- ذهبی (ذَ هََ)
محمد بن احمد. مکنی به ابی عبدالله و ملقب بشمس الدین و مشهور بذهبی. یکی از مشاهیر مورخین است. او راست تاریخی از ظهور اسلام تا سال 740هجری قمری بنام تاریخ اسلام در دوازده مجلد. و این اثری مقبول و در غایت اعتبار است. و هم خود او از این تاریخ کتابی چند بنام، العبر. و سیر النبلاء و طبقات الحفاظ و طبقات القراء تخریج کرده است و بعض مورخین کتاب تاریخ اسلام او را تلخیص کرده اند. و شمس الدین محمد بن عبدالرحمن شماوی بر این کتاب ذیلی کرده است و وفات ذهبی بسال 748هجری قمری بود. (از قاموس الاعلام ترکی). و حاجی خلیفه کتب ذیل را بنام ذهبی مطلق آورده است و ظاهراً مراد محمد بن احمد است: اختصار اخبار الرواه علی بن یوسف قفطی. المقتنی فی سردالکنی. الکاشف، مختصر معجم الشیوخ مشتمل بر هزار شیخ. المشتبه. ارجوزهفی اسماء المدلسین. مختصر تاریخ نیشابور تألیف حاکم. مجرد فی رجال کتب السته. اختصار تهذیب الکمال فی معرفه الرجال، جمال الدین یوسف. و رجوع به محمد بن احمد الحافظ و رجوع به ابن قایماز شود. و در یکی از مآخذ آمده است: محمد بن احمد، ملقب به حافظ شمس الدین و معروف به ابن قایماز مصری. وفات او به سال 746 هجری قمری و بعضی 748 گفته اند. او راست: مختصر اطراف الکتب السته. مختصر تاریخ النحاه. الاعلام بالوفیات. تجرید فی اسماء الصحابه. مختصر ذیل ابن دبیثی در تاریخ بغداد. کتاب تاریخ اسلام. کتاب عبر. کتاب سیر النبلاء. کتاب طبقات الحفاظ. (این کتاب بطبع رسیده است). کتاب طبقات القراء. کتاب تذکره الحفاظ. کتاب اختصار تاریخ خوارزم تألیف محمد بن محمد بن ارسلان. کتاب تاریخ خلفاء راشدین. کتاب اخبار قضاه دمشق. کتاب التعزیه الحسنه بالاعزه. کتاب دول الاسلام. کتاب تهذیب الاسماء. (و این کتاب بطبع رسیده است). و در ریحانه الادب آمده است:
محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز، ترکمانی الاصل و دمشقی المسکن و المدفن شافعی المذهب شمس الدین اللقب ابوعبدالله الکنیه ذهبی الشهره. محدث، حافظ، مورخ مشهور که در سوم ربیع الثانی 673 هجری قمری متولد و از اوان صغر بقرائت حدیث پرداخته و برای تحصیل آن مسافرتها کرده و از مشایخ بسیاری که بیشتر از یک هزار و دویست تن میباشند استماع حدیث کرده و تاج الدین سبکی که از تلامذۀ اوست گوید:
ذهبی محدث عصر و خاتمه الحفاظ و حامل لوای اهل سنت، وجماعت و در حفظ حدیث و رجال حدیث امام اهل عصر خود است و با این همه مراتب عالیه که در علم حدیث و رجال داراست در تواریخ و سیر نیز مهارتی بسزا دارد بلکه از مشاهیر مورخین اسلامی میباشد و مشاهیر وقایع دورۀاسلامی را از بدو ظهور آن دین مقدس تا سال هفتصد و چهلم هجرت خصوصاً اخبار و وقایع محدثین را در رشته تألیف آورده و ’تاریخ الاسلام’ نامیده و بعضی از افاضل آنرا تلخیص و شمس الدین محمد بن عبدالرحمن آنرا تذییل کرده است و در حدیث و رجال نیز تألیفات مفیدۀ بسیار دارد که همه آنها محل استفادۀ اهل علم است و از بلاد بعیده برای خواندن و شنیدن از خود او و برای استنساخ آنها مسافرت می کنند:
1- تاریخ الاسلام که ذکر شد. 2- تجرید اسماء الصحابه فی تلخیص اسدالغابه. 3- تذکره الحفاظ و این هر دو در حیدرآباد هند چاپ شده. 4- تذهیب تهذیب الکمال فی اسماء الرجال که درقاهره چاپ شده. 5- دول الاسلام که در حیدرآباد چاپ شده. 6- سیر النبلاء. 7- طبقات الحفاظ که آنرا جلال الدین سیوطی تلخیص کرده و در غوطه چاپ شده است. 8- طبقات القراء. 9- الطب النبوی که در مصر چاپ شده. 10- العبر بخبر غبر. 11- الکاشف. 12- مختصر السنن الکبیر للبیهقی. 13- المشتبه فی اسماء الرجال یا مشتبه النسبه که در لیدن چاپ شده. 14- المعجم الصغیر. 15- المعجم الکبیر. 16- میزان الاعتدال فی نقد الرجال یا فی اسماء الرجال که در لکناو و قاهره چاپ شده است. و غیر اینها و ذهبی درباره شیخین محبت بی نهایت داشته ودر شب ذیقعده سال 748هجری قمری (ذمح) در دمشق درگذشته و در باب الصغیر مدفون گردید و چند سال پیش از وفات خود نابینا بوده است. (ریحانه الادب ص 55 و 56). و در الاعلام زرکلی آمده است: ذهبی: 673- 748 هجری قمری / 1274- 1348 میلادی محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز الذهبی، شمس الدین، ابوعبدالله : حافظ، مورخ علامه محقق. مولده و وفاته فی دمشق. رحل الی القاهره و طاف کثیراً من البلدان. و کف بصره سنه 741 هجری قمری تصانیفه کثیره تقارب المئه، منها ’دول الاسلام - ط’ جز آن. و ’طبقات الحفاظ - ط’ و المشتبه فی الاسماء و الانساب والکنی و الالقاب ط’ و ’العباب - خ’ فی التاریخ. و ’تاریخ الاسلام الکبیر - خ’ 36 مجلداً و ’سیر الاعلام النبلاء - خ’ و ’الاصابه فی تجرید اسماء الصحابه - ط’ و ’تذکره الحفاظ - ط’ اربعه اجزاء. و ’الکاشف خ’ فی تراجم رجال الحدیث. و ’العبر فی اخبار البشر - خ’ و ’طبقات القراء - خ’ و ’معجم اشیاخه -خ’ و ’الامامه الکبری - خ’ و ’الکبائر - خ’. و ’تذهیب تهذیب الکمال - خ’ فی رجال الحدیث. و ’میزان اعتدال فی نقد الرجال - خ’. و ’آداب حمله العلم - خ’ رساله. و ’المستدرک علی مستدرک الحاکم - خ’ فی الحدیث. واختصر کثیراً من الکتب. فوات 2- 183 و نکت و ذیلا طبقات الحفاظ - خ. (الاعلام زرکلی ج 3 ص 853). و صاحب معجم المطبوعات گوید: شمس الدین (673- 748 هجری قمری) ابوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز شمس الدین الذهبی الدمشقی الفارقی الشافعی ولد بدمشق و درس الحدیث من صغره و رحل فی طلبه حتی اتقنه، ثم انتقل الی مصر و قراء فیها العلوم الشرعیه سمع من خلائق یزیدون علی الف و مأتین و اخذ الفقه عن الکمال الزملکانی و ابن قاضی شهبه و لما عاد الی دمشق عین استاذاً الحدیث فی مسجد ام صالح ثم فی المدرسه الاشرفیه و غیرها. سمع من الجمع الکثیر و مازال یخدم هذا الفن (الحدیث) الی ان رسخت فیه قدمه و تعب اللیل و النهار و ماتعب لسانه و قلمه و ضربت باسمه الامثال و قام بدمشق یرحل الیه من سائر البلاد و تناویه السوءالات من کل ناد اطنب فیه السبکی ثم قال: و هو علی الخصوص سیدی و معتمدی و له علی من الجمیل ما اخجل وجهی و أملاء یدی جزاه الله عنی افضل الجزاء و قال البرزالی فی معجمه: رجل فاضل صحیح المذهب اشتغل و حصل و رحل و کتب الکثیر. و قال ابن شاکر الکتبی فی ترجمته حافظ لایجاری و لاحظ لایباری اتقن الحدیث و رجاله و نظر علله و احواله و عرف تراجم الناس و ازال الابهام فی تواریخهم والالباس، جمع الکثیر، و نفع الجم الغفیر و اکثر من التصنیف و وفر بالاختصار مؤنه التطویل فی التألیف له تاریخ الاسلام فی اثناعشر مجلداً اربی فیه علی من تقدمه بتحریر اخبار المحدثین خصوصاً و قطعه من سنه سبعمائه و اختصر منه مختصرات کثیره منها العبر و سیر النبلا و ملخص التاریخ قدر نصفه و طبقات الحفاظ و طبقات القراء و الاشاره و غیرذلک و قد عدد صاحب المنهل الصافی مؤلفاته، کانت وفاته بدمشق. 1- تجرید اسماءالصحابه تلخیص اسدالغابه اوله الحمدﷲ العلی الاعلی - ذکر فیه ان کتاب ابن الاثیر (ای اسدالغابه) نفیس مستقصی لاسماء الصحابه الذین ذکروا فی الکتب الاربعه وهو کتاب ابن منده و کتاب ابی نعیم و کتاب ابی موسی الاصبها نیین و کتاب ابن عبدالبر قال وزدت انا طائفه من الصحابه الذین نزلواحمص. الخ جزء 2 حیدرآباد سنه 1315عدد صحائف الجزئین 828. 2- تذکره الحفاظ (او) تذکره حفاظ الحدیث جزء 4 حیدرآباد (دون تاریخ). 3- تذهیب تهذیب الکمال فی اسماء الرجال (رجال الحدیث) انظر خلاصه تذهیب التهذیب لاحمد بن عبدالله الخزرجی. 4-دول الاسلام - وصل به الی سنه 715 هجری قمری و ذیله السخاوی الی سنه 744جزء 2 حیدرآباد 1333. 5-رساله فی الرواه الثقاهالمتکلم فیهم بما لایوجب ردهم - مصر 1324 هجری قمری و فی مجموعه رقم 60. 6- الطب النبوی - و فی کشف الظنون لجلال الدین السیوطی و لکن ینافیه ما بآخر النسخه الخطیه المودوعه فی دار الکتب المصریه (الفهرست جزء 6 ص 23) و هو مرتب علی ثلاثه فنون فی قواعد الطب فی الادویه و الاغذیه فی علاج الامراض طبع حجر مصر دون تاریخ نحو 1861 و بها مشه تسهیل المنافع فی الطب و الحکمه لابراهیم بن ابی ابکر الازرق و طبعت ترجمته باللغه الفرنسیه فی الجزائر سنه 1860م. 7- طبقات الحفاظ - لخصه جلال الدین السیوطی و زاد علیه - انظر سیوطی طبقات الحفاظ. 8- کتاب العلو للعلی الغفار فی صحیح الاخبار و سقیمها طبع علی نفقه محمد افندی ناصیف عن نسخه مطبوعه طبعاً حجریاً فی الهند - مط المنار 1332 ص 356. 9- المشتبه فی اسماء الرجال (رجال الحدیث) و یسمی ایضاً مشتبه النسبه. اوله: الحمدﷲ الذی لم یتخذ ولداً و لم یکن له شریک الخ قال علقت فیه کلام الحافظ عبدالغنی بن سعید الازدی و ابن ماکولا و ابن نقطه و ابن علاء الفرضی و غیرهم لکن اعتمد فیه علی ضبط القلم فکثر فیه الغلط و التحریف (کشف الظنون) لیدن 1863 و طبع بعنایه الاستاذ ذی یونغ الهولندی لیدن 1881 ص 612 و12. 10- میزان الاعتدال فی نقد الرجال و هو کتاب جامع لنقد رواهالاثار حاو لتراجم ائمه الاخبارمع ایجاز العبارات و ایفاء الاشارات و قال فی کشف الظنون هو کتاب جلیل فی ایضاح نقله العلم النبوی الفه بعد کتابه المغنی و زاد علیه زیادات حسنه من الرواه المذکورین فی الکتاب المذیل علی الکامل لابن عدی و رتبه علی حروف المعجم لکناو 1884 و 1301 جزء 3 مطالسعاده 1325. (معجم المطبوعات). و رجوع به ابن قایماز شود
محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز، ترکمانی الاصل و دمشقی المسکن و المدفن شافعی المذهب شمس الدین اللقب ابوعبدالله الکنیه ذهبی الشهره. محدث، حافظ، مورخ مشهور که در سوم ربیع الثانی 673 هجری قمری متولد و از اوان صغر بقرائت حدیث پرداخته و برای تحصیل آن مسافرتها کرده و از مشایخ بسیاری که بیشتر از یک هزار و دویست تن میباشند استماع حدیث کرده و تاج الدین سبکی که از تلامذۀ اوست گوید:
ذهبی محدث عصر و خاتمه الحفاظ و حامل لوای اهل سنت، وجماعت و در حفظ حدیث و رجال حدیث امام اهل عصر خود است و با این همه مراتب عالیه که در علم حدیث و رجال داراست در تواریخ و سیر نیز مهارتی بسزا دارد بلکه از مشاهیر مورخین اسلامی میباشد و مشاهیر وقایع دورۀاسلامی را از بدو ظهور آن دین مقدس تا سال هفتصد و چهلم هجرت خصوصاً اخبار و وقایع محدثین را در رشته تألیف آورده و ’تاریخ الاسلام’ نامیده و بعضی از افاضل آنرا تلخیص و شمس الدین محمد بن عبدالرحمن آنرا تذییل کرده است و در حدیث و رجال نیز تألیفات مفیدۀ بسیار دارد که همه آنها محل استفادۀ اهل علم است و از بلاد بعیده برای خواندن و شنیدن از خود او و برای استنساخ آنها مسافرت می کنند:
1- تاریخ الاسلام که ذکر شد. 2- تجرید اسماء الصحابه فی تلخیص اسدالغابه. 3- تذکره الحفاظ و این هر دو در حیدرآباد هند چاپ شده. 4- تذهیب تهذیب الکمال فی اسماء الرجال که درقاهره چاپ شده. 5- دول الاسلام که در حیدرآباد چاپ شده. 6- سیر النبلاء. 7- طبقات الحفاظ که آنرا جلال الدین سیوطی تلخیص کرده و در غوطه چاپ شده است. 8- طبقات القراء. 9- الطب النبوی که در مصر چاپ شده. 10- العبر بخبر غبر. 11- الکاشف. 12- مختصر السنن الکبیر للبیهقی. 13- المشتبه فی اسماء الرجال یا مشتبه النسبه که در لیدن چاپ شده. 14- المعجم الصغیر. 15- المعجم الکبیر. 16- میزان الاعتدال فی نقد الرجال یا فی اسماء الرجال که در لکناو و قاهره چاپ شده است. و غیر اینها و ذهبی درباره شیخین محبت بی نهایت داشته ودر شب ذیقعده سال 748هجری قمری (ذمح) در دمشق درگذشته و در باب الصغیر مدفون گردید و چند سال پیش از وفات خود نابینا بوده است. (ریحانه الادب ص 55 و 56). و در الاعلام زرکلی آمده است: ذهبی: 673- 748 هجری قمری / 1274- 1348 میلادی محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز الذهبی، شمس الدین، ابوعبدالله : حافظ، مورخ علامه محقق. مولده و وفاته فی دمشق. رحل الی القاهره و طاف کثیراً من البلدان. و کف بصره سنه 741 هجری قمری تصانیفه کثیره تقارب المئه، منها ’دول الاسلام - ط’ جز آن. و ’طبقات الحفاظ - ط’ و المشتبه فی الاسماء و الانساب والکنی و الالقاب ط’ و ’العباب - خ’ فی التاریخ. و ’تاریخ الاسلام الکبیر - خ’ 36 مجلداً و ’سیر الاعلام النبلاء - خ’ و ’الاصابه فی تجرید اسماء الصحابه - ط’ و ’تذکره الحفاظ - ط’ اربعه اجزاء. و ’الکاشف خ’ فی تراجم رجال الحدیث. و ’العبر فی اخبار البشر - خ’ و ’طبقات القراء - خ’ و ’معجم اشیاخه -خ’ و ’الامامه الکبری - خ’ و ’الکبائر - خ’. و ’تذهیب تهذیب الکمال - خ’ فی رجال الحدیث. و ’میزان اعتدال فی نقد الرجال - خ’. و ’آداب حمله العلم - خ’ رساله. و ’المستدرک علی مستدرک الحاکم - خ’ فی الحدیث. واختصر کثیراً من الکتب. فوات 2- 183 و نکت و ذیلا طبقات الحفاظ - خ. (الاعلام زرکلی ج 3 ص 853). و صاحب معجم المطبوعات گوید: شمس الدین (673- 748 هجری قمری) ابوعبدالله محمد بن احمد بن عثمان بن قایماز شمس الدین الذهبی الدمشقی الفارقی الشافعی ولد بدمشق و درس الحدیث من صغره و رحل فی طلبه حتی اتقنه، ثم انتقل الی مصر و قراء فیها العلوم الشرعیه سمع من خلائق یزیدون علی الف و مأتین و اخذ الفقه عن الکمال الزملکانی و ابن قاضی شهبه و لما عاد الی دمشق عین استاذاً الحدیث فی مسجد ام صالح ثم فی المدرسه الاشرفیه و غیرها. سمع من الجمع الکثیر و مازال یخدم هذا الفن (الحدیث) الی ان رسخت فیه قدمه و تعب اللیل و النهار و ماتعب لسانه و قلمه و ضربت باسمه الامثال و قام بدمشق یرحل الیه من سائر البلاد و تناویه السوءالات من کل ناد اطنب فیه السبکی ثم قال: و هو علی الخصوص سیدی و معتمدی و له علی من الجمیل ما اخجل وجهی و أملاء یدی جزاه الله عنی افضل الجزاء و قال البرزالی فی معجمه: رجل فاضل صحیح المذهب اشتغل و حصل و رحل و کتب الکثیر. و قال ابن شاکر الکتبی فی ترجمته حافظ لایجاری و لاحظ لایباری اتقن الحدیث و رجاله و نظر علله و احواله و عرف تراجم الناس و ازال الابهام فی تواریخهم والالباس، جمع الکثیر، و نفع الجم الغفیر و اکثر من التصنیف و وفر بالاختصار مؤنه التطویل فی التألیف له تاریخ الاسلام فی اثناعشر مجلداً اربی فیه علی من تقدمه بتحریر اخبار المحدثین خصوصاً و قطعه من سنه سبعمائه و اختصر منه مختصرات کثیره منها العبر و سیر النبلا و ملخص التاریخ قدر نصفه و طبقات الحفاظ و طبقات القراء و الاشاره و غیرذلک و قد عدد صاحب المنهل الصافی مؤلفاته، کانت وفاته بدمشق. 1- تجرید اسماءالصحابه تلخیص اسدالغابه اوله الحمدﷲ العلی الاعلی - ذکر فیه ان کتاب ابن الاثیر (ای اسدالغابه) نفیس مستقصی لاسماء الصحابه الذین ذکروا فی الکتب الاربعه وهو کتاب ابن منده و کتاب ابی نعیم و کتاب ابی موسی الاصبها نیین و کتاب ابن عبدالبر قال وزدت انا طائفه من الصحابه الذین نزلواحمص. الخ جزء 2 حیدرآباد سنه 1315عدد صحائف الجزئین 828. 2- تذکره الحفاظ (او) تذکره حفاظ الحدیث جزء 4 حیدرآباد (دون تاریخ). 3- تذهیب تهذیب الکمال فی اسماء الرجال (رجال الحدیث) انظر خلاصه تذهیب التهذیب لاحمد بن عبدالله الخزرجی. 4-دول الاسلام - وصل به الی سنه 715 هجری قمری و ذیله السخاوی الی سنه 744جزء 2 حیدرآباد 1333. 5-رساله فی الرواه الثقاهالمتکلم فیهم بما لایوجب ردهم - مصر 1324 هجری قمری و فی مجموعه رقم 60. 6- الطب النبوی - و فی کشف الظنون لجلال الدین السیوطی و لکن ینافیه ما بآخر النسخه الخطیه المودوعه فی دار الکتب المصریه (الفهرست جزء 6 ص 23) و هو مرتب علی ثلاثه فنون فی قواعد الطب فی الادویه و الاغذیه فی علاج الامراض طبع حجر مصر دون تاریخ نحو 1861 و بها مشه تسهیل المنافع فی الطب و الحکمه لابراهیم بن ابی ابکر الازرق و طبعت ترجمته باللغه الفرنسیه فی الجزائر سنه 1860م. 7- طبقات الحفاظ - لخصه جلال الدین السیوطی و زاد علیه - انظر سیوطی طبقات الحفاظ. 8- کتاب العلو للعلی الغفار فی صحیح الاخبار و سقیمها طبع علی نفقه محمد افندی ناصیف عن نسخه مطبوعه طبعاً حجریاً فی الهند - مط المنار 1332 ص 356. 9- المشتبه فی اسماء الرجال (رجال الحدیث) و یسمی ایضاً مشتبه النسبه. اوله: الحمدﷲ الذی لم یتخذ ولداً و لم یکن له شریک الخ قال علقت فیه کلام الحافظ عبدالغنی بن سعید الازدی و ابن ماکولا و ابن نقطه و ابن علاء الفرضی و غیرهم لکن اعتمد فیه علی ضبط القلم فکثر فیه الغلط و التحریف (کشف الظنون) لیدن 1863 و طبع بعنایه الاستاذ ذی یونغ الهولندی لیدن 1881 ص 612 و12. 10- میزان الاعتدال فی نقد الرجال و هو کتاب جامع لنقد رواهالاثار حاو لتراجم ائمه الاخبارمع ایجاز العبارات و ایفاء الاشارات و قال فی کشف الظنون هو کتاب جلیل فی ایضاح نقله العلم النبوی الفه بعد کتابه المغنی و زاد علیه زیادات حسنه من الرواه المذکورین فی الکتاب المذیل علی الکامل لابن عدی و رتبه علی حروف المعجم لکناو 1884 و 1301 جزء 3 مطالسعاده 1325. (معجم المطبوعات). و رجوع به ابن قایماز شود
