- زنسان (زِ)
بمعنی زینسان که از اینسان باشد. (آنندراج). مخفف از اینسان. (ناظم الاطباء)
معنی زنسان - جستجوی لغت در جدول جو
پیشنهاد واژه بر اساس جستجوی شما
گیاهی خودرو با گلهای سفید و دانه هایی زرد رنگ و خوش بو با طعم کمی تند و تلخ که گاهی روی نان می ریخته اند و برای تهیه اسانس کاربرد دارد، زینان، زینیان، نینیا، ساسم، جوانی، نغن، نغنخوٰاد، نغنخوٰالان، نانخوٰاه، نان خوٰاه
جانداری از راستۀ پستانداران با ده انگشت کارساز که روی دو پا راه می رود و به سبب داشتن مغز پیشرفته قادر به تکلم و تفکر است
شخص
فرد خوب و پایبند به اصول اخلاقی
هفتاد و ششمین سورۀ قرآن کریم، مدنی، دارای ۳۱ آیه، دهر، ابرار، هل اتی
انسان نئاندرتال: انسان اولیه متعلق به ۴۰ هزار سال قبل که در غارهای آسیای مرکزی و اروپا زندگی می کرد، جمجمه آن نخستین بار در سال ۱۸۶۵ میلادی در درۀ نئاندرتال (در آلمان، نزدیک دوسلدورف) به دست آمد
شخص
فرد خوب و پایبند به اصول اخلاقی
هفتاد و ششمین سورۀ قرآن کریم، مدنی، دارای ۳۱ آیه، دهر، ابرار، هل اتی
انسان نئاندرتال: انسان اولیه متعلق به ۴۰ هزار سال قبل که در غارهای آسیای مرکزی و اروپا زندگی می کرد، جمجمه آن نخستین بار در سال ۱۸۶۵ میلادی در درۀ نئاندرتال (در آلمان، نزدیک دوسلدورف) به دست آمد
(زَ)
لغت نامه دهخدا
مرکّب از: ’زن’، زننده + ’آن’، علامت جمع، : فردا خانه فلان به ’سینه زنان’ ناهار میدهند. امروز تیغزنان محلۀ فلان در فلان بقعه جمع می شوند، مرکّب از: ’زن’، زننده + ’آن’، (پسوند بیان حالت)، در حال زدن درحال نواختن و اغلب بصورت قید مرکب آید:
نشستی کنون در دژی چون زنان
پر از خون دل و، دست بر سر زنان.
فردوسی.
برآمد خروش و بیامد سپاه
تبیره زنان برگرفتند راه.
فردوسی.
معشوقه خراباتی و مطرب باید
تا نیم شبان زنان و کوبان آید.
عنصری.
برجهید از جای و انگشتک زنان
گه غزلگویان و گه نوحه کنان.
مولوی.
به فریاد از ایشان برآمد خروش
طپانچه زنان بر سر و روی و دوش.
سعدی (بوستان)،
تو خنده زنان چو شمع و خلقی
پروانه صفت در احتراقت.
سعدی.
مرغان چمن نعره زنان دیدم و گریان
زین غنچه که از طرف چمن زار برآمد.
سعدی.
شمعوش پیش رخ شاهد یار
دمبدم شعله زنان می سوزم.
سعدی.
رجوع به ترکیبهای انگشتک زنان، تبیره زنان، خنده زنان، دست بر سر زنان، شعله زنان، طپانچه زنان، طعنه زنان، عنان زنان، فریادزنان، لبخنده زنان، نعره زنان، نفس زنان و جز اینها شود
نشستی کنون در دژی چون زنان
پر از خون دل و، دست بر سر زنان.
فردوسی.
برآمد خروش و بیامد سپاه
تبیره زنان برگرفتند راه.
فردوسی.
معشوقه خراباتی و مطرب باید
تا نیم شبان زنان و کوبان آید.
عنصری.
برجهید از جای و انگشتک زنان
گه غزلگویان و گه نوحه کنان.
مولوی.
به فریاد از ایشان برآمد خروش
طپانچه زنان بر سر و روی و دوش.
سعدی (بوستان)،
تو خنده زنان چو شمع و خلقی
پروانه صفت در احتراقت.
سعدی.
مرغان چمن نعره زنان دیدم و گریان
زین غنچه که از طرف چمن زار برآمد.
سعدی.
شمعوش پیش رخ شاهد یار
دمبدم شعله زنان می سوزم.
سعدی.
رجوع به ترکیبهای انگشتک زنان، تبیره زنان، خنده زنان، دست بر سر زنان، شعله زنان، طپانچه زنان، طعنه زنان، عنان زنان، فریادزنان، لبخنده زنان، نعره زنان، نفس زنان و جز اینها شود
(سَ)
لغت نامه دهخدا
سخن غیر فصیح و بلیغ. (برهان) (آنندراج) (جهانگیری). سخن نافصیح و غیربلیغ و سنسن. (ناظم الاطباء) :
که انشاء من بنده مدح تو را
نه سنسان نظمی است نی سرسری.
مولانا مظهری (از جهانگیری)
که انشاء من بنده مدح تو را
نه سنسان نظمی است نی سرسری.
مولانا مظهری (از جهانگیری)
(زِ)
لغت نامه دهخدا
ژنیان. نانخواه را گویند و آن تخمی است که بر روی خمیر نان پاشند. (از برهان) (از انجمن آرا) (از آنندراج). نانخواه. (از جهانگیری) (از فرهنگ رشیدی) (ناظم الاطباء) :
آبله زیب روی خوبان است
لذت نان نگر ز زنیان است.
شهاب الدین (از جهانگیری)
آبله زیب روی خوبان است
لذت نان نگر ز زنیان است.
شهاب الدین (از جهانگیری)
(زَ)
لغت نامه دهخدا
نام شهریست مابین قزوین و تبریز و آن را اردشیر بابکان بناکرده است و معرب آن زنجان است. (برهان) (از غیاث). شهری است و معرب آن زنجان است. (جهانگیری). نام شهری است از ولایت آذربادگان و معرب آن زنجان است چون پنج بلوک بود آن را خمسه گویند... و گویند از بناهای اردشیر بابکان است. (انجمن آرا) (آنندراج). شهریست (از جبال) با نعمت بسیار. (حدود العالم) :
ز زنگان بدان مرد روشن ضمیر
دبیری سرافراز بد تیزویر.
حکیم زجاجی (از جهانگیری) (انجمن آرا).
رجوع به زنجان و زنگانی شود
ز زنگان بدان مرد روشن ضمیر
دبیری سرافراز بد تیزویر.
حکیم زجاجی (از جهانگیری) (انجمن آرا).
رجوع به زنجان و زنگانی شود
(زَ)
لغت نامه دهخدا
شهری است به آذربایجان. (منتهی الارب) (آنندراج). شهر حاکم نشین ولایت خمسه که میانۀ قزوین و میانج واقع شده است. (ناظم الاطباء). نام شهری میان قزوین و تبریز و آنرا خمسه نیز گویند. و لقب آن دارالسعاده بود و قلمتراش و ملیله کاری آن بخوبی مشهور است. (از یادداشتهای بخطمرحوم دهخدا). شهر زنجان در 314 هزارگزی باختر تهران و 302 هزارگزی جنوب خاوری تبریز و بر سر راه شوسه و خط آهن تهران آذربایجان واقع است و طول جغرافیایی آن 48 درجه و 29 دقیقه و عرض آن 36 درجه و 40 دقیقه است و از سطح دریا 1600 متر ارتفاع دارد. هوای آن سرد و زمستان آن طولانی و تابستانش معتدل است. این شهر در حدود 48000 تن سکنه دارد و یکی از شهرهای قدیمی کشور است. این شهر دارای کار خانه کبریت سازی می باشد وصنعت چاقوسازی آن مشهور است. از بناهای تاریخی این شهر: مسجدشاه، مسجد حاجی میرزاابوالقاسم، مسجد جامع، کاروانسرا سنگی، مسجد ملا و امامزاده ابراهیم، پل های حاجی میربهاءالدین و اسعدالدوله کهنه کرپی را میتوان نام برد. چنانکه پیش از این اشاره رفت این شهر یکی از شهرهای قدیم ایران است و گویند بطلیموس از آن نام برده و بعقیدۀ حمداﷲ مستوفی اردشیر بابکان آن را بنا نهاده و مسلمانان در سال 24 هجری قمری آنرا گشودند. این شهر در کتب جغرافیانویسان گاه ناحیه ای از دیلم و گاه جزء جبال و گاه جزء آذربایجان و گاهی هم جزء ری بشمار میرفت و در قرن چهارم هجری منطقۀ فعالیت دیلمیان و آل مسافر بود. در دوران مغول این شهر ویران گردید. الجایتو، سلطانیه را در نزدیکی زنجان بنا نهاد و پایتخت خود ساخت. در دوران بعد از صفویه دامنۀ جنگهای ایران و حکومت عثمانی تا زنجان کشیده شد و درسال 1266 هجری قمری بابیه با قوای دولتی در این شهر مقاومت مسلحانه کردند. رجوع به فرهنگ جغرافیایی ایران ج 2، دائره المعارف فارسی و فرهنگ فارسی معین شود
(زِ)
لغت نامه دهخدا
بندیخانه. (آنندراج) (شرفنامۀ منیری). محبس. بندیخانه. قیدخانه. حبس. سجن. (ناظم الاطباء). جایی که متهمان و محکومان را در آن نگاهدارند. بندیخانه. محبس. قیدخانه. (فرهنگ فارسی معین). این کلمه در فرهنگستان ایران بجای محبس پذیرفته شده است. رجوع به واژه های نو فرهنگستان ایران شود. پهلوی ’زیندان’، ارمنی ’زندن’، استی ’زیندون’... محبس، جایی که گناهکاران را در آنجا توقیف کنند. بندی خانه. سجن. (حاشیۀ برهان چ معین). دوستاخ. دوستاق خانه. بند. حصیر. محبس. سجن. دوستاق. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا) :
ور ایدون که کژی بود رای تو
همان بند و زندان بود جای تو.
فردوسی.
دگرآنکه گفتی ز زندان و بند
که آمد ز ما بر کسی بر گزند.
فردوسی.
چنین گفت کاین نوذر تاجدار
به زندان و مردان من کشته خوار.
فردوسی.
به زندان بکشتندشان بی گناه
بدانگه که برگشته شد بخت شاه.
فردوسی.
یک روز سبک خیزد شاد و خوش و خندان
پیش آید و بردارد مهر از در زندان.
منوچهری.
از باغ به زندان برم و دیر بیایم
چون آمدمی نزد شما دیر نپایم.
منوچهری.
چون در نگرد باز به زندانی و زندان
صد شمع و چراغ اوفتدش بر لب و دندان.
منوچهری.
روا نبود به زندان و بند بسته تنم
اگر نه زلفک مشکین او بدی جلویز.
طاهر (از حاشیۀ فرهنگ اسدی نخجوانی).
و امیر فرمود تا زندانهای غزنی و آن نواحی و قلاع عرض کنند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 273). کسری تنگدل شد، بفرمود زندان بوزرجمهر بگشادند. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 340). زندان و خواری و درویشی و مرگ بر وی خوشتر. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 608).
زندان تو است این اگرت باغست
بستان نشناسی همی از زندان.
ناصرخسرو.
گرچه زندان سلیمان نبی بوده ست
نیست زندان بل باغیست مرا یمگان.
ناصرخسرو.
بل به زندان در شو خوش بنشین زیرا
صحبت نادان صد ره بتر از زندان.
ناصرخسرو.
و رسم چنان بود که هر روز حاکم زندان، ایشان را به صحرا بردی تا یک پشته هیزم بیاورندی. (قصص الانبیاء ص 179).
قیری که بزد چرخ مرا پنهان زد
زد چرخ مرا لیک در زندان زد
در زندان شیر شرزه را بتوان زد.
مسعودسعد (از امثال و حکم ج 2 ص 582).
دیو دیوان تو با دیو به زندان نشود
گر فرشته بزند راه تو، شیطان تو اوست.
سنائی.
یوسف مصری ده سال ز زن زندان دید
پس ز تو کی خطری دارند این بی خبران.
سنائی.
من از تو ابله ترم، تو از من احمق تری
یکی بباید که مان هر دو به زندان برد.
جمال الدین عبدالرزاق.
پشت بر دیوار زندان روی بر بام فلک
چون فلک شد پرشکوفه نرگس بینای من.
خاقانی.
بهر منال عیش ز دوران منال بیش
بهر مدار جسم به زندان مدار جان.
خاقانی.
مگر باد را بند سازد سلیمان
که باد مسیحا به زندان نماید.
خاقانی.
یعقوب دلم ندیم احزان
یوسف صفتم مقیم زندان.
خاقانی.
روباه جواب داد که پادشاهان را از بند و زندان چاره نبود و رعایا را از لقمه و طعمه گزیر نباشد. (سندبادنامه از حاشیۀ برهان چ معین).
مرد به زندان شرف آرد بدست
یوسف از این روی به زندان نشست.
نظامی (مخزن الاسرار ص 107).
دم خوش بایدت، از خویش برون آی چو گل
کز پی یکدم خوش، پوست بر او زندان است.
اثیراومانی.
خواند او را قاضی از زندان به پیش
پس تفحص کرد از اعیان خویش.
مولوی.
گر ز زندانم برانی توبه رد
خود بمیرم من ز درویشی و کد.
مولوی.
شکم زندان باد است ای خردمند
ندارد هیچ عاقل باد را بند.
سعدی (گلستان).
تکبر عزازیل را خوار کرد
به زندان لعنت گرفتار کرد.
سعدی.
بیژن شیر خفته در زندان
کرده گرگین بی هنر دندان.
اوحدی.
ترا تاج بر سر فروزنده باد
به زندان درون دشمنت زنده باد.
؟ (شرفنامۀ منیری).
- زندان اسکندر. رجوع به زندان سکندر شود.
- زندان باد، جایی بود بر کوه اصطخر فارس:... بر سر کوه دخمه های عظیم کرده است و عوام آن را زندان باد میخوانند. (فارسنامۀ ابن البلخی ص 127). رجوع به نزهه القلوب ج 3 ص 121 شود.
- زندانبان، کسی که زندانیان را محافظت می کرده باشد. (آنندراج). مستحفظ زندان و محبوسین. (ناظم الاطباء). آنکه در محبس مأمور نگهبانی محبوسان است. نگهبان زندان. (فرهنگ فارسی معین). سجان. حداد. دوستاق بان. بندیوان. حارس زندان. محبس بان. دوستاخ بان. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). این کلمه در فرهنگستان ایران بجای مستحفظمحبس پذیرفته شده است: و زندان درک اسفل و زندانبان مالک دوزخ. (سندبادنامه ص 249).
دل از دیدار زندانبان سبکبار
چو زلف زشت رو زنجیر بیکار.
شفیع اثر (از آنندراج).
رجوع به ترکیب بعد شود.
- زندانبانی، شغل و منصب زندانبان. (ناظم الاطباء).
- ، عمل زندانبان. پاسبانی و نگهبانی زندان و زندانیان. رجوع به ترکیب بعد شود.
- زندانبانی کردن، محافظت کردن زندانیان و پاسبانی نمودن آنان را. (ناظم الاطباء). رجوع به ترکیب قبل و زندانبان شود.
- زندان برجیس، برج سنبله که وبال خانه برجیس است. (ناظم الاطباء).
- زندان خاکی، کنایه از دنیا است:
این فلکی جان مرا شصت سال
داشت در این زندان خاکی تنم.
ناصرخسرو.
- زندان خاموشان، کنایه از گور باشد که به عربی قبر خوانند. (برهان). گور. قبر. (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین). گور. (فرهنگ رشیدی). کنایه از گور باشد و آن را مرغزن نیز گویند و به تازی قبر گویند. (انجمن آرا) (از آنندراج) :
یکی با چشم دل بنگر در این زندان خاموشان
که آنجا صدهزاران کس ندیمان ندم بینی.
سنائی (از انجمن آرا).
- زندانخانه، زندانسرا. بندیخانه. (آنندراج) : و هر جای که ولات فرودمی آمدند به قرب ایشان زندانخانه پیدا می کردند. (تاریخ قم ص 40).
ز زندان خانه قید خودی اکنون رها گشتم
ازین زنجیر غم هم بازرستم تا چه پیش آید.
زکی ندیم (از آنندراج).
- زندانسرا، زندانخانه. (آنندراج) :
پیش مابینی کریمانی که گاه مائده
ماکیان بر در کنند و گربه در زندانسرا.
خاقانی.
میل در چشم امل کش تا نبیند در جهان
کز جهان تاریک تر زندانسرایی برنخاست.
خاقانی.
به زندانسرای کنیزان شاه
همی بود چون سایه در زیر چاه.
نظامی (از آنندراج).
در آن زندانسرای تنگ می بود
چو گوهر شهربند سنگ می بود.
نظامی.
حصار چرخ چون زندانسرائیست
کمر در بسته گردش اژدهائیست.
نظامی.
در این زندانسرای پیچ در پیچ
برادر زاده ای دارد دگر هیچ.
نظامی.
- زندان سکندر، کنایه از ظلمات است. (برهان) (فرهنگ فارسی معین) (ناظم الاطباء).
- ، شهر یزد، چه مشهور است که وفات سکندر در آن شهر واقع شده چنانکه در لغت ’خرم’ بیان آن گذشت... و بعضی گویند زندان سکندر سردابه ای است در یزد که سکندر را در آن گذاشته بودند و آن سردابه در یزد معروف است به زندان سکندر و بسیار تاریک و موحش است... (فرهنگ رشیدی). ته خانه ای است در شهر یزدگویند که تابوت سکندر را در آن گذاشته اند. (از غیاث). بنابر آنچه در فرهنگها و در تاریخ جدید مسطور است، شهر یزد است. (قزوینی). بگفتۀ لغتنامه ها شهر یزد. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). معروف است و وجه تسمیۀزندان آن است که منسوب است به زند، زیرا که حکم شریعتی کتاب زردشت در باب جزای هر گناهی آن بود که به اندازه کمابیش آن کار، گنهکار را حبس می کرده اند. و زندان یا غار یا چاه یا کوهسار می بوده و در فرهنگ رشیدی گفته که زندان سکندر بمعنی شهر یزد است که وفات اسکندر در آن شهر بوده و آن سردابه در ضمن لغت خرم، دراین باب افسانه و راز بیان کرده که این معنی و آن معنی هر دو خطا و سهو است. چه مرگ اسکندر در یزد نبوده است و در شهر زور کردستان و بابل وفات یافته و جسداو را به اسکندریه که از ابنیۀ اوست برده و مدفون کرده اند، چنانکه نظامی گفته که خاک سکندر به اسکندری است. سبب آنکه یزد را زندان سکندر گفته اند این است که سکندر بعد از غلبه بر پادشاهان عجم و تصمیم فتح بلاد شرقی و مشاورت با دانایان عهد، شاهزادگان را به شهر یزد برده و بدست امیری از امرای خود سپرده که از آنجا بیرون نروند و در غیبت او مایۀ فسادی نشوند و خود بجانب هند و پنجاب و دارالملک پور رفته آن بلاد را بگشاد و در مراجعت عزم یونان کرده براه درگذشت. چنانکه اشارت رفت شهر یزد بدین جهت زندان اسکندر لقب یافت چنانکه فارس را ملک سلیمان گویند. خواجه حافظ چون در زمان توقف خود دلتنگ شده غزلی گفته است... (انجمن آرا) (آنندراج) :
دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت
رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم.
حافظ.
- زندان شکن، شکننده زندان. (از فهرست ولف). شکننده بند. محبوسی که از دست زندانبان بگریزد و خود را از قید برهاند:
وز آن پر گناهان زندان شکن
که گشتند بانوشزاد انجمن.
فردوسی.
- زندان کردن، حبس کردن. محبوس کردن. (ناظم الاطباء). بند کردن. به قید و بند انداختن. و غالباً با عبارت فعلی چون ’به زندان کردن’ و ’در زندان کردن’ آید. رجوع به ’به’ و ’در’ و دیگر ترکیبهای این کلمه شود.
- زندان کردن چیزی یا جایی را برای کسی، بندیخانه ساختن آن برای آنکس. محبس و سجن قرار دادن آن برای آنکس:
در کاخ فرخنده ایوان اوی
ببستند و کردند زندان اوی.
فردوسی.
تا روز حشر آتش سوزنده را
بر شیعت معاویه زندان کنم.
ناصرخسرو.
بر دل و بر وهم کسان چرخ را
زندان کرده ست جهان آفرین.
ناصرخسرو.
- زندان کن، در بند آورنده. زندان افکننده. صفت کسی که مردم را به حبس و بند اندازد:
سریری که جز آسمانی بود
به زندان کن زندگانی بود.
نظامی.
- زندان مشتری، زندان برجیس که برج سنبله باشد. (ناظم الاطباء).
- زندان نامسجون، ماهیی که یونس پیغمبر را بلعید. (ناظم الاطباء).
- زندان نیرین، عقدۀ راس و ذنب. (ناظم الاطباء).
- زندانی، منسوب است به زندان. کسی که در محبس باشد. آنکه در زندان از آزادی محروم است. (از فرهنگ فارسی معین). محبوس. گرفتار زندان. (ناظم الاطباء). محبوس. بندی. مسجون. حبسی. دوستاقی. دوستاخی. با کردن و شدن صرف شود. ج، زندانیان. (از یادداشتهای بخط مرحوم دهخدا). این کلمه در فرهنگستان ایران بجای محبوس پذیرفته شده و بجای اسیر بکار نرود. رجوع به واژه های فرهنگستان ایران ص 47 شود:
ز زندانیان بندها برگرفت
همه شهر ازو دست بر سر گرفت.
فردوسی.
ز شهرت یکی بسته زندانیم
به گوهر همانا که خود دانیم.
فردوسی (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
به زندانیان جامه دادی به نیز
سراپای دینار و هر گونه چیز.
فردوسی.
چون در نگرد باز به زندانی و زندان
صد شمع و چراغ اوفتدش بر لب و دندان.
منوچهری.
روان هست زندانی مستمند
میان کثافت بمانده به بند.
اسدی (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
بگذر ای باد دل افروز خراسانی
بر یکی مانده به یمگان دره زندانی.
ناصرخسرو.
بخت النصر گفت: در دل خود که میدانم چه باید کردن پیش زندانیان آمد. (قصص الانبیاء ص 179).
اگر خواهی که چون یوسف بدست آری دو عالم را
در این تاریکی زندان چو یوسف باش زندانی.
سنائی.
دل ز بستان خیال او به بویی خرم است
مرغ زندانی تماشا برنتابد بیش از این.
خاقانی.
زندانی روز را شب آمد
بیمار شبانه را تب آمد.
نظامی.
به انصافش رعیت شاد گشتند
همه زندانیان آزاد گشتند.
نظامی.
باش در این خانه زندانیان
روزن و در بسته چو بحرانیان.
نظامی.
چو اقلیم دشمن به جنگ و حصار
گرفتی به زندانیانش سپار.
سعدی (بوستان).
نظر کن بر احوال زندانیان
که ممکن بود بی گنه در میان.
سعدی (بوستان).
رجوع به زندان و دیگر ترکیبهای این کلمه شود
ور ایدون که کژی بود رای تو
همان بند و زندان بود جای تو.
فردوسی.
دگرآنکه گفتی ز زندان و بند
که آمد ز ما بر کسی بر گزند.
فردوسی.
چنین گفت کاین نوذر تاجدار
به زندان و مردان من کشته خوار.
فردوسی.
به زندان بکشتندشان بی گناه
بدانگه که برگشته شد بخت شاه.
فردوسی.
یک روز سبک خیزد شاد و خوش و خندان
پیش آید و بردارد مهر از در زندان.
منوچهری.
از باغ به زندان برم و دیر بیایم
چون آمدمی نزد شما دیر نپایم.
منوچهری.
چون در نگرد باز به زندانی و زندان
صد شمع و چراغ اوفتدش بر لب و دندان.
منوچهری.
روا نبود به زندان و بند بسته تنم
اگر نه زلفک مشکین او بدی جلویز.
طاهر (از حاشیۀ فرهنگ اسدی نخجوانی).
و امیر فرمود تا زندانهای غزنی و آن نواحی و قلاع عرض کنند. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 273). کسری تنگدل شد، بفرمود زندان بوزرجمهر بگشادند. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 340). زندان و خواری و درویشی و مرگ بر وی خوشتر. (تاریخ بیهقی ایضاً ص 608).
زندان تو است این اگرت باغست
بستان نشناسی همی از زندان.
ناصرخسرو.
گرچه زندان سلیمان نبی بوده ست
نیست زندان بل باغیست مرا یمگان.
ناصرخسرو.
بل به زندان در شو خوش بنشین زیرا
صحبت نادان صد ره بتر از زندان.
ناصرخسرو.
و رسم چنان بود که هر روز حاکم زندان، ایشان را به صحرا بردی تا یک پشته هیزم بیاورندی. (قصص الانبیاء ص 179).
قیری که بزد چرخ مرا پنهان زد
زد چرخ مرا لیک در زندان زد
در زندان شیر شرزه را بتوان زد.
مسعودسعد (از امثال و حکم ج 2 ص 582).
دیو دیوان تو با دیو به زندان نشود
گر فرشته بزند راه تو، شیطان تو اوست.
سنائی.
یوسف مصری ده سال ز زن زندان دید
پس ز تو کی خطری دارند این بی خبران.
سنائی.
من از تو ابله ترم، تو از من احمق تری
یکی بباید که مان هر دو به زندان برد.
جمال الدین عبدالرزاق.
پشت بر دیوار زندان روی بر بام فلک
چون فلک شد پرشکوفه نرگس بینای من.
خاقانی.
بهر منال عیش ز دوران منال بیش
بهر مدار جسم به زندان مدار جان.
خاقانی.
مگر باد را بند سازد سلیمان
که باد مسیحا به زندان نماید.
خاقانی.
یعقوب دلم ندیم احزان
یوسف صفتم مقیم زندان.
خاقانی.
روباه جواب داد که پادشاهان را از بند و زندان چاره نبود و رعایا را از لقمه و طعمه گزیر نباشد. (سندبادنامه از حاشیۀ برهان چ معین).
مرد به زندان شرف آرد بدست
یوسف از این روی به زندان نشست.
نظامی (مخزن الاسرار ص 107).
دم خوش بایدت، از خویش برون آی چو گل
کز پی یکدم خوش، پوست بر او زندان است.
اثیراومانی.
خواند او را قاضی از زندان به پیش
پس تفحص کرد از اعیان خویش.
مولوی.
گر ز زندانم برانی توبه رد
خود بمیرم من ز درویشی و کد.
مولوی.
شکم زندان باد است ای خردمند
ندارد هیچ عاقل باد را بند.
سعدی (گلستان).
تکبر عزازیل را خوار کرد
به زندان لعنت گرفتار کرد.
سعدی.
بیژن شیر خفته در زندان
کرده گرگین بی هنر دندان.
اوحدی.
ترا تاج بر سر فروزنده باد
به زندان درون دشمنت زنده باد.
؟ (شرفنامۀ منیری).
- زندان اسکندر. رجوع به زندان سکندر شود.
- زندان باد، جایی بود بر کوه اصطخر فارس:... بر سر کوه دخمه های عظیم کرده است و عوام آن را زندان باد میخوانند. (فارسنامۀ ابن البلخی ص 127). رجوع به نزهه القلوب ج 3 ص 121 شود.
- زندانبان، کسی که زندانیان را محافظت می کرده باشد. (آنندراج). مستحفظ زندان و محبوسین. (ناظم الاطباء). آنکه در محبس مأمور نگهبانی محبوسان است. نگهبان زندان. (فرهنگ فارسی معین). سجان. حداد. دوستاق بان. بندیوان. حارس زندان. محبس بان. دوستاخ بان. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). این کلمه در فرهنگستان ایران بجای مستحفظمحبس پذیرفته شده است: و زندان درک اسفل و زندانبان مالک دوزخ. (سندبادنامه ص 249).
دل از دیدار زندانبان سبکبار
چو زلف زشت رو زنجیر بیکار.
شفیع اثر (از آنندراج).
رجوع به ترکیب بعد شود.
- زندانبانی، شغل و منصب زندانبان. (ناظم الاطباء).
- ، عمل زندانبان. پاسبانی و نگهبانی زندان و زندانیان. رجوع به ترکیب بعد شود.
- زندانبانی کردن، محافظت کردن زندانیان و پاسبانی نمودن آنان را. (ناظم الاطباء). رجوع به ترکیب قبل و زندانبان شود.
- زندان برجیس، برج سنبله که وبال خانه برجیس است. (ناظم الاطباء).
- زندان خاکی، کنایه از دنیا است:
این فلکی جان مرا شصت سال
داشت در این زندان خاکی تنم.
ناصرخسرو.
- زندان خاموشان، کنایه از گور باشد که به عربی قبر خوانند. (برهان). گور. قبر. (ناظم الاطباء) (فرهنگ فارسی معین). گور. (فرهنگ رشیدی). کنایه از گور باشد و آن را مرغزن نیز گویند و به تازی قبر گویند. (انجمن آرا) (از آنندراج) :
یکی با چشم دل بنگر در این زندان خاموشان
که آنجا صدهزاران کس ندیمان ندم بینی.
سنائی (از انجمن آرا).
- زندانخانه، زندانسرا. بندیخانه. (آنندراج) : و هر جای که ولات فرودمی آمدند به قرب ایشان زندانخانه پیدا می کردند. (تاریخ قم ص 40).
ز زندان خانه قید خودی اکنون رها گشتم
ازین زنجیر غم هم بازرستم تا چه پیش آید.
زکی ندیم (از آنندراج).
- زندانسرا، زندانخانه. (آنندراج) :
پیش مابینی کریمانی که گاه مائده
ماکیان بر در کنند و گربه در زندانسرا.
خاقانی.
میل در چشم امل کش تا نبیند در جهان
کز جهان تاریک تر زندانسرایی برنخاست.
خاقانی.
به زندانسرای کنیزان شاه
همی بود چون سایه در زیر چاه.
نظامی (از آنندراج).
در آن زندانسرای تنگ می بود
چو گوهر شهربند سنگ می بود.
نظامی.
حصار چرخ چون زندانسرائیست
کمر در بسته گردش اژدهائیست.
نظامی.
در این زندانسرای پیچ در پیچ
برادر زاده ای دارد دگر هیچ.
نظامی.
- زندان سکندر، کنایه از ظلمات است. (برهان) (فرهنگ فارسی معین) (ناظم الاطباء).
- ، شهر یزد، چه مشهور است که وفات سکندر در آن شهر واقع شده چنانکه در لغت ’خرم’ بیان آن گذشت... و بعضی گویند زندان سکندر سردابه ای است در یزد که سکندر را در آن گذاشته بودند و آن سردابه در یزد معروف است به زندان سکندر و بسیار تاریک و موحش است... (فرهنگ رشیدی). ته خانه ای است در شهر یزدگویند که تابوت سکندر را در آن گذاشته اند. (از غیاث). بنابر آنچه در فرهنگها و در تاریخ جدید مسطور است، شهر یزد است. (قزوینی). بگفتۀ لغتنامه ها شهر یزد. (یادداشت بخط مرحوم دهخدا). معروف است و وجه تسمیۀزندان آن است که منسوب است به زند، زیرا که حکم شریعتی کتاب زردشت در باب جزای هر گناهی آن بود که به اندازه کمابیش آن کار، گنهکار را حبس می کرده اند. و زندان یا غار یا چاه یا کوهسار می بوده و در فرهنگ رشیدی گفته که زندان سکندر بمعنی شهر یزد است که وفات اسکندر در آن شهر بوده و آن سردابه در ضمن لغت خرم، دراین باب افسانه و راز بیان کرده که این معنی و آن معنی هر دو خطا و سهو است. چه مرگ اسکندر در یزد نبوده است و در شهر زور کردستان و بابل وفات یافته و جسداو را به اسکندریه که از ابنیۀ اوست برده و مدفون کرده اند، چنانکه نظامی گفته که خاک سکندر به اسکندری است. سبب آنکه یزد را زندان سکندر گفته اند این است که سکندر بعد از غلبه بر پادشاهان عجم و تصمیم فتح بلاد شرقی و مشاورت با دانایان عهد، شاهزادگان را به شهر یزد برده و بدست امیری از امرای خود سپرده که از آنجا بیرون نروند و در غیبت او مایۀ فسادی نشوند و خود بجانب هند و پنجاب و دارالملک پور رفته آن بلاد را بگشاد و در مراجعت عزم یونان کرده براه درگذشت. چنانکه اشارت رفت شهر یزد بدین جهت زندان اسکندر لقب یافت چنانکه فارس را ملک سلیمان گویند. خواجه حافظ چون در زمان توقف خود دلتنگ شده غزلی گفته است... (انجمن آرا) (آنندراج) :
دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت
رخت بربندم و تا ملک سلیمان بروم.
حافظ.
- زندان شکن، شکننده زندان. (از فهرست ولف). شکننده بند. محبوسی که از دست زندانبان بگریزد و خود را از قید برهاند:
وز آن پر گناهان زندان شکن
که گشتند بانوشزاد انجمن.
فردوسی.
- زندان کردن، حبس کردن. محبوس کردن. (ناظم الاطباء). بند کردن. به قید و بند انداختن. و غالباً با عبارت فعلی چون ’به زندان کردن’ و ’در زندان کردن’ آید. رجوع به ’به’ و ’در’ و دیگر ترکیبهای این کلمه شود.
- زندان کردن چیزی یا جایی را برای کسی، بندیخانه ساختن آن برای آنکس. محبس و سجن قرار دادن آن برای آنکس:
در کاخ فرخنده ایوان اوی
ببستند و کردند زندان اوی.
فردوسی.
تا روز حشر آتش سوزنده را
بر شیعت معاویه زندان کنم.
ناصرخسرو.
بر دل و بر وهم کسان چرخ را
زندان کرده ست جهان آفرین.
ناصرخسرو.
- زندان کن، در بند آورنده. زندان افکننده. صفت کسی که مردم را به حبس و بند اندازد:
سریری که جز آسمانی بود
به زندان کن زندگانی بود.
نظامی.
- زندان مشتری، زندان برجیس که برج سنبله باشد. (ناظم الاطباء).
- زندان نامسجون، ماهیی که یونس پیغمبر را بلعید. (ناظم الاطباء).
- زندان نیرین، عقدۀ راس و ذنب. (ناظم الاطباء).
- زندانی، منسوب است به زندان. کسی که در محبس باشد. آنکه در زندان از آزادی محروم است. (از فرهنگ فارسی معین). محبوس. گرفتار زندان. (ناظم الاطباء). محبوس. بندی. مسجون. حبسی. دوستاقی. دوستاخی. با کردن و شدن صرف شود. ج، زندانیان. (از یادداشتهای بخط مرحوم دهخدا). این کلمه در فرهنگستان ایران بجای محبوس پذیرفته شده و بجای اسیر بکار نرود. رجوع به واژه های فرهنگستان ایران ص 47 شود:
ز زندانیان بندها برگرفت
همه شهر ازو دست بر سر گرفت.
فردوسی.
ز شهرت یکی بسته زندانیم
به گوهر همانا که خود دانیم.
فردوسی (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
به زندانیان جامه دادی به نیز
سراپای دینار و هر گونه چیز.
فردوسی.
چون در نگرد باز به زندانی و زندان
صد شمع و چراغ اوفتدش بر لب و دندان.
منوچهری.
روان هست زندانی مستمند
میان کثافت بمانده به بند.
اسدی (یادداشت بخط مرحوم دهخدا).
بگذر ای باد دل افروز خراسانی
بر یکی مانده به یمگان دره زندانی.
ناصرخسرو.
بخت النصر گفت: در دل خود که میدانم چه باید کردن پیش زندانیان آمد. (قصص الانبیاء ص 179).
اگر خواهی که چون یوسف بدست آری دو عالم را
در این تاریکی زندان چو یوسف باش زندانی.
سنائی.
دل ز بستان خیال او به بویی خرم است
مرغ زندانی تماشا برنتابد بیش از این.
خاقانی.
زندانی روز را شب آمد
بیمار شبانه را تب آمد.
نظامی.
به انصافش رعیت شاد گشتند
همه زندانیان آزاد گشتند.
نظامی.
باش در این خانه زندانیان
روزن و در بسته چو بحرانیان.
نظامی.
چو اقلیم دشمن به جنگ و حصار
گرفتی به زندانیانش سپار.
سعدی (بوستان).
نظر کن بر احوال زندانیان
که ممکن بود بی گنه در میان.
سعدی (بوستان).
رجوع به زندان و دیگر ترکیبهای این کلمه شود
(اِ)
لغت نامه دهخدا
مردم، واحد و جمع و مذکر و مؤنث در وی یکسان است. (منتهی الارب) (ناظم الاطباء). مردم. (ترجمان القرآن جرجانی) (منتهی الارب) (مهذب الاسماء) (مؤید الفضلاء) (السامی). آدمی. (غیاث اللغات) (آنندراج). حیوانات ناطق. (ازتعریفات جرجانی). در اصل انس بود، الف و نون مزیدتان بدان ملحق شده، و این مأخوذ است از انس بالضم که به معنی الفت گرفتن و ظاهر شدن است و بعضی گفته اند که مأخوذ از نسیان است. (از غیاث اللغات) (آنندراج). بشر. آدمیزاد. آدمیزاده. آدم زاده. انس. اناس. ناس. خلق. (یادداشت مؤلف). موجود سخنگوی میرنده. (جامع الحکمتین از فرهنگ علوم عقلی). انسان نام است برای جسد معین و نفس معین که ساکن در آن جسد است و جسد و نفس دو جزء برای انسانند، یکی از آندو جزء شریف است...یکی مانند درخت است و دیگری مانند ثمرۀ درخت، نفس راکب و جسد مرکوب است. (از رسائل اخوان الصفا بنقل از فرهنگ علوم عقلی) : انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج. (قرآن 2/76) ، بیافریدیم ما این مردم را از نطفه ای آمیخته. (کشف الاسرار میبدی ج 10 ص 313).
امهات و نبات با حیوان
بیخ و شاخند وبارشان انسان.
ناصرخسرو.
جان و انسان بندۀ فرمانبرش بادا مدام
تا به تازی هست انسان آدمی و جان پری.
سوزنی.
نسبت دارند تا قیامت
ایشان ز بهیمه من ز انسان.
خاقانی.
نیک آمده است زلزلت الارض هین بخوان
بر مالها و قال الانسان مالها.
خاقانی.
گر بصورت آدمی انسان بدی
احمد و بوجهل هم یکسان بدی.
مولوی.
چشم نابینا، زمین و آسمان
زان نمی بیند که انسانیش نیست.
سعدی.
مردم چشمم به خون آغشته شد
در کجا این ظلم با انسان کنند.
حافظ.
- انسان کامل، عبارت است از جمیع مراتب الهیه و کونیه از عقول و نفوس کلی و مراتب طبیعی تا آخر تنزلات وجود. (از شرح فصوص الحکم قیصری ص 10). در تصوف، بالاترین مقامی که انسان بدان تواند رسید یعنی مرتبۀ فناء فی اﷲ:
کون جامع نزدما انسان بود
ورنباشد این چنین حیوان بود
جامع انسان کامل را بخوان
معنی مجموع قرآن را بدان
نقش می بندد جمال ذوالجلال
در خیال صورت او بر کمال.
شاه نعمت اﷲ ولی.
انسان کامل است که مجلای ذات اوست
مجموعه ای که جامع ذات و صفات اوست
انسان کامل است که اوکون جامع است
تیغولایت است که برهان قاطع است.
k05l) _rb> p ssalc=\’rohtua\’>شاه نعمت اﷲ ولی. p/>rb>و رجوع به کشاف اصطلاحات الفنون شود. rb>-
امهات و نبات با حیوان
بیخ و شاخند وبارشان انسان.
ناصرخسرو.
جان و انسان بندۀ فرمانبرش بادا مدام
تا به تازی هست انسان آدمی و جان پری.
سوزنی.
نسبت دارند تا قیامت
ایشان ز بهیمه من ز انسان.
خاقانی.
نیک آمده است زلزلت الارض هین بخوان
بر مالها و قال الانسان مالها.
خاقانی.
گر بصورت آدمی انسان بدی
احمد و بوجهل هم یکسان بدی.
مولوی.
چشم نابینا، زمین و آسمان
زان نمی بیند که انسانیش نیست.
سعدی.
مردم چشمم به خون آغشته شد
در کجا این ظلم با انسان کنند.
حافظ.
- انسان کامل، عبارت است از جمیع مراتب الهیه و کونیه از عقول و نفوس کلی و مراتب طبیعی تا آخر تنزلات وجود. (از شرح فصوص الحکم قیصری ص 10). در تصوف، بالاترین مقامی که انسان بدان تواند رسید یعنی مرتبۀ فناء فی اﷲ:
کون جامع نزدما انسان بود
ورنباشد این چنین حیوان بود
جامع انسان کامل را بخوان
معنی مجموع قرآن را بدان
نقش می بندد جمال ذوالجلال
در خیال صورت او بر کمال.
شاه نعمت اﷲ ولی.
انسان کامل است که مجلای ذات اوست
مجموعه ای که جامع ذات و صفات اوست
انسان کامل است که اوکون جامع است
تیغولایت است که برهان قاطع است.
k05l) _rb> p ssalc=\’rohtua\’>شاه نعمت اﷲ ولی. p/>rb>و رجوع به کشاف اصطلاحات الفنون شود. rb>-
محبس، خانه و حبس و سجن، جایی که متهمان و محکومان را در آن نگاهدارند
آدم، آدمیزاد، آدمی، انس، بشر، مردم، ناس
متضاد: جن، دد، دیو
متضاد: جن، دد، دیو
اسارتگاه، بازداشتگاه، بند، بندیخانه، توقیفگاه، حبس، دوستاق، دوستاق خانه، سجن، سلول، سیاهچال، محبس، هلفدونی
اگر کسی بیند در زندان بود و آن زندان هرگز ندیده بود، دلیل بر هلاک است، زیرا که زندان مجهول گور است. اگر زندان معروف بیند، دلیل بر اندوه و مضرت کند. اگر بیند در زندان بر پای داشت، دلیل که در عملی که باشد، دیر بماند. محمد بن سیرین
دیدن زندانبان درخواب، چون معروف است، خلاصی یافتن و عاقبت نیکو باشد. و چون مجهول بود، دلیل کوری و غم و اندوه است. زندان به خواب دیدن گور وبلا است و آزمایش کردن دوستان و خرم کردن دشمنان. اگر بیند در زندان شد و زود بیرون آمد، دلیل که خداوند به تمامی بیابد.
اگر خداوند خواب مستور است و خود را در زندان معروف بیند، دلیل که بزرگی و جاه یابد. اگر مستور نباشد ازجهت شغلهای دنیا او را غم و اندوه است. اگر بیند با مردی زندانبان با بند همی رفت، دلیل که کار بسته او گشایش یابد.
دیدن زندانبان درخواب، چون معروف است، خلاصی یافتن و عاقبت نیکو باشد. و چون مجهول بود، دلیل کوری و غم و اندوه است. زندان به خواب دیدن گور وبلا است و آزمایش کردن دوستان و خرم کردن دشمنان. اگر بیند در زندان شد و زود بیرون آمد، دلیل که خداوند به تمامی بیابد.
اگر خداوند خواب مستور است و خود را در زندان معروف بیند، دلیل که بزرگی و جاه یابد. اگر مستور نباشد ازجهت شغلهای دنیا او را غم و اندوه است. اگر بیند با مردی زندانبان با بند همی رفت، دلیل که کار بسته او گشایش یابد.