
گاو تو از آن خرمن خر من باشم.
و او را ابیات لطیف بسیاراست اما اینقدر بر خاطر بود ایراد کرده آمد. (لباب الالباب ج 1 صص 41-42). و نیز رجوع به لباب الالباب ج 1 ص 300، 356، 357، 360 و تتمۀ صوان الحکمه حاشیۀ ص 157و تاریخ الدوله السلجوقیه تألیف علی بن ناصربن علی الحسینی چ محمد اقبال ص 169، 171، 194، 195، 196، 197 و حبیب السیر چ خیام فهرست ج 2 شود

لغت نامه دهخدا

طغرل

(طُ رِ / رُ)

بهاءالدین. صاحب حبیب السیر در ذیل وقایع ایام سلطنت سلطان غیاث الدین غوری گوید: بهاءالدین طغرل یکی از غلامان سنجری بود و در هرات حکومت مینمود. رجوع به حبیب السیر چ خیام ج 2 ص 606 شود

لغت نامه دهخدا

غلبک

(غُ بُ)

ابن عبدالله ترکی بدری ظاهری خزنداری. از نجیب و دیگران حدیث شنید و عزبن جماعه و پسر او و گروهی از شیوخ از وی سماع حدیث کردند. وی به سال 741 هجری قمری درگذشت. (ازالدرر الکامنه فی اعیان المائه الثامنه ج 3 ص 218)
ابن عبدالله جاشنکیر. وی به منصب حجوبیت حلب رسید، و از مخالفان سرسخت تباهکاران بود. به سال هفتصدو شصت و اند درگذشت. (ازالدرر الکامنه فی اعیان المائه الثامنه ج 3 ص 218)

لغت نامه دهخدا

طغرل

نوعی از پرندگان شکاری

فرهنگ لغت هوشیار

طغرل

((طُ غْ رِ یا رُ))

نوعی مرغی شکاری، نام چند تن از پادشاهان سلجوقی

فرهنگ فارسی معین

طالبک

از آوازهای مشهور مازندرانی

فرهنگ گویش مازندرانی

معنی طغرلبک - جستجوی لغت در جدول جو

پیشنهاد واژه بر اساس جستجوی شما