معنی دریغی در لغت نامه دهخدا

آنچه مایۀ دریغ و حسرت و دلهره و اسف و آه باشد:، این دریغی ها خیال دیدن است، وز وجود نقد خود ببریدن است.، مولوی

معنی دریغی در لغت نامه دهخدا

دریغ. اسب ضعیف و نزار:، در دست بنده دریغی دو مانده اند، دل روز و شب بدست جو و کاهشان گرو.، ظهیرالدین نصر سموری سنجری.، برسمش چون بوسه دادم نام رخش روستم، زیر لب درچون دریغی سست و لاغر می برم

معنی دریغی - جستجوی لغت در جدول جو

دریغی

لغت نامه دهخدا

دریغی

لغت نامه دهخدا

دریغ

افسوس، حسرت، دژوان، دژواخ، دژالون، کلمه ای که برای ابراز حسرت، پشیمانی، اندوه و غم بر زبان آورده می شود مثلاً دریغ که او زد و رفت، مضایقه، امتناع
دریغ آمدن: مضایقه کردن از دادن چیزی به کسی، خودداری از کمک کردن به کسی، دریغ داشتن
دریغ خوردن: افسوس خوردن
دریغ داشتن: مضایقه کردن از دادن چیزی به کسی، خودداری از کمک کردن به کسی
دریغ کردن: مضایقه کردن از دادن چیزی به کسی، خودداری از کمک کردن به کسی، دریغ داشتن

اَفسوس، حَسرَت، دَژوان، دَژواخ، دِژالون، کلمه ای که برای ابراز حسرت، پشیمانی، اندوه و غم بر زبان آورده می شود مثلاً دریغ که او زد و رفت، مضایقه، امتناع
دریغ آمدن: مضایقه کردن از دادن چیزی به کسی، خودداری از کمک کردن به کسی، دریغ داشتن
دریغ خوردن: افسوس خوردن
دریغ داشتن: مضایقه کردن از دادن چیزی به کسی، خودداری از کمک کردن به کسی
دریغ کردن: مضایقه کردن از دادن چیزی به کسی، خودداری از کمک کردن به کسی، دریغ داشتن

فرهنگ فارسی عمید

دروغی

ساختگی، نادرست، به دروغ

فرهنگ فارسی عمید

دریغا

ای دریغ، ای افسوس، برای مثال دریغا که بی ما بسی روزگار / بروید گل و بشکفد نوبهار (سعدی۱ - ۱۸۶)

فرهنگ فارسی عمید

ریغی

ابومحمد بن عبداﷲ بن ابراهیم، از قضات اسکندریه بود، (از منتهی الارب) (یادداشت مؤلف)، رجوع به ابومحمد ریغی ... شود

لغت نامه دهخدا

دریغ

(دِ/ دَ)

افسوس و اندوه و دشوار و اندوه کردن بر تقصیرات گذشته. (از برهان). افسوس و اندوه. (غیاث). صاحب آنندراج گوید کلمه ای است که در محل تأسف و تحسرگویند و بدین معنی با لفظ خوردن مستعمل است -انتهی.رنج و اندوه و آزار و پشیمانی و حسرت و افسوس و تأسف بر گناهان و تقصیرات گذشته و آه و زاری. (ناظم الاطباء). حسره. (از دهار). اسف خوردن. متأسف شدن. حسرت بردن. متحسر شدن. فسوس. استهزاء. سخره:
دی به دریغ اندرون ماه به میغ اندرون
رنگ به تیغ اندرون شاخ زد و آرمید.
کسائی [در صفت بهار] .
همی چاره سازند بر کشتنش
سپه را دریغ است از بستنش.
فردوسی.
دلش گشت دریای درد و دریغ
شدش دیدگان ژاله بارنده میغ.
اسدی.
لیکن گزندکی سوزش فراق و الم هجران بار آورده است جهت امیرالمؤمنین دریغ و درد و اندوه و غم. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 310). امیر گفت آن چیست اگر فرزندی عزیز را بذل باید کرد بکنم که این کار برآید و دراز نگردد و دریغ ندارد. (تاریخ بیهقی ص 329).
با تو فردا چه بماند جز دریغ
چون برد میراث خوار آنچت که هند.
ناصرخسرو (دیوان ص 123).
ز عاقلان بگریزی از آنکه گویندت
دریغت این قد و این قامت بدین شکهی.
ناصرخسرو.
کردم در جانش جای ونیست دریغ
این دل و جان زین بزرگوار مرا.
ناصرخسرو.
مکار ’اگر’ که ز کشته دریغ می دروی
دریغ می درود هرکسی که کارد ’اگر’.
مسعودسعد.
در جمله دیدم آنچه ز عشاق کس ندید
اما دریغ چیست که درخواب دیده ام.
خاقانی.
تخم ادب کاشتم دریغدرودم
گر بر دولت درودمی چه غمستی.
خاقانی.
تا آسمان زمین تو گشت از غم و دریغ
چون مشتری میانۀ نحسین مجاورم.
خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 324).
از دریغ آنکه روح و جسم او از هم گسست
چارارکان را دگر باهم نخواهی یافتن.
خاقانی.
باد دریغ در دلم کشت چراغ زندگی
بوی چراغ کشته شد سوی هوای آسمان.
خاقانی.
خاقانی را دریغ همجنسان
کشته ست که موی ازو نیازرده ست.
خاقانی.
خاصه که بردریغ خراسان سیاه گشت
خورشید زیر سایه و ظلمت فزای خاک.
خاقانی.
هیچ حاصل بجز دریغم نیست
زانچه بر من ز گرم و سرد گذشت.
خاقانی.
آسیب زمهریردریغ و سموم داغ
بر گلبنان دست نشان چون گذاشتی.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 531).
دریغ آن است کان لعبت نماند
و گرنه هر که ماند عیش راند.
نظامی.
شبی و صد دریغ و ناله تا روز
دلی و صد هزاران حسرت و سوز.
نظامی.
خود را ز دریغ برزمین زد
بسیار طپانچه بر جبین زد.
نظامی.
از خیانت رسد خجالت مرد
وز خجالت دریغ باشد و درد.
نظامی.
ز دست رفت مرا بی تو روزگار دریغ
چه یک دریغ که خود صدهزار بار دریغ.
عطار.
علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد
دریغ سود ندارد چو رفت کار از دست.
سعدی.
بگو خواهر به غم گشتم گرفتار
دریغ از راه دور و رنج بسیار.
(از شبیه علی اکبر علیه السلام).
کوبه، دریغ و پشیمانی از گذشته و فوت شده. (از منتهی الارب).
- اشک دریغ، اشک حسرت: انگشت را از ستردن اشک دریغ هم پرداختگی آن نبود که نقش کشف الحال بستی. (منشآت خاقانی چ دانشگاه ص 96).
- دست دریغ بهم سودن، دست تأسف و تحسر بهم مالیدن:
بهم برهمی سود دست دریغ
شنیدندترکان آهخته تیغ.
سعدی.
، مایۀ تاسف. مایۀ افسوس بی انصافی. ناروا. حیف:
به موبد چنین گفت کای روزبه
دریغ است ویران چنین خوب ده.
فردوسی.
دریغ است ایران که ویران شود
کنام پلنگان و شیران شود.
فردوسی.
دریغ باشد چون تو حکیمی کشتن و دیگری چون تو نیست. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 340). دریغ از این دو مرد [ابوسهل و سوری] و چندان مال و نعمت اگر بدست مخالفان افتد. (تاریخ بیهقی ص 556). چون خشم کسری بنشست گفت دریغ باشد تباه کردن این، فرمود تا وی رادر خانه ای کردند سخت تاریک. (تاریخ بیهقی ص 340). مهتر سرای گفت زندگانی خداوند دراز باد، دریغ باشد این چنین روئی را زیرخاک کردن. (تاریخ بیهقی ص 382). چنین مردی به زعامت پیلبانان دریغ باشد. (تاریخ بیهقی ص 286).
کان پیکر رخشنده تر از جرم دو پیکر
حقا که دریغ است به خوی بد و پیکار.
سنائی.
طغرای هلالیش دریغ است به کاغذ
آن ابروی پیروزی بر روی قمرباد.
سید حسن غزنوی.
کون عدو را دریغ باشد از آن...
باد به نیمورمن عدوش گرفتار.
سوزنی.
در آینه دریغ بود صورتی کزو
بیند هزار صورت جان پرور آینه.
خاقانی.
به چشمهای تو، کان چشم کز تو برگیرند
دریغ باشد بر ماه آسمان انداخت.
سعدی.
دریغ است روی از کسی تافتن
که دیگر نشاید چنو یافتن.
سعدی.
دریغ است از این [پند سعدی] روی برتافتن
کزین روی دولت توان یافتن.
سعدی.
موئی چنین دریغ نباشد گره زدن
بگذار تا کنار و برت مشکبو بود.
سعدی.
بدین دودیده که امشب ترا همی بینم
دریغ باشد فردا که دیگری نگرم.
سعدی.
دریغ است باسفله گفتن علوم
که ضایع شود تخم در شوره بوم.
سعدی.
مرا به گوش تو باید حکایت از لب خویش
دریغ باشد پیغام مابه دست رسول.
سعدی.
لقمان حکیم اندر آن قافله بود یکی گفتش از کاروانیان مگر اینان را [دزدان را] نصیحتی کنی... تا طرفی از ما دست بدارند که دریغ باشد که چندین نعمت ضایع شود.. گفت دریغ کلمه حکمت باشد با ایشان گفتن. (گلستان سعدی). استعداد بی تربیت دریغ است و تربیت نامستعد ضایع. (گلستان).
زن چو میغ است و مرد چون ماه است
ماه را تیرگی ز میغ بود
بدترین مرد اندر این عالم
به بهین زنان دریغ بود.
(از سندبادنامه).
همائی چون تو عالیقدر و حرص استخوان تاکی
دریغآن سایۀ دولت که بر نااهل افکندی.
حافظ
، مضایقه. مضایقت. روا ناداری ضنت:
در گنجها را گشادن گرفت
نهاده همه رای داده گرفت
همان جوشن و خود زرین و تیغ
کلاه و کمر هم نبودش دریغ.
فردوسی.
جز از جوشن و خود و کوپال و تیغ
ز ما این نبودی کسی را دریغ.
فردوسی.
ازغم تو به دل گریغش نیست
هرچه دارد ز تو دریغش نیست.
عنصری.
اگر باز فروختندی ما را هیچ چیز از وی دریغ نبودی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 371). اگر برادر مخالفت نگرفتی و بساختی و برفرمان پدرش کارکردی، بوالعسکر، هیچ چیز از نعمت از وی دریغ نبودی. (تاریخ بیهقی ص 242).
پند و سخن خوب برآن سفله دریغ است
زنهار که از بار خوی بد نرهانیش.
ناصرخسرو.
دهقان بر پشت قصه توقیع کرد که این قدر از تو دریغ نیست و افزون ازین را روی نیست. (چهارمقاله ص 58).
ما را جگر دریغ نبود از تو هیچ وقت
آخر ز گوشۀ جگر ما چه خواستی.
خاقانی.
گر کشی جانم از تو نیست دریغ
اینک اینک سر، آنک آنک تیغ.
نظامی.
گویند پایدار گرت سردریغ نیست
گو سر قبول کن که به پایش درافکنم.
سعدی.
دریغ نیست مرا هرچه هست درنظرت
دلی چه باشد و جانی چه در حساب آید.
سعدی.
بگفتا سرت گر ببرد به تیغ
بگفت اینقدر نبود از وی دریغ.
سعدی.
اگر به این جامع که پوشیده ام قناعت کنید دریغ نباشد. (گلستان سعدی).
- امثال:
دریغ از یک هل (هیل) پوچ (یا پوک) : با دوماه خدمت و آن همه مرارت، دریغ از یک هل پوچ، یعنی هیچ به من نداد یاهیچ نفرستاد. (یادداشت مرحوم دهخدا).
- بی دروغ و دریغ، راست و بی تبعیض:
شه چو دریاست بی دروغ و دریغ
جزر و مدش به تازیانه و تیغ.
نظامی.
- بی دریغ، بی مضایقه. بدون بخل:
سمور سیه روبه سرخ تیغ
همان قاقم و قندز بی دریغ.
نظامی.
گر بزنندم به تیغ درنظرش بی دریغ
دیدن او یک نفس صد چو منش خونبهاست.
سعدی.
رجوع به بیدریغ در ردیف خودشود.
،
{{صوت}} کلمه ای است که آن را در مقام تأسف و حسرت گویند. (برهان). کلمه ای باشد که در محل حسرت و افسوس وتأسف گویند. (جهانگیری). کلمه ای است که بدان حسرت خورند برگذشته و فوت شده. (منتهی الارب ذیل لهف). کلمه ای است که در محل تأسف و تحسر گویند و بدین معنی بالفظ خوردن مستعمل است. و انگشت دریغ و پشت دست دریغبه ترکیب می آید. (از آنندراج). کلمه ای است از سر حسرت و ندامت و اندوه و پشیمانی و فوت فرصت و اسف بر مرگ کسی گویند. (صحاح الفرس). کلمه غیر موصول که در حسرت و افسوس استعمال می شود. (ناظم الاطباء). عمل پشیمانی خوردن. عمل حسرت آوردن بر گذشته. (یادداشت مرحوم دهخدا). بیداد. افسوس. فسوس. درد. دردا. حیف. اسفاًعلی. حیف از:
دریغ فر جوانی و عز اوی دریغ
عزیز بود از این پیش همچنان سپریغ.
شهید بلخی.
دریغ روز جوانی هزار بار دریغ
که شادمانی من راست بود چون سپریغ.
رودکی.
بیفتاد از اسب اندرون شهریار
دریغ آن چنان شاهزاده سوار.
دقیقی.
دریغ آن نکوروی تابان چو ماه
که بازش ندید آن خردمند شاه.
دقیقی.
دریغ آن دلیران و گردنکشان
دریغ آن سواران مردم کشان.
فردوسی.
گرفتند تابوت او سر بزیر
دریغ آنچنان نامدار دلیر.
فردوسی.
بدوگفت هومان دریغ ای جوان
به سیری رسیدی همانا زجان.
فردوسی.
دریغ این بر و برز و بالای تو
رکیب دراز و یلی پای تو.
فردوسی.
دریغ آن سر و تاج و اورنگ و تخت
دریغ آن بزرگی و آن فر و بخت.
فردوسی.
دریغ آن سر و تاج و بالا و برز
دریغ آن بر و شاخ و آن دست و گرز.
فردوسی.
دریغ آن سر و تاج و آن مهر و داد
که خواهد شدن تخت شاهی به باد.
فردوسی.
دریغ آنچنان نامور شهریار
که چون او نبیند دگر روزگار.
فردوسی.
دریغآن پراکندن گنج من
فرستادن مردم و رنج من.
فردوسی.
دریغ آن سوار و جوانی او [فرود]
برزم اندرون کامرانی او.
فردوسی.
بگفت این و تاریک شد بخت اوی
دریغ آن سر و افسر و تخت اوی.
فردوسی.
دریغ آن کمربند و آن گردگاه
دریغ آن کیی برز و بالای شاه.
فردوسی.
دریغآن همه کشور و بوم و بر
دریغ آن همه زر گنج و گهر.
فردوسی.
دریغ افسر و تخت زرین و عاج
همه یاره و طوق زرین و تاج.
فردوسی.
ز بی رحمی مرا تا کی نمائی
دریغ دوری و درد جدائی.
(ویس و رامین).
امیر گفت: دریغ احمد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 371).
دریغ آن بر و برز و آن یال اوی
هم آن تیر وآن تیغ و پیغال اوی.
؟ (از لغت نامۀ اسدی).
دریغ این قد و قامت مردمی
بدین راستی بر تو ای نابکار.
ناصرخسرو.
دریغخاد و خر و خوک و خرس با خرچنگ
که بوده رهگذر جمله در و دیوارم.
سوزنی.
دریغ سی وسه پاره زر و دوازده ده
دریغ حائط و قصر و زمین و انهارم.
سوزنی.
دریغ کاش ترا خوی چون خیال بدی
که خرمم ز خیال تو و ز خوی تو نه.
خاقانی.
دریغ تنگ مجال است و برنمی آید
که راندمی به ثنای خلیفه سحر حلال.
خاقانی.
دریغ میوۀ عمرم رشید کز سرپای
به بیست سال برآمد به یک نفس بگذشت.
خاقانی.
در دهنش خنجر ودردست تیغ
سر به دو شمشیر سپارم دریغ.
نظامی.
ز دست رفت مرا بی تو روزگار دریغ
چه یک دریغ که خود صد هزار بار دریغ.
عطار.
سحر است چشم و زلف و بنا گوششان دریغ
کاین مؤمنان به سحر چنین بگرویده اند.
سعدی.
دریغ عهد گلستان و خواب دربستان
اگر نبودی تشویش بلبل سحرم.
سعدی.
دریغ صحبت دیرین و حق دید و شناخت
که سنگ تفرقه ایام در میان انداخت.
سعدی.
دریغ از فلک شیوه ای ساختی
که گنجی بدست من انداختی.
سعدی.
دریغ پای که برخاک می نهد معشوق
چرا نه بر سر و بر چشم ما گذر دارد.
سعدی.
با یکی از دوستان همی گفت: دریغ اگر این بنده با حسن و شمایلی که دارد زبان دراز و بی ادب نبودی. (گلستان سعدی).
در این امید بسر شد دریغ عمر عزیز.
(گلستان).
دست بر دست می زند که دریغ نشنیدم حدیث دانشمند. (گلستان).
- آه و دریغ، آه و افسوس:
دور جوانی بشد از دست من
آه و دریغ آن ز من دلفروز.
سعدی.
- ای دریغ، وا اسفا. دریغا. (یادداشت مرحوم دهخدا). افسوس. حسرتا. اسفاً علی. یا اسفی. (دهار) :
ای دریغ آن حر هنگام سخا حاتم فش
ای دریغ آن گو هنگام وغا سام گراه.
رودکی.
من بانگ برکشیدم و گفتم که ای دریغ
اسلامیان به کعبه و ما در کلیسیا.
خاقانی.
ای دریغ آن دیدۀ کور و کبود
کافتابی اندرو ذره نمود.
مولوی.
ای دریغ این جمله احوال توهست
تو برآن فرعون برخواهیش بست.
مولوی.
هرآنکوقلم را نورزید و تیغ
بر او گربمیرد مگو ای دریغ.
سعدی.
سرشک غم از دیده باران چو میغ
که عمرم به غفلت گذشت ای دریغ.
سعدی.
- دریغ که، کاش. (یادداشت مرحوم دهخدا) :
به رخ چو مهر فلک بی نظیر آفاق است
به دل دریغ که یک ذره مهربان بودی.
حافظ.
- دریغ من، وای من. یا ویلتاه. واحسرتا. (یادداشت مرحوم دهخدا) :
دریغ من که مرا مرگ و زندگانی تلخ
که دل تبست و تباه است و تن تباه و تبست.
آغاجی.
غصۀ آسمان خورم دم نزنم، دریغ من
در خم شست آسمان بسته منم، دریغ من
چون دم سرد صبحدم کآتش روزبردهد
آتش دل برآورم دم نزنم دریغ من.
خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 825).
- دریغ و درد، دریغا. دردا. واحسرتا. یاحسرتا. افسوس. (یادداشت مرحوم دهخدا). دریغا و دردا. (آنندراج) :
دریغ و درد که تا این زمان ندانستم
که کیمیای سعادت رفیق بود رفیق.
حافظ.
دریغ و درد که درجستجوی گنج حضور
بسی شدم به گدائی بر کرام و نشد.
حافظ.
عیان نشد که چرا آمدم کجا بودم
دریغ و درد که غافل ز کار خویشتنم.
حافظ (از آنندراج).
،
{{اسم}} انکار و امتناع و عدم قبول و مخالفت. (ناظم الاطباء). رد. انکار. نکول. امتناع. اباء:
همی چاره سازند برکشتنش
سپه را دریغ است از بستنش.
فردوسی.
و رجوع به دریغ داشتن در ردیف خود شود. ، نفرت. ، سهو و غفلت و قصور و سستی و کاهلی و دشواری و اشکال. (ناظم الاطباء). اسب ضعیف و نزار. دریغی. رجوع به دریغی شود

افسوس و اندوه و دشوار و اندوه کردن بر تقصیرات گذشته. (از برهان). افسوس و اندوه. (غیاث). صاحب آنندراج گوید کلمه ای است که در محل تأسف و تحسرگویند و بدین معنی با لفظ خوردن مستعمل است -انتهی.رنج و اندوه و آزار و پشیمانی و حسرت و افسوس و تأسف بر گناهان و تقصیرات گذشته و آه و زاری. (ناظم الاطباء). حسره. (از دهار). اسف خوردن. متأسف شدن. حسرت بردن. متحسر شدن. فسوس. استهزاء. سخره:
دی به دریغ اندرون ماه به میغ اندرون
رنگ به تیغ اندرون شاخ زد و آرمید.
کسائی [در صفت بهار] .
همی چاره سازند بر کشتنش
سپه را دریغ است از بستنش.
فردوسی.
دلش گشت دریای درد و دریغ
شدش دیدگان ژاله بارنده میغ.
اسدی.
لیکن گزندکی سوزش فراق و الم هجران بار آورده است جهت امیرالمؤمنین دریغ و درد و اندوه و غم. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 310). امیر گفت آن چیست اگر فرزندی عزیز را بذل باید کرد بکنم که این کار برآید و دراز نگردد و دریغ ندارد. (تاریخ بیهقی ص 329).
با تو فردا چه بماند جز دریغ
چون برد میراث خوار آنچت که هند.
ناصرخسرو (دیوان ص 123).
ز عاقلان بگریزی از آنکه گویندت
دریغت این قد و این قامت بدین شکهی.
ناصرخسرو.
کردم در جانش جای ونیست دریغ
این دل و جان زین بزرگوار مرا.
ناصرخسرو.
مکار ’اگر’ که ز کشته دریغ می دروی
دریغ می درود هرکسی که کارد ’اگر’.
مسعودسعد.
در جمله دیدم آنچه ز عشاق کس ندید
اما دریغ چیست که درخواب دیده ام.
خاقانی.
تخم ادب کاشتم دریغدرودم
گر بر دولت درودمی چه غمستی.
خاقانی.
تا آسمان زمین تو گشت از غم و دریغ
چون مشتری میانۀ نحسین مجاورم.
خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 324).
از دریغ آنکه روح و جسم او از هم گسست
چارارکان را دگر باهم نخواهی یافتن.
خاقانی.
باد دریغ در دلم کشت چراغ زندگی
بوی چراغ کشته شد سوی هوای آسمان.
خاقانی.
خاقانی را دریغ همجنسان
کشته ست که موی ازو نیازرده ست.
خاقانی.
خاصه که بردریغ خراسان سیاه گشت
خورشید زیر سایه و ظلمت فزای خاک.
خاقانی.
هیچ حاصل بجز دریغم نیست
زانچه بر من ز گرم و سرد گذشت.
خاقانی.
آسیب زمهریردریغ و سموم داغ
بر گلبنان دست نشان چون گذاشتی.
خاقانی (دیوان چ سجادی ص 531).
دریغ آن است کان لعبت نماند
و گرنه هر که ماند عیش راند.
نظامی.
شبی و صد دریغ و ناله تا روز
دلی و صد هزاران حسرت و سوز.
نظامی.
خود را ز دریغ برزمین زد
بسیار طپانچه بر جبین زد.
نظامی.
از خیانت رسد خجالت مرد
وز خجالت دریغ باشد و درد.
نظامی.
ز دست رفت مرا بی تو روزگار دریغ
چه یک دریغ که خود صدهزار بار دریغ.
عطار.
علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد
دریغ سود ندارد چو رفت کار از دست.
سعدی.
بگو خواهر به غم گشتم گرفتار
دریغ از راه دور و رنج بسیار.
(از شبیه علی اکبر علیه السلام).
کَوبه، دریغ و پشیمانی از گذشته و فوت شده. (از منتهی الارب).
- اشک دریغ، اشک حسرت: انگشت را از ستردن اشک دریغ هم پرداختگی آن نبود که نقش کشف الحال بستی. (منشآت خاقانی چ دانشگاه ص 96).
- دست دریغ بهم سودن، دست تأسف و تحسر بهم مالیدن:
بهم برهمی سود دست دریغ
شنیدندترکان آهخته تیغ.
سعدی.
، مایۀ تاسف. مایۀ افسوس بی انصافی. ناروا. حیف:
به موبد چنین گفت کای روزبه
دریغ است ویران چنین خوب ده.
فردوسی.
دریغ است ایران که ویران شود
کنام پلنگان و شیران شود.
فردوسی.
دریغ باشد چون تو حکیمی کشتن و دیگری چون تو نیست. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 340). دریغ از این دو مرد [ابوسهل و سوری] و چندان مال و نعمت اگر بدست مخالفان افتد. (تاریخ بیهقی ص 556). چون خشم کسری بنشست گفت دریغ باشد تباه کردن این، فرمود تا وی رادر خانه ای کردند سخت تاریک. (تاریخ بیهقی ص 340). مهتر سرای گفت زندگانی خداوند دراز باد، دریغ باشد این چنین روئی را زیرخاک کردن. (تاریخ بیهقی ص 382). چنین مردی به زعامت پیلبانان دریغ باشد. (تاریخ بیهقی ص 286).
کان پیکر رخشنده تر از جرم دو پیکر
حقا که دریغ است به خوی بد و پیکار.
سنائی.
طغرای هلالیش دریغ است به کاغذ
آن ابروی پیروزی بر روی قمرباد.
سید حسن غزنوی.
کون عدو را دریغ باشد از آن...
باد به نیمورمن عدوش گرفتار.
سوزنی.
در آینه دریغ بود صورتی کزو
بیند هزار صورت جان پرور آینه.
خاقانی.
به چشمهای تو، کان چشم کز تو برگیرند
دریغ باشد بر ماه آسمان انداخت.
سعدی.
دریغ است روی از کسی تافتن
که دیگر نشاید چنو یافتن.
سعدی.
دریغ است از این [پند سعدی] روی برتافتن
کزین روی دولت توان یافتن.
سعدی.
موئی چنین دریغ نباشد گره زدن
بگذار تا کنار و برت مشکبو بود.
سعدی.
بدین دودیده که امشب ترا همی بینم
دریغ باشد فردا که دیگری نگرم.
سعدی.
دریغ است باسفله گفتن علوم
که ضایع شود تخم در شوره بوم.
سعدی.
مرا به گوش تو باید حکایت از لب خویش
دریغ باشد پیغام مابه دست رسول.
سعدی.
لقمان حکیم اندر آن قافله بود یکی گفتش از کاروانیان مگر اینان را [دزدان را] نصیحتی کنی... تا طرفی از ما دست بدارند که دریغ باشد که چندین نعمت ضایع شود.. گفت دریغ کلمه حکمت باشد با ایشان گفتن. (گلستان سعدی). استعداد بی تربیت دریغ است و تربیت نامستعد ضایع. (گلستان).
زن چو میغ است و مرد چون ماه است
ماه را تیرگی ز میغ بود
بدترین مرد اندر این عالم
به بهین زنان دریغ بود.
(از سندبادنامه).
همائی چون تو عالیقدر و حرص استخوان تاکی
دریغآن سایۀ دولت که بر نااهل افکندی.
حافظ
، مضایقه. مضایقت. روا ناداری ضنت:
در گنجها را گشادن گرفت
نهاده همه رای داده گرفت
همان جوشن و خود زرین و تیغ
کلاه و کمر هم نبودش دریغ.
فردوسی.
جز از جوشن و خود و کوپال و تیغ
ز ما این نبودی کسی را دریغ.
فردوسی.
ازغم تو به دل گریغش نیست
هرچه دارد ز تو دریغش نیست.
عنصری.
اگر باز فروختندی ما را هیچ چیز از وی دریغ نبودی. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 371). اگر برادر مخالفت نگرفتی و بساختی و برفرمان پدرش کارکردی، بوالعسکر، هیچ چیز از نعمت از وی دریغ نبودی. (تاریخ بیهقی ص 242).
پند و سخن خوب برآن سفله دریغ است
زنهار که از بار خوی بد نرهانیش.
ناصرخسرو.
دهقان بر پشت قصه توقیع کرد که این قدر از تو دریغ نیست و افزون ازین را روی نیست. (چهارمقاله ص 58).
ما را جگر دریغ نبود از تو هیچ وقت
آخر ز گوشۀ جگر ما چه خواستی.
خاقانی.
گر کشی جانم از تو نیست دریغ
اینک اینک سر، آنک آنک تیغ.
نظامی.
گویند پایدار گرت سردریغ نیست
گو سر قبول کن که به پایش درافکنم.
سعدی.
دریغ نیست مرا هرچه هست درنظرت
دلی چه باشد و جانی چه در حساب آید.
سعدی.
بگفتا سرت گر ببرد به تیغ
بگفت اینقدر نبود از وی دریغ.
سعدی.
اگر به این جامع که پوشیده ام قناعت کنید دریغ نباشد. (گلستان سعدی).
- امثال:
دریغ از یک هل (هیل) پوچ (یا پوک) : با دوماه خدمت و آن همه مرارت، دریغ از یک هل پوچ، یعنی هیچ به من نداد یاهیچ نفرستاد. (یادداشت مرحوم دهخدا).
- بی دروغ و دریغ، راست و بی تبعیض:
شه چو دریاست بی دروغ و دریغ
جزر و مدش به تازیانه و تیغ.
نظامی.
- بی دریغ، بی مضایقه. بدون بخل:
سمور سیه روبه سرخ تیغ
همان قاقم و قندز بی دریغ.
نظامی.
گر بزنندم به تیغ درنظرش بی دریغ
دیدن او یک نفس صد چو منش خونبهاست.
سعدی.
رجوع به بیدریغ در ردیف خودشود.
،
{{صُوت}} کلمه ای است که آن را در مقام تأسف و حسرت گویند. (برهان). کلمه ای باشد که در محل حسرت و افسوس وتأسف گویند. (جهانگیری). کلمه ای است که بدان حسرت خورند برگذشته و فوت شده. (منتهی الارب ذیل لهف). کلمه ای است که در محل تأسف و تحسر گویند و بدین معنی بالفظ خوردن مستعمل است. و انگشت دریغ و پشت دست دریغبه ترکیب می آید. (از آنندراج). کلمه ای است از سر حسرت و ندامت و اندوه و پشیمانی و فوت فرصت و اسف بر مرگ کسی گویند. (صحاح الفرس). کلمه غیر موصول که در حسرت و افسوس استعمال می شود. (ناظم الاطباء). عمل پشیمانی خوردن. عمل حسرت آوردن بر گذشته. (یادداشت مرحوم دهخدا). بیداد. افسوس. فسوس. درد. دردا. حیف. اسفاًعلی. حیف از:
دریغ فر جوانی و عز اوی دریغ
عزیز بود از این پیش همچنان سپریغ.
شهید بلخی.
دریغ روز جوانی هزار بار دریغ
که شادمانی من راست بود چون سپریغ.
رودکی.
بیفتاد از اسب اندرون شهریار
دریغ آن چنان شاهزاده سوار.
دقیقی.
دریغ آن نکوروی تابان چو ماه
که بازش ندید آن خردمند شاه.
دقیقی.
دریغ آن دلیران و گردنکشان
دریغ آن سواران مردم کشان.
فردوسی.
گرفتند تابوت او سر بزیر
دریغ آنچنان نامدار دلیر.
فردوسی.
بدوگفت هومان دریغ ای جوان
به سیری رسیدی همانا زجان.
فردوسی.
دریغ این بر و برز و بالای تو
رکیب دراز و یلی پای تو.
فردوسی.
دریغ آن سر و تاج و اورنگ و تخت
دریغ آن بزرگی و آن فر و بخت.
فردوسی.
دریغ آن سر و تاج و بالا و برز
دریغ آن بر و شاخ و آن دست و گرز.
فردوسی.
دریغ آن سر و تاج و آن مهر و داد
که خواهد شدن تخت شاهی به باد.
فردوسی.
دریغ آنچنان نامور شهریار
که چون او نبیند دگر روزگار.
فردوسی.
دریغآن پراکندن گنج من
فرستادن مردم و رنج من.
فردوسی.
دریغ آن سوار و جوانی او [فرود]
برزم اندرون کامرانی او.
فردوسی.
بگفت این و تاریک شد بخت اوی
دریغ آن سر و افسر و تخت اوی.
فردوسی.
دریغ آن کمربند و آن گردگاه
دریغ آن کیی برز و بالای شاه.
فردوسی.
دریغآن همه کشور و بوم و بر
دریغ آن همه زر گنج و گهر.
فردوسی.
دریغ افسر و تخت زرین و عاج
همه یاره و طوق زرین و تاج.
فردوسی.
ز بی رحمی مرا تا کی نمائی
دریغ دوری و درد جدائی.
(ویس و رامین).
امیر گفت: دریغ احمد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 371).
دریغ آن بر و برز و آن یال اوی
هم آن تیر وآن تیغ و پیغال اوی.
؟ (از لغت نامۀ اسدی).
دریغ این قد و قامت مردمی
بدین راستی بر تو ای نابکار.
ناصرخسرو.
دریغخاد و خر و خوک و خرس با خرچنگ
که بوده رهگذر جمله در و دیوارم.
سوزنی.
دریغ سی وسه پاره زر و دوازده ده
دریغ حائط و قصر و زمین و انهارم.
سوزنی.
دریغ کاش ترا خوی چون خیال بدی
که خرمم ز خیال تو و ز خوی تو نه.
خاقانی.
دریغ تنگ مجال است و برنمی آید
که راندمی به ثنای خلیفه سحر حلال.
خاقانی.
دریغ میوۀ عمرم رشید کز سرپای
به بیست سال برآمد به یک نفس بگذشت.
خاقانی.
در دهنش خنجر ودردست تیغ
سر به دو شمشیر سپارم دریغ.
نظامی.
ز دست رفت مرا بی تو روزگار دریغ
چه یک دریغ که خود صد هزار بار دریغ.
عطار.
سحر است چشم و زلف و بنا گوششان دریغ
کاین مؤمنان به سحر چنین بگرویده اند.
سعدی.
دریغ عهد گلستان و خواب دربستان
اگر نبودی تشویش بلبل سحرم.
سعدی.
دریغ صحبت دیرین و حق دید و شناخت
که سنگ تفرقه ایام در میان انداخت.
سعدی.
دریغ از فلک شیوه ای ساختی
که گنجی بدست من انداختی.
سعدی.
دریغ پای که برخاک می نهد معشوق
چرا نه بر سر و بر چشم ما گذر دارد.
سعدی.
با یکی از دوستان همی گفت: دریغ اگر این بنده با حسن و شمایلی که دارد زبان دراز و بی ادب نبودی. (گلستان سعدی).
در این امید بسر شد دریغ عمر عزیز.
(گلستان).
دست بر دست می زند که دریغ نشنیدم حدیث دانشمند. (گلستان).
- آه و دریغ، آه و افسوس:
دور جوانی بشد از دست من
آه و دریغ آن ز من دلفروز.
سعدی.
- ای دریغ، وا اسفا. دریغا. (یادداشت مرحوم دهخدا). افسوس. حسرتا. اسفاً علی. یا اسفی. (دهار) :
ای دریغ آن حر هنگام سخا حاتم فش
ای دریغ آن گو هنگام وغا سام گراه.
رودکی.
من بانگ برکشیدم و گفتم که ای دریغ
اسلامیان به کعبه و ما در کلیسیا.
خاقانی.
ای دریغ آن دیدۀ کور و کبود
کافتابی اندرو ذره نمود.
مولوی.
ای دریغ این جمله احوال توهست
تو برآن فرعون برخواهیش بست.
مولوی.
هرآنکوقلم را نورزید و تیغ
بر او گربمیرد مگو ای دریغ.
سعدی.
سرشک غم از دیده باران چو میغ
که عمرم به غفلت گذشت ای دریغ.
سعدی.
- دریغ که، کاش. (یادداشت مرحوم دهخدا) :
به رخ چو مهر فلک بی نظیر آفاق است
به دل دریغ که یک ذره مهربان بودی.
حافظ.
- دریغ من، وای من. یا ویلتاه. واحسرتا. (یادداشت مرحوم دهخدا) :
دریغ من که مرا مرگ و زندگانی تلخ
که دل تبست و تباه است و تن تباه و تبست.
آغاجی.
غصۀ آسمان خورم دم نزنم، دریغ من
در خم شست آسمان بسته منم، دریغ من
چون دم سرد صبحدم کآتش روزبردهد
آتش دل برآورم دم نزنم دریغ من.
خاقانی (دیوان چ عبدالرسولی ص 825).
- دریغ و درد، دریغا. دردا. واحسرتا. یاحسرتا. افسوس. (یادداشت مرحوم دهخدا). دریغا و دردا. (آنندراج) :
دریغ و درد که تا این زمان ندانستم
که کیمیای سعادت رفیق بود رفیق.
حافظ.
دریغ و درد که درجستجوی گنج حضور
بسی شدم به گدائی بر کرام و نشد.
حافظ.
عیان نشد که چرا آمدم کجا بودم
دریغ و درد که غافل ز کار خویشتنم.
حافظ (از آنندراج).
،
{{اِسم}} انکار و امتناع و عدم قبول و مخالفت. (ناظم الاطباء). رد. انکار. نکول. امتناع. اباء:
همی چاره سازند برکشتنش
سپه را دریغ است از بستنش.
فردوسی.
و رجوع به دریغ داشتن در ردیف خود شود. ، نفرت. ، سهو و غفلت و قصور و سستی و کاهلی و دشواری و اشکال. (ناظم الاطباء). اسب ضعیف و نزار. دریغی. رجوع به دریغی شود

لغت نامه دهخدا

دروغی

(دُ)

منسوب به دروغ. مربوط به دروغ. دروغ. کاذب. دروغگو. (ناظم الاطباء). دروغین. کاذبه. (یادداشت مرحوم دهخدا). باطل. نادرست، ساختگی. مصنوعی:
کسری و جم به درگهت هردو شهی دروغی اند
حاتم و معن بردرت هردو گدای راستین.
سلمان ساوجی

لغت نامه دهخدا

دریبی

(دُ رَ)

احمد بن عبدالله ، محدث است. (منتهی الارب). یکی از ویژگی های بارز محدثان، دقت در نقل حدیث همراه با بررسی دقیق زنجیره راویان بود. آنان با استفاده از فنون پیشرفته نقد حدیث، توانستند روایات صحیح را از میان انبوهی از احادیث جعلی یا ضعیف جدا کنند. محدث کسی بود که با بررسی دقیق سند (اسناد روایت)، متن حدیث، و تطبیق آن با منابع دیگر، به راستی آزمایی سنت پیامبر اسلام می پرداخت و آن را حفظ می کرد.

لغت نامه دهخدا

دریدی

(دُ رَ)

از انتسابهای اجدادی است. (از الانساب سمعانی)

لغت نامه دهخدا

دریغا

(دِ / دَ)

در این لفظ الف زائد است و می تواند که برای ندبه باشد که در آخر مندوب زائد کنند برای مد صوت، و ’خان آرزو’ نوشته که الف دریغ رابط بود به معنی دریغ است، و همین قسم الف خوشا و بسا به معنی خوش است و بس است. (غیاث) (آنندراج). کلمه غیر موصول که در افسوس و حسرت استعمال کنند یعنی آه و وای و دردا و حیف و افسوس. (ناظم الاطباء). ای دریغ و افسوس کردن بر تقصیرات گذشته. (شرفنامۀ منیری). افسوس. ای افسوس. حیف. حیف باد. وا اسفا. دردا. حسرتا. واحسرتا. وای. اسفا. فسوسا. والهفا. ایا. معالاسف. معالتأسف:
دریغا نگارا مها خسروا
نبرده سوارا گزیده گوا.
فردوسی.
دریغا سوارا گوا مهترا
که بختش جدا کرد تاج از سرا.
فردوسی.
دریغا تهی از تو ایران زمین
همه زار و بیمار و اندوهگین.
فردوسی.
دریغا که بدخواه دلشاد گشت
دریغا که رنجم همه باد گشت.
فردوسی.
دریغا فرود سیاوش دریغ
که با زور دل بود و با گرز و تیغ.
فردوسی.
دریغا که شادان شود دشمنم
برآید همه کام دل بر تنم.
فردوسی.
دریغا دل و زور و این یال من
همان زخم شمشیر و کوپال من.
فردوسی.
دریغا برادر دریغا پسر
چه آمد مرا از زمانه بسر.
فردوسی.
دریغا که رنجم نیامد بسر
ندیدم در این هیچ روی پدر.
فردوسی.
بگفتا دریغا چنان ژنده پیل
که بودی خروشان چو دریای نیل.
فردوسی.
بسوزد دلم بر جوانی تو
دریغا بر پهلوانی تو.
فردوسی.
دریغا که پند جهانگیر زال
نپذرفتم و آمدم بدسگال.
فردوسی.
دریغا مسلمانیا که از پلیدی نامسلمانی اینها بایست کشید. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 173). دریغا لشکری بدین بزرگی و ساختگی بباد شد از مخالفت پیش روان. (تاریخ بیهقی ص 494). دریغا چنین مردی بدین فضل کاشکی وی را اصلی بود. (تاریخ بیهقی ص 415). من که بونصرم گفتم دریغا که من امروزاین سخن می شنوم. (تاریخ بیهقی ص 326). همه نسختها من داشتم و بقصد ناچیز کردند دریغا و بسیار بار دریغا. (تاریخ بیهقی ص 297).
دریغا میر بونصرا دریغا
که بس شادی ندیدی از جوانی.
؟ (از تاریخ بیهقی ص 384).
دریغا عمر که عنان گشاده رفت. (کلیله و دمنه).
از سر دین کلاه عزت رفت
سر دریغا کلاه می گوید.
خاقانی.
چون به پای علم روز سر شب ببرند
چه عجب کز دم مرغ آه دریغا شنوند.
خاقانی.
دریغا جز سلام و دعا عبارتی خاصتر بایستی تا شرایط خدمت در ضمن آن مدرج کردمی. (منشآت خاقانی چ دانشگاه ص 292).
در این آتش که عشق افروخت برمن
دریغا عشق خواهد سوخت خرمن.
نظامی.
دریغا چراغی بدین روشنی
بخواهد نشستن ز بی روغنی.
نظامی
دریغا به دریا کنون آمدم
که تا سینه درموج خون آمدم.
نظامی.
دریغا آنچنان سرو شغنباک
ز باد مرگ چون افتاد برخاک.
نظامی.
و گرخواهی به شاهی باز پیوست
دریغا من که باشم رفته از دست.
نظامی.
گلی دیدم نچیدم بامدادش
دریغا چون شب آمد برد بادش.
نظامی.
دریغا که بی ما بسی روزگار
بروید گل و بشکفد نوبهار.
سعدی.
واماندگی اندر پس دیوار طبیعت
حیف است و دریغا که در صلح بهشتیم.
سعدی.
دریغا گردن طاعت نهادن
گرش همراه بودی دست دادن.
سعدی.
دریغا که فصل جوانی برفت
به لهو و لعب زندگانی برفت.
سعدی.
آن بوی گل و سنبل و نالیدن بلبل
خوش بود دریغا که نکردند دوامی.
سعدی.
دمی چند گفتم برآرم بکام
دریغا که بگرفت راه نفس.
سعدی.
دریغا که برخوان الوان عمر
دمی چند خوردیم و گفتند بس.
سعدی.
چه دلها بردی ای ساقی به ساق فتنه انگیزت
دریغابوسه چندی بر زنخدان دلاویزت.
سعدی.
- آی دریغا، ای افسوس:
آی دریغا که خردمند را
باشد فرزند وخردمند نی.
رودکی.
- ای دریغا، افسوس. ای فسوس:
ای دریغا طبع خاقانی که واماند از سخن
کوسخندان مهین تا برسخن بگریستی.
خاقانی.
ای دریغا گر بدی پیه و پیاز
په پیازی کردمی گر نان بدی.
مولوی.
ای دریغا اشک من دریا بدی
تا نثار دلبر زیبا شدی.
مولوی.
ای دریغا لقمه ای دوخورده شد
جوشش فکرت از آن افسرده شد.
مولوی.
ای دریغابود ما را برد باد
تا ابد یا حسرتا شد للعباد.
مولوی.
ای دریغا پیش از این بودی اجل
تا عذابم کم بدی اندر وجل.
مولوی.
ای دریغا حاصل عمر و حیات
این چنین دادی به باد نائبات.
مولوی.
ای دریغا روزگار و عمرما
رفته چندین سال بر باد هوا.
مولوی.
تو امیر ملک حسنی به حقیقت ای دریغا
اگر التفات بودی به فقیر مستمندت.
سعدی

لغت نامه دهخدا

دریمی

(دِ)

دهی است از دهستان رودبال بخش داراب شهرستان فسا. واقع در پانصدگزی باختر داراب، با 192 تن سکنه. آب از رود خانه رودیال وراه آن فرعی است. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج 7)

لغت نامه دهخدا