- ثعلبی
او راست: طبقات الثعلبی الموسوی و آنرا پیش از طبقات اسنوی نوشته است. (قاموس الاعلام)
معنی ثعلبی - جستجوی لغت در جدول جو
- ثعلبی (ثَ لَ)
ابواسحاق احمد بن محمد نیشابوری. یکی از مشاهیر فقها و مفسرین. مولد او به نیشابور و در 427 هجری قمری درگذشته است. او راست: کتاب تاریخ الانبیاء و کتاب تاج العرائس و الکشف و البیان فی تفسیر القرآن ونیز رجوع به ابی اسحاق ثعلبی و احمد بن ثعلبی شود
- ثعلبی (ثَ لَ بی ی)
روباه فروش، روباه دوز. (مهذب الاسماء) ، منسوب است بقبیلۀ بنی ثعلبه و صنعت پوستین روباه. (سمعانی)
- ثعلبی
ثعلب
پیشنهاد واژه بر اساس جستجوی شما
گیاهی با برگ های پهن، گل های خوشه ای صورتی یا سفید و ریشه ای غده ای، ارکیده، غدۀ زیرزمینی این گیاه در تهیۀ بعضی غذاها و شیرینی ها به کار می رود، خصی الثعلب، خصیه الثعلب، مفرد واژۀ ثعالب
روباه
روباه
عبدالرحمن بن عبید بن نسطاس البکائی الثعلبی. او از پدر خود و ابراهیم روایت کند. و او را ابویعفور الصغیر نیز گویند
ابن ابراهیم الثعلبی النیسابوری مکنی به ابواسحاق. متوفی 427 هجری قمری او راست: الکشف و البیان فی تفسیر القرآن
ابن محمد ثعلبی، مکنی به ابوعبدالله دمشقی، کاتب و مشهور به ابن خیاط. وی ادیب و شاعر بود و ابتدا کتابت بعض امرا با او بود، آنگاه مدح ملوک و اعیان میکرد. وفات او به سال 517 ه. ق. بود
ثعلبی. اصمعی از او و او از یونس بن عبید روایت کند
(اُ مَ)
لغت نامه دهخدا
ابن شریک ثعلبی. یکی از صحابه. وی بعدها در کوفه اقامت گزید. بعضی احادیث شریفه از او نقل کرده اند از جمله: عبادالله تداووافان الله لایضع داءً الاّ وضع له دواءً الا الهرم. و نیز: خیر ما اعطی الرجل خلق حسن. (قاموس الاعلام ترکی). واژه صحابی از ریشه «صحب» به معنای همراهی آمده و در اصطلاح اسلامی به کسانی اطلاق می شود که پیامبر اسلام (ص) را دیده، به او ایمان آورده و تا پایان عمر مسلمان مانده اند. آنان پایه گذاران سنت، ناقلان حدیث و ستون های نخستین جامعه اسلامی به شمار می روند.
(اُ ذَ مُثْ ثَ لَ)
لغت نامه دهخدا
صحابی بوده است. در تاریخ اسلام، صحابی عنوانی است که به یاران و همراهان راستین پیامبر اسلام (ص) داده می شود. این افراد در گسترش اسلام، نشر قرآن و حفظ سنت نبوی نقش بی بدیلی ایفا کردند. بسیاری از آنان در جنگ های صدر اسلام حضور داشتند و از اسلام دفاع کردند. صحابه پل ارتباطی بین پیامبر و نسل های بعدی مسلمانان بودند.
ابوعمرو. تابعی است. تابعی به کسی گفته می شود که در قرن اول هجری زندگی کرده و موفق به ملاقات با صحابه پیامبر اسلام شده است، ولی پیامبر را ندیده است. این افراد، نخستین نسل از مسلمانانی بودند که دین اسلام را از طریق صحابه آموختند و نقش کلیدی در ثبت و ضبط قرآن و سنت داشتند. اعتماد علما به این طبقه به دلیل تقوا، علم و پیروی دقیق آن ها از سنت نبوی است.
(ثَ لَ)
لغت نامه دهخدا
احمد بن یحیی بن زید بن سیارشیبانی بولاء. رجوع به احمد بن یحیی و فهرست ابن الندیم. (ص 110) و الموشح مرزبانی و ارشاد یاقوت (ج 2 صص 133-154) و وفیات الاعیان ابن خلکان و بغیهالوعاه سیوطی و روضات الجنات خونساری (ج 1 ص 56) و دائره المعارف اسلام (مادۀ ثعلب) شود
ابن عمرو. پدر خزاعه که بنی خزاعه جمله فرزندان اویند. (مجمل التواریخ و القصص ص 151 و 173)
ابن عمرو. پدر خزاعه که بنی خزاعه جمله فرزندان اویند. (مجمل التواریخ و القصص ص 151 و 173)
(ثَ لَ)
لغت نامه دهخدا
روباه ماده یا عام است. روبه. گته سک. و در اختیارات بدیعی آمده است: بپارسی روباه گویند چون به آب بپزند و بر مفاصل طلا کنند بغایت نافع بود خاصه همچنان زنده بپزند وزمانی نیک در آن آب نشینند اما بعد از تنقیه این عمل کنند و پیه وی درد مفاصل را سودمند بود و درد گوش ببرد چون در گوش چکانند و اگر به آن ادمان نمایند کری زایل کند و درد گوش ببرد و شش وی خشک کرده و سحق نموده بیاشامند نافع بود جهت ربو و سرفه و پیه وی چون در دهان گیرند درد دندان زایل کند و درد چشم را نافع بود و شریف گوید پیه وی چون با پوست تخم مرغ سوخته بیامیزند و بر داءالثعلب نهند نافع بود و مجرب است و زهرۀ وی با کرفس و اشق بگدازند مساوی و سعوط کننددر بینی کسی که ابتداء جذام بود در هر روز یکبار بغایت نافع بود و چون آدمی دندان وی در دست گیرد ایمن باشد از بانک کردن سگ و پیه وی با زیت انفاق کهن بگدازند و بر نقرس و مفاصل طلا کنند نافع بود پوست وی بغایت گرم بود از همه پوستها مسخن تر بود و مرطوب مزاج را شاید پوشیدن و محرورمزاج را نشاید. و کسی را که سرما بروی غالب باشد شاید و هرچند که موی بر وی زیاده بود سخونت وی بیشتر بود و آن لباس زنان بلغمی مزاج و پیران باشد و در خواص ابن زهر آمده است که پیه وی چون طلا کنند بر تازیانه که چوبی در اندرون او بود در هر خانه که بنهند مجموع کیکها بر آن جمع شوند و این مؤلف گوید اگر بادام تلخ بکوبند و بر گوشت افشانند چون روباه بخورد بیهوش شود. و در تحفۀ حکیم مؤمن آمده است: به فارسی روباه گویند و آن حیوان معروفی است پوست او در گرمی قریب به سمور جهت مبرودین و مرطوبین و نطول طبیخ زندۀ او و مذبوح او در درد مفاصل سودمند و طبیخ زنده قویترخصوصاً که در روغن زیتون جوشانیده باشند جهت تعقد وصلابت مفاصل نافع و باعث سرعت راه رفتن اطفال و رفع اعیاء و آشامیدن یک مثقال از شش او که خشک کرده باشند با آب عسل جهت ربو و سرفه و طلاء آن با پوست سوختۀتخم مرغ جهت داءالثعلب مجرّب و پیه او جهت درد گوش وبا روغن زیتون و امثال آن جهت نقرس و دردهای بارد وسعوط زهرۀ او باهم وزن آن آب کرفس در هر ده روز یکبار جهت ابتداء جذام و زیاده نشدن آن بغایت مؤثر و گوشت او جهت مبرودین و تحریک باه و صاحبان استسقا مفید و خاکستر پوست او جهت سوختگی آتش و بواسیر و قروح حاره و تدهین دست و پا به پیه او مانع مضرت سرما و نگاه داشتن دندان او را جهه منع فریاد کردن سگ مجرب دانسته اند و مالیدن پیه او بر چوبی و نصب کردن آن درموضعی از خانه سبب اجتماع کیک بر آن چوب - انتهی.
- امثال:
هو أروغ من ثعلب، پویاتر از روباه.
، موی روباه. ج، ثعالب و ثعالی، جای بیرون آمدن آب از حوض، جای بیرون آمدن آب باران از موضع خشک کردن خرما، بیخ نهال خرما، سر نیزه که در کعب سنان باشد. زبانۀ نیزه که در سنان باشد، نباتی است طبی. و بهترین نوع آن در دشت ایجرود زنجان است.
- داءالثعلب، بیماری است که تمامی یا بعض از پشم یا موی حیوان را بریزاند و چون این مرض بیشتر روباهان دارند بیماری آن نیز بنام بیماری ثعلب مشهوراست
- امثال:
هو أروغ من ثعلب، پویاتر از روباه.
، موی روباه. ج، ثعالب و ثعالی، جای بیرون آمدن آب از حوض، جای بیرون آمدن آب باران از موضع خشک کردن خرما، بیخ نهال خرما، سر نیزه که در کعب سنان باشد. زبانۀ نیزه که در سنان باشد، نباتی است طبی. و بهترین نوع آن در دشت ایجرود زنجان است.
- داءالثعلب، بیماری است که تمامی یا بعض از پشم یا موی حیوان را بریزاند و چون این مرض بیشتر روباهان دارند بیماری آن نیز بنام بیماری ثعلب مشهوراست
(خِ)
لغت نامه دهخدا
ابن ثروان بن احمد بن ابی عبدالله الثعلبی، مکنی به ابوالعباس الضریر التومانی. در جزیره به دنیا آمد و در میافارقین نشاءه یافت، ولی اصل او از توامانست. او در نحو دست داشت و ادیب و فاضل و نیکو شعر بود و از ادیبان قرن ششم هجری بشمار می آمد. (از معجم الادباء چ مارگلیوث یاقوت ج 4 ص 176)
(ثَ لِ)
لغت نامه دهخدا
علامه ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل نیشابوری (350- 429 هجری قمری). از آنرو وی را ثعالبی گویندکه از پوستهای روباه پوستین کردی. ابن خلکان گوید: قال ابن بسام صاحب ذخیرۀ فی حقه کان فی وقته راعی تلعات العلم و جامع اشتات النثر و النظم، رأس المؤلفین فی زمانه و امام المصنفین بحکم قرانه، سار ذکره سیر المثل و ضربت الیه آباط الابل و طلعت دواوینه فی المشارق و المغارب طلوع الشمس فی الغیاهب و توالیفه اشهر مواضع و ابهر مطالع و اکثر راولها و جامع من ان یستوفیها حدّ اوصف او یوفیها حقوقها نظم او نثر و ذکر له طرفاً من النثر و او رد شیئاً من نظمه فمن ذلک ماکتبه الی الامیر ابی الفضل عبیداﷲ بن احمد المیکالی:
لک فی المفاخر معجزات جمه
ابداً لغیرک فی الوری لم تجمع
بحران بحر فی البلاغه شابه
شعر الولید و حسن لفظ الاصمعی
و ترسل الصابی یزین علوّه
خط ابن مقله ذوالمحل الأرفع
کالنور او کالسحرا و کالبدر او
کالوشی فی برد علیه موشع
شکراً فکم لک من ضیع کالغنی
وافی الکریم بعید فقر مدفع
و اذا تفتق نور شعرک ناظراً
فالحسن بین مرصع و مصرّع
ارجلت فرسان الکلام و رضت اف
راس البدیع وانت امجد مبدع
و نقشت فی قص الزمان بدایعا
تزری بآثار الربیع الممرع.
و نیز اوراست:
لما بعثت فلم توجب مطالعتی
و امعنت نار شوقی فی تلهبها
و لم اجد حیله تبقی علی رمقی
قبلت عینی رسولی اذرآک بها.
و در وصف اسبی که ممدوح وی او را هدیه داده بود:
یا واهب الطرف الجواد کأنما
قد انعلوه بالریاح الا ربع
لاشی ٔ اسرع منه الا خاطری
فی وصف نائلک اللطیف الموقع
ولو اننی انصفت فی اکرامه
لجلال مهدیه الکریم الالمعی
اقصمته حب الفؤاد لحبه
و جعلت مربطه سواد المدمع
و خلعت ثم قطعت غیر مضیع
برد الشباب لجله و البرقع.
و به ابی نضربن سهل بن المرزبان نوشته است:
حاجیت شمس العلم فی ذا العصر
ندیم مولینا الامیر نصر
ما حاجه الاهل کل مصر
فی کل ما دار و کل قطر
لیست تری الا بعید العصر.
و ابونصر در پاسخ او گوید:
یا بحر آداب بغیر جزر
و حظه بالعلم غیر نزر
حررت ما قلت و کان حزری
ان ّ الذی عنیت دهن البزر
یعصره ذوقوه و ازر.
و یکی از مؤلفات او یتیمهالدهر فی محاسن اهل العصر است که بزرگترین کتب او است و جامعترین و نیکوترین است و ابوالفتوح نصراﷲ بن قلاقس شاعر اسکندری مشهور در وصف کتاب یتیمه گوید:
ابیات اشعار الیتیمه
ابکار افکار القدیمه
ماتوا و عاشت بعدهم
فلذاک سمیت الیتیمه.
دیگر ازکتب او فقه اللغه و سحرالبلاغه و سرالبراعه، و من غاب عنه المطرب، و مونس الوحید (فی المحاضرات) و کتب بسیار دیگر که در آنها اشعار و رسائل واخبار و احوال کسان را گرد کرده که همه دلیل کثرت اطلاع اوست و او را اشعار بسیار است ولادت وی در سال 350 و وفات او بسال 429 هجری قمری بود. - انتهی. (صص 315- 316). و در ترجمه یمینی آمده است: ثعالبی در جنگ ابوالحسن سیمجور با حسام الدوله ابوالعباس تاش در نیشابور و انهزام ابوالحسن گوید:
قل للذی انا فی هواه خاشی
صاد الفؤادبصدغه الجماش
صدغ یری عندالریاح کانّه
قلب ابن سیمجور احس ّ بتاش.
و همو گوید:
ان ّ الشتاء مضی بقبح فاشی
و اتی الربیع لنا بحسن ریاش
و مضی ابن سیمجور بقبح فعاله
و انتاش ابناءالکرام بتاش.
و در شرح وقایع و مصایب سال 387 هجری قمری گوید:
الم تر مذ عامان املاک عصرنا
یصیح بهم للموت و القتل صائح
فنوح بن منصور حوته یدالردی
علی حسرات ضمنتها الجوانح
و یابؤس منصور و فی یوم سرخس
تمزق عنه ملکه و هو طائح
و فرّق عنه الشمل بالسمل فاغتدی
اسیراً ضریراً تنتحیه الجوائح
و صاحب مصر قد مضی لسبیله
و والی الجبال قد علته الصّفائح
وصاحب جرجانیه فی ندامه
ترصده طرف من الحین طامح
تساقوا کؤوس الراح ثم تشاربوا
کؤوس المنایا و الدماء سوافح
و خوارزم شاه شاه وجه نعیمه
و عن له یوم من النحس کالح
و کان علی فی الارض یخبطها ابو (کذا)
علی ّ الی ان طوحته المطاوح
فعارضه ناب من الشرّ اعصل
و عن له طیر من الشوم بارح
و صاحب بست ذلک الضیغم الذی
براثنه للمشرقین مفاتح
أناخ به من صدمه الدّهر کلکل
فلم یغن عنه و المقدر سانح
خیول کامثال السیول سوابح
فیول کامثال الجبال سوارح
جیوش اذا اربت علی عدد الحصی
تغص بها قیعانها و الصحاصح
و دارت علی صمصام دوله بویه
دوایر سوء نبلهن فوادح
و قد جاز والی الجوزجان قناطر
الحیوه فوافته المنایا الطوائح
و فایق المجبوب قدجب ّ عمره
فقاظ و لم یندبه فی الارض نائح
مضوا فی مدی عامین فاختطفتهم
عقاب اذا طارت تخرالجوارح
و کان بنو سامان اطواد عزه
فاضحت لصرف الدهر وهی اباطح
ا ما لک فیهم عبره مستفاده
بلی ان ّ نهج الاعتبار لواضح
تسل عن الدنیا و لا تخطبنّها
ولا تخطبن قتاله من تناکح
فلیس یفی مرجوها بمخوفها
و مکروهها اما تدبرت راجح
لقد قال فیها الواصفون فاکثروا
و عندی لها وصف لعمرک صالح
سلاف قصارا، ذعاف و مرکب
شهی اذا استلذذته فهو جامح
و شخص جمیل یونق الناس حسنه
ولکن له اسرار سوء قبایح.
و در واقعۀ هزیمت ابوابراهیم اسماعیل بن نوح منتصر از امیر نصر بن ناصرالدین این قصیده گفته است:
تبلجت الایام عن غرهالدهر
و حلت باهل البغی قاصمهالدهر
وولی بنوالادبار ادبارهم و قد
تحکم فیهم صاحب الدهر بالقهر
و قد جاء نصراﷲ و الفتح مقبلا
الی الملک المنصور سیدنا نصر
غیاث الوری شمس الزمان و بدره
و من هو بالعلیاء اولی اولی الامر
فیالک من فتح غدا زینهالعلی
و واسطهالدنیا و فائدهالعصر
أبی اﷲ الانصر نصر و رفعه
علی قمهالعیوق اوهامهالبدر
و ملکه صدرالسریر کانه
لنا فلک بالخیر اوضده یجری
و خوله دون الملوک محاسنا
تبر علی الشمس المنیره و القطر
اذا ذکرت فاح الندی بذکرها
کما فاح اذ کی الندّ فی وهج الجمر
فتی السن کهل الحلم و الرای و الحجی
یعم بنی الامال بالنائل الغمر
له همه لما حسبت علوها
حسبت الثریا فی الثری ابداً تسری
غدا راعیاً للمسلمین و ناصراً
له اﷲ راع قد تکفل بالنصر
الا ایها الملک الذی ترک العدی
عبادید بین القتل و الکسر و الاسر
قدمت قدوم الغیث ایمن مقدم
فحلیت وجه الدهر بالحسن و البشری
الست تری کتب الربیع و رسله
یقولون هذاک الربیع علی الاثر
نسیم نسیب للحیوه بلطفه
یجر فویق الارض اردیهالعطر
و ترب بانفاس الربیع معنبر
فیالک من طیب و یالک من نشر
و غیم یحاکی راحتیک کانه
علی المسک و الکافور یهطل بالخمر
فروح بشرب الراح روحک انها
لفی تعب من وقعه البیض و السمر
و دم لأقتناء الملک فی اکمل المنی
و فی ارفع العلیا و فی اطول العمر.
و در حق سید ابوجعفر محمد بن موسی بن احمد بن القاسم بن حمزه بن موسی بن جعفر گوید:
اﷲ جارک یا من قد غدا جاری
من صرف دهر بما لا اشتهی جار
یابن النبوه و البیت العتیق معا
یا وارث المصطفی یا حجهالباری
یا من یظل لسان المجد ینشده
ﷲ من رایش غمر ومن بار
انت الذی اصبحت فینا مناقبه
مثل النجوم تضی ٔ اللیل للسّاری
انت الرفیع عماداً و الجواد ندی
انت الحیاء الغمر انت الضیغم الضاری
من اسره ثبت التیجان هامتهم
اذا تکلف تاجاً راس جبار
ای الکتاب علیهم انزلت و لهم
تهدی محاسن الفاظ و اشعار
اذا اقمت بطوس زدتها شرفاً
تعض رفعته ابصار امصار
و ان طلعت بنیسابور کنت لها
زین المجالس و المیدان و الدار.
(از ترجمه تاریخ یمینی).
و نیز ثعالبی راست:
من ذا الذی لابذل الدهر صعبته
ولا تلین ید الایام صعدته
اما تری خلفا شیخ الملوک غدا
مملوک من فتح العذراء بلدته
قدکان بالامس ملکا لا نظیرله
فالیوم فی الاسرلا ینتاش اسرته.
و رجوع بشرح یمینی مسمی بفتح الوهبی جزء اول صص 135- 265 -332- 374 شود.
مؤلف حبیب السیر گوید: از افاضل جهان ابومنصور ثعالبی معاصر قابوس (شمس المعالی) بود و نام او ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل است و کتاب غرر سیر الملوک از جملۀتصنیفات اوست - انتهی. وهمو گوید: از ثعالبی مرویست که گفت اگر بگویم که سیدرضی اشعر قریش است دور از کار نیست - انتهی.
مؤلف روضات الجنات گوید: امام متبحر مشهور ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی فراء نیسابوری ادیب لغوی صاحب تصانیف فاخره سائرۀ دائره است مانند کتاب یتیمهالدهر و کتاب فقه اللغه و کتاب سحرالبلاغه و کتاب سرالبلاغه (ظ. البراعه) فی طریق الکتابه الی الاشخاص المختلفه. و کتاب سرالادب فی دقایق اللغات العربیه و الالفاظ المترادفهو المعانی المتقاربه و امثال ذلک. دمیری ذکر او را در کتاب حیوهالحیوان آورده و گوید: امام علامه ابی منصور عبدالملک نیسابوری را رأس مؤلفین و امام مصنفین، و امام ادیب گویند صاحب تصانیف عالی و آداب رائق مانند ثمارالقلوب (فی المضاف و المنسوب) و فقه اللغهو یتیمهالدهر فی محاسن اهل العصر و تصانیف دیگر. ثعالبی منسوب بدوختن پوست روباه و عمل آنست زیرا او فراء بود و یتیمهالدهر بزرگترین کتب او و نیکوترین آنهاست... و از اشعار ابی منصور ثعالبی است:
یا سیدا بالمکرمات ارتدی
وانتفل العیوق و الفرقدا
ما لک لاتجری علی مقتضی
موده طال علیهاالمدی
ان غبت لم اطلب فهذا
سلیمان بن داود النبی الهدی
تفقد الطیر علی شغله
فقال مالی لااری الهدهدا.
و وی در سال 429 هجری قمری وفات کرد و گویند در سال 430- انتهی. صاحب قاموس الاعلام گوید: ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل نیسابوری یکی از مشاهیر علماء و ادباء مولد او بسال 350 هجری قمری به نیشابور و وفات در 429 هجری قمری او در نظم و نثر فرید عصر خویش بود و تألیفات او در شرق و غرب شهرتی بسزا دارد و چون پوست روباه می فروخت او را لقب ثعالبی دادند بزرگترین آثار وی یتیمهالدهر فی محاسن اهل العصر است در چهار مجلد بزرگ و این کتاب تراجم احوال مشاهیر شعرای معاصر اوست و در دمشق شام طبع و نشر شده است و باخرزی بنام دمیهالقصر و عصره اهل العصرذیلی بر آن کرده و عمادالدین اصفهانی را نیز ذیل دیگر بنام خریدهالقصر و جریده اهل العصر بر آن کتاب است و نیز ابوالمعالی سعد وراق را ذیلی است بر آن بنام زینهالدهر و هم ثعالبی راست کتاب فقه اللغه و سحرالبلاغه و سرالبراعه و کتاب من غاب منه المطرب و کتاب مونس الوحید و یتیمهالیتیمه یا تتمه الیتیمه.
و کتب ذیل نیز در کشف الظنون بنام او آمده است: لطائف المعارف فیما للموسم العام من الوظائف. اوله: اما بعد حمداﷲ استفتاحاً به الخ، رتبه علی عشره ابواب الاول فی ذکر الاوائل. الثانی فی القاب الشعراءالذین لقبوا من اشعارهم. الثالث فی سائرالالقاب الاسلامیه. الرابع فی الکتاب المتقدمین. الخامس فی الاعرقین من کل طبیعه. السادس فی الغایات من طبقات الناس. السابع فی ظرائف الاتفاقات. الثامن فی فنون شتی من المعارف. التاسع فی ملح النوادر. العاشر فی انموذج من خصائص البلدان. و مبهج که آنرا برای امیر شمس المعالی قابوس تألیف کرده. اوله: باسم اﷲ استفتاحاً و استبجاحاً الخ. ذکر فیه انه اهداه الی شمس المعالی حین وروده ثم زاد فیه و نقص و بدل فانشأه نشاءه اخری و رتبه علی سبعین بابا.
و در دائره المعارف اسلام آمده است: ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل یکی از ادباء کثیرالتصنیف قرن پنجم هجری است. از زندگانی او جز اینکه در نیشابور بسال 350 هجری قمری (961 میلادی) تولد یافت و در 429 هجری قمری (1038 میلادی) وفات کرد چیزی نمیدانیم و در کتب ثعالبی غالباً اقوال دیگران نقل و جمع شده است و در این عمل چندان دربند رعایت امانت حفظ حق اسلاف خود نیست و گفته های خود را مکرر میکند و کتب او مخصوصاً مربوط بشعرای عصر او و نیز راجع به مسائل لغوی و خطابی است. معروفترین کتب او و مهمترین آنها یتیمهالدهر فی محاسن اهل العصر درباره ادباء عصر وی و عصر قبل از او است تراجم ادباء مذکور بر حسب ناحیت مرتب گشته است. کتاب یتیمه در واقع منتخبات نظم است که اغلب مختصر شرح حالی از صاحبان شعر به آنها افزوده شده و مانند کتب نظیر خود بصور مختلف انشاء و انشاد شده است (رجوع به ارشاد الادیب یاقوت ج 2 ص 320) ثعالبی خود ذیلی بر آن کتاب نوشته است بنام تتمهالیتیمه (یاقوت ج 4 ص 411) و هم منتخبات دیگری بر حسب ماده گرد آورده بنام کتاب احسن ماسمعت که کتاب من غاب عنه المطرب ذیل آن بشمار میرود. کتاب خاص الخاص او که نام شعرا در آن ذکر نشده و کتاب المنتحل و کتاب طرائف الطرّف که منتخبات دیگری از شعراست و کتاب کنزالکتاب را از 2500 فقره مأخوذ از 250 شاعر فراهم آورده و آنرا مخصوص دبیران کرده است. ثعالبی اشعاری را که در کتاب منتخبات موسوم به مونس الادباء که از مؤلفی مجهول یافته بود بفرمان خوارزمشاه ابوالعباس به نثر درآورد و بنام نثرالنظم و حل العقد من مختارالشعرالذی یشتمل علیه الکتاب المترجم بمونس الادباء موسوم ساخت. دستۀ دوم تألیفات او کتبی است که برای مطالعه و قرائت ترتیب کرده و در این نوع اطلاعات مفید مخصوصاً مجموعی از حکایات تاریخی موجود است از آن جمله است کتاب لطائف المعارف و کتاب الفرائد و القلائد یا کتاب العقد النفیس و نزههالجلیس. کتاب المبهج یا کتاب المبهّج و دو کتاب در مدح و ذم اشیاء که در ادب عرب از قدیم بسیار زبانزد بوده بعنوان کتاب اللطائف و الظرائف. و کتاب یواقیت المواقیت. و کتاب غررالبلاغه و طرف البراعه یا غررالبلاغه للنظم و النثر. و کتب ذیل را نیز بغلط بدو نسبت کرده اند:کتاب الامثال و کتاب الفرائد و القلائد لاهوازی و کتاب محاسن المحاسن.
ثعالبی چندین مجموعۀ امثال و حکم ترتیب کرده است مانند کتاب التمثل و المحاضره و کتاب احاسن کلم النبی والصحابه و التابعین و ملوک الجاهلیه و ملوک الاسلام والوزراء و الکتاب و البلغاء و الحکماء و العلماء که مؤلف سپس این کتاب را جزء کتاب دیگر بنام کتاب الاعجاز و الایجاز آورده است. کتاب حلیهالمحاضره و عنوان المذاکره و میدان المصارعه. کتاب لطائف الصحابه و التابعین. مجموعۀ کوچکی از حکم. (طبع شیخو در مجلهالمشرق). و کتابی در ادب بنام مونس الوحید. و بقول حاج خلیفه ثعالبی کتابی بنام سیره الملوک یا کتاب الملوکی داشته ولی هنوز معلوم نشده است که این همان کتاب سراج الملوک منسوب به او است یا کتابی دیگر. و کتاب الوزراء ذیلی است بر کتاب مذکور. و از کتب ادب که از نظر ادب در درجۀ دوم است: کتاب مرآت المروآت و اعمال الحسنات و کتاب بردالاکباد فی الاعداد رامی توان نام برد. دستۀ سوم مؤلفات او شامل کتب فقه اللغه بمعنی اخص است. معروفترین آنها کتاب مترادفات عرب است که ثعالبی آنرا در آخر عمر نوشت و در ابتداء آن را شمس الادب فی استعمال العرب نامید و آن کتاب دو جزء داشت مترادفات بمعنی اخص بعنوان اسراراللغه العربیه و خصائصها دیگر ملاحظات اسلوب کلام بعنوان مجاری کلام العرب برسومها و ما یتعلق بالنحو و الاعراب منها و الاستشهاد بالقرآن علی اکثرها. جزء دوم را ثعالبی غالباً حرف بحرف از کتاب فقه اللغۀ احمد بن فارس اخذ کرده است ثعالبی بعد جزء اول را جداگانه بعنوان فقه اللغه منتشر ساخت جزء دوم اصلی بعنوان سرالادب فی مجاری علوم العرب که علیحده بچاپ رسیده است (با السامی فی الاسامی میدانی چ سنگی طهران) و در نیشابور کتابی در فن بیان کرد که در آن بیشتر ببحث از کنایات پرداخته است. نام این کتاب که بخوارزمشاه مأمون بن مأمون اهداء شده گاه الکفایه فی الکنایه و گاه نهایه فی التعریض و الکنایهو گاه الکنایه و التعریض ثبت شده است و کتاب سحرالبلاغه و سرالبراعه مجموعه ای است از اصطلاحات ظریف عربی.کتاب ثمار القلوب (یا ثمرالقلوب) فی المضاف و المنسوب را که بنام میرابوالفضل عبیداﷲ احمد المیکالی (متوفی بسال 436 هجری قمری) کرده است شامل شرح و بیان اصطلاحات مرکب متداول عربی است و کتاب التذییل المرغوب من ثمر القلوب جدولی از رجال معروف بدست میدهد و بمنزلۀ ذیل آن کتاب شمرده میشود. (بروکلمان از دائره المعارف اسلام نقل به اختصار). و نیز ثعالبی راست: کتاب الکشف و البیان و کتاب الغلمان و مرآهالمداواه. مرحوم مشیرالدوله در ایران باستان آورده است که: کتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم کاملا در زمینۀ داستانهای ما نوشته شده و با جزئی اختلافاتی همان مضامین شاهنامه است بنابراین در عداد منابع نمیآید ولی برای تتبع در داستانها مفید است - انتهی. محققین در انتساب کتاب غرر اخبار ملوک الفرس به ابی منصور عبدالملک ثعالبی تردید کرده اند و اغلب آنرا از ابومنصور الحسین بن محمد المرغنی الثعالبی میدانند. رجوع به ثعالبی حسن بن محمد شود.
مأخذ:
شرح وهبی بر تاریخ عتبی، ترجمه تاریخ یمینی، جرفادقانی، وفیات الاعیان، ابن خلکان، کتاب الحیوان دمیری، کشف الظنون حاج خلیفه، حبیب السیر میرخوند، روضات الجنات خوانساری، ایران باستان، 2558 و 2559 و 2560 و 2565 و حدائق السحر
لک فی المفاخر معجزات جمه
ابداً لغیرک فی الوری لم تجمع
بحران بحر فی البلاغه شابه
شعر الولید و حسن لفظ الاصمعی
و ترسل الصابی یزین علوّه
خط ابن مقله ذوالمحل الأرفع
کالنور او کالسحرا و کالبدر او
کالوشی فی برد علیه موشع
شکراً فکم لک من ضیع کالغنی
وافی الکریم بعید فقر مدفع
و اذا تفتق نور شعرک ناظراً
فالحسن بین مرصع و مصرّع
ارجلت فرسان الکلام و رضت اف
راس البدیع وانت امجد مبدع
و نقشت فی قص الزمان بدایعا
تزری بآثار الربیع الممرع.
و نیز اوراست:
لما بعثت فلم توجب مطالعتی
و امعنت نار شوقی فی تلهبها
و لم اجد حیله تبقی علی رمقی
قبلت عینی رسولی اذرآک بها.
و در وصف اسبی که ممدوح وی او را هدیه داده بود:
یا واهب الطرف الجواد کأنما
قد انعلوه بالریاح الا ربع
لاشی ٔ اسرع منه الا خاطری
فی وصف نائلک اللطیف الموقع
ولو اننی انصفت فی اکرامه
لجلال مهدیه الکریم الالمعی
اقصمته حب الفؤاد لحبه
و جعلت مربطه سواد المدمع
و خلعت ثم قطعت غیر مضیع
برد الشباب لجله و البرقع.
و به ابی نضربن سهل بن المرزبان نوشته است:
حاجیت شمس العلم فی ذا العصر
ندیم مولینا الامیر نصر
ما حاجه الاهل کل مصر
فی کل ما دار و کل قطر
لیست تری الا بعید العصر.
و ابونصر در پاسخ او گوید:
یا بحر آداب بغیر جزر
و حظه بالعلم غیر نزر
حررت ما قلت و کان حزری
ان ّ الذی عنیت دهن البزر
یعصره ذوقوه و ازر.
و یکی از مؤلفات او یتیمهالدهر فی محاسن اهل العصر است که بزرگترین کتب او است و جامعترین و نیکوترین است و ابوالفتوح نصراﷲ بن قلاقس شاعر اسکندری مشهور در وصف کتاب یتیمه گوید:
ابیات اشعار الیتیمه
ابکار افکار القدیمه
ماتوا و عاشت بعدهم
فلذاک سمیت الیتیمه.
دیگر ازکتب او فقه اللغه و سحرالبلاغه و سرالبراعه، و من غاب عنه المطرب، و مونس الوحید (فی المحاضرات) و کتب بسیار دیگر که در آنها اشعار و رسائل واخبار و احوال کسان را گرد کرده که همه دلیل کثرت اطلاع اوست و او را اشعار بسیار است ولادت وی در سال 350 و وفات او بسال 429 هجری قمری بود. - انتهی. (صص 315- 316). و در ترجمه یمینی آمده است: ثعالبی در جنگ ابوالحسن سیمجور با حسام الدوله ابوالعباس تاش در نیشابور و انهزام ابوالحسن گوید:
قل للذی انا فی هواه خاشی
صاد الفؤادبصدغه الجماش
صدغ یری عندالریاح کانّه
قلب ابن سیمجور احس ّ بتاش.
و همو گوید:
ان ّ الشتاء مضی بقبح فاشی
و اتی الربیع لنا بحسن ریاش
و مضی ابن سیمجور بقبح فعاله
و انتاش ابناءالکرام بتاش.
و در شرح وقایع و مصایب سال 387 هجری قمری گوید:
الم تر مذ عامان املاک عصرنا
یصیح بهم للموت و القتل صائح
فنوح بن منصور حوته یدالردی
علی حسرات ضمنتها الجوانح
و یابؤس منصور و فی یوم سرخس
تمزق عنه ملکه و هو طائح
و فرّق عنه الشمل بالسمل فاغتدی
اسیراً ضریراً تنتحیه الجوائح
و صاحب مصر قد مضی لسبیله
و والی الجبال قد علته الصّفائح
وصاحب جرجانیه فی ندامه
ترصده طرف من الحین طامح
تساقوا کؤوس الراح ثم تشاربوا
کؤوس المنایا و الدماء سوافح
و خوارزم شاه شاه وجه نعیمه
و عن له یوم من النحس کالح
و کان علی فی الارض یخبطها ابو (کذا)
علی ّ الی ان طوحته المطاوح
فعارضه ناب من الشرّ اعصل
و عن له طیر من الشوم بارح
و صاحب بست ذلک الضیغم الذی
براثنه للمشرقین مفاتح
أناخ به من صدمه الدّهر کلکل
فلم یغن عنه و المقدر سانح
خیول کامثال السیول سوابح
فیول کامثال الجبال سوارح
جیوش اذا اربت علی عدد الحصی
تغص بها قیعانها و الصحاصح
و دارت علی صمصام دوله بویه
دوایر سوء نبلهن فوادح
و قد جاز والی الجوزجان قناطر
الحیوه فوافته المنایا الطوائح
و فایق المجبوب قدجب ّ عمره
فقاظ و لم یندبه فی الارض نائح
مضوا فی مدی عامین فاختطفتهم
عقاب اذا طارت تخرالجوارح
و کان بنو سامان اطواد عزه
فاضحت لصرف الدهر وهی اباطح
ا ما لک فیهم عبره مستفاده
بلی ان ّ نهج الاعتبار لواضح
تسل عن الدنیا و لا تخطبنّها
ولا تخطبن قتاله من تناکح
فلیس یفی مرجوها بمخوفها
و مکروهها اما تدبرت راجح
لقد قال فیها الواصفون فاکثروا
و عندی لها وصف لعمرک صالح
سلاف قصارا، ذعاف و مرکب
شهی اذا استلذذته فهو جامح
و شخص جمیل یونق الناس حسنه
ولکن له اسرار سوء قبایح.
و در واقعۀ هزیمت ابوابراهیم اسماعیل بن نوح منتصر از امیر نصر بن ناصرالدین این قصیده گفته است:
تبلجت الایام عن غرهالدهر
و حلت باهل البغی قاصمهالدهر
وولی بنوالادبار ادبارهم و قد
تحکم فیهم صاحب الدهر بالقهر
و قد جاء نصراﷲ و الفتح مقبلا
الی الملک المنصور سیدنا نصر
غیاث الوری شمس الزمان و بدره
و من هو بالعلیاء اولی اولی الامر
فیالک من فتح غدا زینهالعلی
و واسطهالدنیا و فائدهالعصر
أبی اﷲ الانصر نصر و رفعه
علی قمهالعیوق اوهامهالبدر
و ملکه صدرالسریر کانه
لنا فلک بالخیر اوضده یجری
و خوله دون الملوک محاسنا
تبر علی الشمس المنیره و القطر
اذا ذکرت فاح الندی بذکرها
کما فاح اذ کی الندّ فی وهج الجمر
فتی السن کهل الحلم و الرای و الحجی
یعم بنی الامال بالنائل الغمر
له همه لما حسبت علوها
حسبت الثریا فی الثری ابداً تسری
غدا راعیاً للمسلمین و ناصراً
له اﷲ راع قد تکفل بالنصر
الا ایها الملک الذی ترک العدی
عبادید بین القتل و الکسر و الاسر
قدمت قدوم الغیث ایمن مقدم
فحلیت وجه الدهر بالحسن و البشری
الست تری کتب الربیع و رسله
یقولون هذاک الربیع علی الاثر
نسیم نسیب للحیوه بلطفه
یجر فویق الارض اردیهالعطر
و ترب بانفاس الربیع معنبر
فیالک من طیب و یالک من نشر
و غیم یحاکی راحتیک کانه
علی المسک و الکافور یهطل بالخمر
فروح بشرب الراح روحک انها
لفی تعب من وقعه البیض و السمر
و دم لأقتناء الملک فی اکمل المنی
و فی ارفع العلیا و فی اطول العمر.
و در حق سید ابوجعفر محمد بن موسی بن احمد بن القاسم بن حمزه بن موسی بن جعفر گوید:
اﷲ جارک یا من قد غدا جاری
من صرف دهر بما لا اشتهی جار
یابن النبوه و البیت العتیق معا
یا وارث المصطفی یا حجهالباری
یا من یظل لسان المجد ینشده
ﷲ من رایش غمر ومن بار
انت الذی اصبحت فینا مناقبه
مثل النجوم تضی ٔ اللیل للسّاری
انت الرفیع عماداً و الجواد ندی
انت الحیاء الغمر انت الضیغم الضاری
من اسره ثبت التیجان هامتهم
اذا تکلف تاجاً راس جبار
ای الکتاب علیهم انزلت و لهم
تهدی محاسن الفاظ و اشعار
اذا اقمت بطوس زدتها شرفاً
تعض رفعته ابصار امصار
و ان طلعت بنیسابور کنت لها
زین المجالس و المیدان و الدار.
(از ترجمه تاریخ یمینی).
و نیز ثعالبی راست:
من ذا الذی لابذل الدهر صعبته
ولا تلین ید الایام صعدته
اما تری خلفا شیخ الملوک غدا
مملوک من فتح العذراء بلدته
قدکان بالامس ملکا لا نظیرله
فالیوم فی الاسرلا ینتاش اسرته.
و رجوع بشرح یمینی مسمی بفتح الوهبی جزء اول صص 135- 265 -332- 374 شود.
مؤلف حبیب السیر گوید: از افاضل جهان ابومنصور ثعالبی معاصر قابوس (شمس المعالی) بود و نام او ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل است و کتاب غرر سیر الملوک از جملۀتصنیفات اوست - انتهی. وهمو گوید: از ثعالبی مرویست که گفت اگر بگویم که سیدرضی اشعر قریش است دور از کار نیست - انتهی.
مؤلف روضات الجنات گوید: امام متبحر مشهور ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ثعالبی فراء نیسابوری ادیب لغوی صاحب تصانیف فاخره سائرۀ دائره است مانند کتاب یتیمهالدهر و کتاب فقه اللغه و کتاب سحرالبلاغه و کتاب سرالبلاغه (ظ. البراعه) فی طریق الکتابه الی الاشخاص المختلفه. و کتاب سرالادب فی دقایق اللغات العربیه و الالفاظ المترادفهو المعانی المتقاربه و امثال ذلک. دمیری ذکر او را در کتاب حیوهالحیوان آورده و گوید: امام علامه ابی منصور عبدالملک نیسابوری را رأس مؤلفین و امام مصنفین، و امام ادیب گویند صاحب تصانیف عالی و آداب رائق مانند ثمارالقلوب (فی المضاف و المنسوب) و فقه اللغهو یتیمهالدهر فی محاسن اهل العصر و تصانیف دیگر. ثعالبی منسوب بدوختن پوست روباه و عمل آنست زیرا او فراء بود و یتیمهالدهر بزرگترین کتب او و نیکوترین آنهاست... و از اشعار ابی منصور ثعالبی است:
یا سیدا بالمکرمات ارتدی
وانتفل العیوق و الفرقدا
ما لک لاتجری علی مقتضی
موده طال علیهاالمدی
ان غبت لم اطلب فهذا
سلیمان بن داود النبی الهدی
تفقد الطیر علی شغله
فقال مالی لااری الهدهدا.
و وی در سال 429 هجری قمری وفات کرد و گویند در سال 430- انتهی. صاحب قاموس الاعلام گوید: ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل نیسابوری یکی از مشاهیر علماء و ادباء مولد او بسال 350 هجری قمری به نیشابور و وفات در 429 هجری قمری او در نظم و نثر فرید عصر خویش بود و تألیفات او در شرق و غرب شهرتی بسزا دارد و چون پوست روباه می فروخت او را لقب ثعالبی دادند بزرگترین آثار وی یتیمهالدهر فی محاسن اهل العصر است در چهار مجلد بزرگ و این کتاب تراجم احوال مشاهیر شعرای معاصر اوست و در دمشق شام طبع و نشر شده است و باخرزی بنام دمیهالقصر و عصره اهل العصرذیلی بر آن کرده و عمادالدین اصفهانی را نیز ذیل دیگر بنام خریدهالقصر و جریده اهل العصر بر آن کتاب است و نیز ابوالمعالی سعد وراق را ذیلی است بر آن بنام زینهالدهر و هم ثعالبی راست کتاب فقه اللغه و سحرالبلاغه و سرالبراعه و کتاب من غاب منه المطرب و کتاب مونس الوحید و یتیمهالیتیمه یا تتمه الیتیمه.
و کتب ذیل نیز در کشف الظنون بنام او آمده است: لطائف المعارف فیما للموسم العام من الوظائف. اوله: اما بعد حمداﷲ استفتاحاً به الخ، رتبه علی عشره ابواب الاول فی ذکر الاوائل. الثانی فی القاب الشعراءالذین لقبوا من اشعارهم. الثالث فی سائرالالقاب الاسلامیه. الرابع فی الکتاب المتقدمین. الخامس فی الاعرقین من کل طبیعه. السادس فی الغایات من طبقات الناس. السابع فی ظرائف الاتفاقات. الثامن فی فنون شتی من المعارف. التاسع فی ملح النوادر. العاشر فی انموذج من خصائص البلدان. و مبهج که آنرا برای امیر شمس المعالی قابوس تألیف کرده. اوله: باسم اﷲ استفتاحاً و استبجاحاً الخ. ذکر فیه انه اهداه الی شمس المعالی حین وروده ثم زاد فیه و نقص و بدل فانشأه نشاءه اخری و رتبه علی سبعین بابا.
و در دائره المعارف اسلام آمده است: ابومنصور عبدالملک بن محمد بن اسماعیل یکی از ادباء کثیرالتصنیف قرن پنجم هجری است. از زندگانی او جز اینکه در نیشابور بسال 350 هجری قمری (961 میلادی) تولد یافت و در 429 هجری قمری (1038 میلادی) وفات کرد چیزی نمیدانیم و در کتب ثعالبی غالباً اقوال دیگران نقل و جمع شده است و در این عمل چندان دربند رعایت امانت حفظ حق اسلاف خود نیست و گفته های خود را مکرر میکند و کتب او مخصوصاً مربوط بشعرای عصر او و نیز راجع به مسائل لغوی و خطابی است. معروفترین کتب او و مهمترین آنها یتیمهالدهر فی محاسن اهل العصر درباره ادباء عصر وی و عصر قبل از او است تراجم ادباء مذکور بر حسب ناحیت مرتب گشته است. کتاب یتیمه در واقع منتخبات نظم است که اغلب مختصر شرح حالی از صاحبان شعر به آنها افزوده شده و مانند کتب نظیر خود بصور مختلف انشاء و انشاد شده است (رجوع به ارشاد الادیب یاقوت ج 2 ص 320) ثعالبی خود ذیلی بر آن کتاب نوشته است بنام تتمهالیتیمه (یاقوت ج 4 ص 411) و هم منتخبات دیگری بر حسب ماده گرد آورده بنام کتاب احسن ماسمعت که کتاب من غاب عنه المطرب ذیل آن بشمار میرود. کتاب خاص الخاص او که نام شعرا در آن ذکر نشده و کتاب المنتحل و کتاب طرائف الطرّف که منتخبات دیگری از شعراست و کتاب کنزالکتاب را از 2500 فقره مأخوذ از 250 شاعر فراهم آورده و آنرا مخصوص دبیران کرده است. ثعالبی اشعاری را که در کتاب منتخبات موسوم به مونس الادباء که از مؤلفی مجهول یافته بود بفرمان خوارزمشاه ابوالعباس به نثر درآورد و بنام نثرالنظم و حل العقد من مختارالشعرالذی یشتمل علیه الکتاب المترجم بمونس الادباء موسوم ساخت. دستۀ دوم تألیفات او کتبی است که برای مطالعه و قرائت ترتیب کرده و در این نوع اطلاعات مفید مخصوصاً مجموعی از حکایات تاریخی موجود است از آن جمله است کتاب لطائف المعارف و کتاب الفرائد و القلائد یا کتاب العقد النفیس و نزههالجلیس. کتاب المبهج یا کتاب المبهّج و دو کتاب در مدح و ذم اشیاء که در ادب عرب از قدیم بسیار زبانزد بوده بعنوان کتاب اللطائف و الظرائف. و کتاب یواقیت المواقیت. و کتاب غررالبلاغه و طرف البراعه یا غررالبلاغه للنظم و النثر. و کتب ذیل را نیز بغلط بدو نسبت کرده اند:کتاب الامثال و کتاب الفرائد و القلائد لاهوازی و کتاب محاسن المحاسن.
ثعالبی چندین مجموعۀ امثال و حکم ترتیب کرده است مانند کتاب التمثل و المحاضره و کتاب احاسن کلم النبی والصحابه و التابعین و ملوک الجاهلیه و ملوک الاسلام والوزراء و الکتاب و البلغاء و الحکماء و العلماء که مؤلف سپس این کتاب را جزء کتاب دیگر بنام کتاب الاعجاز و الایجاز آورده است. کتاب حلیهالمحاضره و عنوان المذاکره و میدان المصارعه. کتاب لطائف الصحابه و التابعین. مجموعۀ کوچکی از حکم. (طبع شیخو در مجلهالمشرق). و کتابی در ادب بنام مونس الوحید. و بقول حاج خلیفه ثعالبی کتابی بنام سیره الملوک یا کتاب الملوکی داشته ولی هنوز معلوم نشده است که این همان کتاب سراج الملوک منسوب به او است یا کتابی دیگر. و کتاب الوزراء ذیلی است بر کتاب مذکور. و از کتب ادب که از نظر ادب در درجۀ دوم است: کتاب مرآت المروآت و اعمال الحسنات و کتاب بردالاکباد فی الاعداد رامی توان نام برد. دستۀ سوم مؤلفات او شامل کتب فقه اللغه بمعنی اخص است. معروفترین آنها کتاب مترادفات عرب است که ثعالبی آنرا در آخر عمر نوشت و در ابتداء آن را شمس الادب فی استعمال العرب نامید و آن کتاب دو جزء داشت مترادفات بمعنی اخص بعنوان اسراراللغه العربیه و خصائصها دیگر ملاحظات اسلوب کلام بعنوان مجاری کلام العرب برسومها و ما یتعلق بالنحو و الاعراب منها و الاستشهاد بالقرآن علی اکثرها. جزء دوم را ثعالبی غالباً حرف بحرف از کتاب فقه اللغۀ احمد بن فارس اخذ کرده است ثعالبی بعد جزء اول را جداگانه بعنوان فقه اللغه منتشر ساخت جزء دوم اصلی بعنوان سرالادب فی مجاری علوم العرب که علیحده بچاپ رسیده است (با السامی فی الاسامی میدانی چ سنگی طهران) و در نیشابور کتابی در فن بیان کرد که در آن بیشتر ببحث از کنایات پرداخته است. نام این کتاب که بخوارزمشاه مأمون بن مأمون اهداء شده گاه الکفایه فی الکنایه و گاه نهایه فی التعریض و الکنایهو گاه الکنایه و التعریض ثبت شده است و کتاب سحرالبلاغه و سرالبراعه مجموعه ای است از اصطلاحات ظریف عربی.کتاب ثمار القلوب (یا ثمرالقلوب) فی المضاف و المنسوب را که بنام میرابوالفضل عبیداﷲ احمد المیکالی (متوفی بسال 436 هجری قمری) کرده است شامل شرح و بیان اصطلاحات مرکب متداول عربی است و کتاب التذییل المرغوب من ثمر القلوب جدولی از رجال معروف بدست میدهد و بمنزلۀ ذیل آن کتاب شمرده میشود. (بروکلمان از دائره المعارف اسلام نقل به اختصار). و نیز ثعالبی راست: کتاب الکشف و البیان و کتاب الغلمان و مرآهالمداواه. مرحوم مشیرالدوله در ایران باستان آورده است که: کتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم کاملا در زمینۀ داستانهای ما نوشته شده و با جزئی اختلافاتی همان مضامین شاهنامه است بنابراین در عداد منابع نمیآید ولی برای تتبع در داستانها مفید است - انتهی. محققین در انتساب کتاب غرر اخبار ملوک الفرس به ابی منصور عبدالملک ثعالبی تردید کرده اند و اغلب آنرا از ابومنصور الحسین بن محمد المرغنی الثعالبی میدانند. رجوع به ثعالبی حسن بن محمد شود.
مأخذ:
شرح وهبی بر تاریخ عتبی، ترجمه تاریخ یمینی، جرفادقانی، وفیات الاعیان، ابن خلکان، کتاب الحیوان دمیری، کشف الظنون حاج خلیفه، حبیب السیر میرخوند، روضات الجنات خوانساری، ایران باستان، 2558 و 2559 و 2560 و 2565 و حدائق السحر
ثعلبی. او از ابی امامه و از او ابان بن عبدالله بن ابی حازم روایت کند
(ثَ لَ بَ)
لغت نامه دهخدا
ابن عمرو بن محصن بن عمرو عتیک بن عمرو بن مبذول بن مالک بن النجار الانصاری. صحابی است. موسی بن عقبه او را در شمار بدریین آرد و گوید در جنگ جسر ابی عبید بشهادت نائل شد و واقدی گوید او در خلافت عثمان وفات یافت. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنه 1323 ج 1 ص 209 شود
ابن سلام. صحابی و برادر عبدالله ابن سلام است. ابو عمر آرد که طبری بروایت مقطوع، از ابن جریح آورده است که این ثعلبه یکی از کسانی است که آیۀ ’من اهل الکتاب امه قائمه’ (قرآن 113/3) در باب آنان نازل شده است. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 207 شود
ابن عبید بن عدی. صحابی است. ذهبی در تجرید آرد، که ابن الجوزی در تلقیح، ذکر او آورده است. عسقلانی گوید: ترسم که در نام پدر وی تصحیفی باشد و این مرد ظاهراً همان ثعلبه بن عنمه بن عدی است. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 208 شود
ابن بلال البصری الاعمی محدث است. صاحب لسان المیزان گوید ’لا یعرف’ و همو گوید که قواریری حدیثی منکر از او روایت کرده. و بخاری در باب وی گوید: ’لایتابع’ ولی ابن جهان او را در زمرۀ ثقات آرد. رجوع به لسان المیزان، ج 2 ص 82 شود
ابن رهم العدوانی از تیره عدنان، جدی است جاهلی. عبدالله بن جبیر و خوات بن جبیر و حارث بن نعمان و صباح بن ثابت، که در زمرۀ صحابه اند از نسل ابن ثعلبه میباشند رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 170 شود
ابن ابی مالک القرضی مکنی به ابویحیی صحابی است و او پیشوای قبیلۀ بنی قریظه بود و از او بعض احادیث منقول است. (قاموس الاعلام). و رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 هجری قمری ج 1 ص 209 شود
ابن المطهربن احمد الحنظلی. مکنی به ابوطاهر. از ابوعلی مصاحفی، و جز او، سماع دارد، و وفات او در سنۀ 398 هجری قمری بوده است. رجوع به ذکر اخبار اصفهان ابی نعیم ج 1 ص 240 شود
ابن سهیل. گویند که ثعلبه نام ابوامامه حارثی صحابی است و بقولی مشهورتر نام ابوامامه ایاس بن ثعلبه است نه ثعلبه. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 208 و ج 8 ص 9 شود
ابن ابراهیم کوفی. محدث است. ابن ابی طی وی را در زمرۀ رجال شیعه آرد و گوید او را تصنیفی است که در آن از جماعتی از اهل سنت روایت حدیث کند. رجوع به لسان المیزان ج 822 شود
ابن ابی بلتعه. صحابی است. و در صغر سن درک صحبت رسول کرده است واز اکثر صحابۀ کرام روایت دارد. (قاموس الاعلام). و رجوع به ج 1 ص 206 کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 شود
ابن اودبن اسد. از تیره خزیمه از قبیله عدنان جدی است جاهلی. و کمیت اسدی شاعر و ضرار بن عمروصحابی از فرزندان او باشند. رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 170 شود
ابن سعد یا ثعلبه بن ساعده. صحابی است. او درک غزای بدر کرد و در غزوۀ احد بشهادت رسید. (قاموس الاعلام) و رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 207 شود
ابن سوید انصاری. برادر اویس بن سوید انصاری صحابی است و ابن فتحون ثعلبه را نیز در شمار صحابه آورده است. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 207 شود
ابن سلامان بن ثعل از قبیلۀ طی. جدی است جاهلی و بنو ثعلبه که در مشرق مصر و بادیهالشام متفرق اند از نسل وی میباشند. رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 171 شود
ابن خدام انصاری او از شش یا هفت تن صحابه ای است که از غزوۀ تبوک تخلف کردند. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 هجری قمری ج 851 و 207 شود
ابن سعد بن ضبه. جدی است جاهلی و منسوب بدو را ثعلبی گویند و فرزندان او بطنی از قبیلۀ ضبه باشد. رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 170 شود
ابن سعد بن ذبیان بن بغیض، از تیره غطفان، جدی است جاهلی، و فرزندان او بطنی ازذبیان میباشند. رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 171 شود
ابن بکر بن حبیب از تیره تغلب بن وائل، جدی است جاهلی که اعشی تغلب شاعر از نسل او میباشد. رجوع به الاعلام زرکلی، ج 1 ص 170 شود
ابن ثابت و بقولی ثعلبه بن اوس. صحابی انصاری است. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 206 و ج 8 ص 271 شود
ابن سلام. صحابی و برادر عبدالله ابن سلام است. ابو عمر آرد که طبری بروایت مقطوع، از ابن جریح آورده است که این ثعلبه یکی از کسانی است که آیۀ ’من اهل الکتاب امه قائمه’ (قرآن 113/3) در باب آنان نازل شده است. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 207 شود
ابن عبید بن عدی. صحابی است. ذهبی در تجرید آرد، که ابن الجوزی در تلقیح، ذکر او آورده است. عسقلانی گوید: ترسم که در نام پدر وی تصحیفی باشد و این مرد ظاهراً همان ثعلبه بن عنمه بن عدی است. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 208 شود
ابن بلال البصری الاعمی محدث است. صاحب لسان المیزان گوید ’لا یعرف’ و همو گوید که قواریری حدیثی منکر از او روایت کرده. و بخاری در باب وی گوید: ’لایتابع’ ولی ابن جهان او را در زمرۀ ثقات آرد. رجوع به لسان المیزان، ج 2 ص 82 شود
ابن رهم العدوانی از تیره عدنان، جدی است جاهلی. عبدالله بن جبیر و خوات بن جبیر و حارث بن نعمان و صباح بن ثابت، که در زمرۀ صحابه اند از نسل ابن ثعلبه میباشند رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 170 شود
ابن ابی مالک القرضی مکنی به ابویحیی صحابی است و او پیشوای قبیلۀ بنی قریظه بود و از او بعض احادیث منقول است. (قاموس الاعلام). و رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 هجری قمری ج 1 ص 209 شود
ابن المطهربن احمد الحنظلی. مکنی به ابوطاهر. از ابوعلی مصاحفی، و جز او، سماع دارد، و وفات او در سنۀ 398 هجری قمری بوده است. رجوع به ذکر اخبار اصفهان ابی نعیم ج 1 ص 240 شود
ابن سهیل. گویند که ثعلبه نام ابوامامه حارثی صحابی است و بقولی مشهورتر نام ابوامامه ایاس بن ثعلبه است نه ثعلبه. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 208 و ج 8 ص 9 شود
ابن ابراهیم کوفی. محدث است. ابن ابی طی وی را در زمرۀ رجال شیعه آرد و گوید او را تصنیفی است که در آن از جماعتی از اهل سنت روایت حدیث کند. رجوع به لسان المیزان ج 822 شود
ابن ابی بلتعه. صحابی است. و در صغر سن درک صحبت رسول کرده است واز اکثر صحابۀ کرام روایت دارد. (قاموس الاعلام). و رجوع به ج 1 ص 206 کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 شود
ابن اودبن اسد. از تیره خزیمه از قبیله عدنان جدی است جاهلی. و کمیت اسدی شاعر و ضرار بن عمروصحابی از فرزندان او باشند. رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 170 شود
ابن سعد یا ثعلبه بن ساعده. صحابی است. او درک غزای بدر کرد و در غزوۀ احد بشهادت رسید. (قاموس الاعلام) و رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 207 شود
ابن سوید انصاری. برادر اویس بن سوید انصاری صحابی است و ابن فتحون ثعلبه را نیز در شمار صحابه آورده است. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 207 شود
ابن سلامان بن ثعل از قبیلۀ طی. جدی است جاهلی و بنو ثعلبه که در مشرق مصر و بادیهالشام متفرق اند از نسل وی میباشند. رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 171 شود
ابن خدام انصاری او از شش یا هفت تن صحابه ای است که از غزوۀ تبوک تخلف کردند. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 هجری قمری ج 851 و 207 شود
ابن سعد بن ضبه. جدی است جاهلی و منسوب بدو را ثعلبی گویند و فرزندان او بطنی از قبیلۀ ضبه باشد. رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 170 شود
ابن سعد بن ذبیان بن بغیض، از تیره غطفان، جدی است جاهلی، و فرزندان او بطنی ازذبیان میباشند. رجوع به الاعلام زرکلی ج 1 ص 171 شود
ابن بکر بن حبیب از تیره تغلب بن وائل، جدی است جاهلی که اعشی تغلب شاعر از نسل او میباشد. رجوع به الاعلام زرکلی، ج 1 ص 170 شود
ابن ثابت و بقولی ثعلبه بن اوس. صحابی انصاری است. رجوع به کتاب الاصابه چ مصر سنۀ 1323 ج 1 ص 206 و ج 8 ص 271 شود
ابن محمد نیشابوری، مکنی به ابواسحاق و مشهور به ثعلبی. او یکی از مشاهیر فقها و مفسرین است. مولد او به نیشابور و وفات در 427 ه. ق. بوده است. او راست تفسیر مشهور او معروف به تفسیر ثعلبی و تاریخ الأنبیاء و تاج العرائس و جز آن
(اَ اِ)
لغت نامه دهخدا
احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی یا ثعالبی نیشابوری. مفسّر مشهور. او راست: تفسیر کبیر و کتاب العرایس فی قصص الانبیاء و غیره. وفات 427 ه. ق
(اَ مَ)
لغت نامه دهخدا
ابن محمد بن ابراهیم الثعلبی مکنی به ابواسحاق مفسر. صاحب کتاب مشهور متداول معروف به تفسیر ثعلبی. یاقوت گوید چنانکه عبدالغنی بن سعید حافظ مصری گفته و من آن را از حاشیۀ کتاب الاکمال ابن ماکولا نقل میکنم وفات ثعلبی در محرم سال 427 هجری قمری بود. و وی مفسری جلیل از مردم خراسان است و عبدالغافر نیز در سیاق ذکراو آورده است و گوید: احمد بن محمد بن ابراهیم، ابواسحاق ثعلبی مقری، مفسر واعظ ادیب ثقۀ حافظ، صاحب تصانیف جلیله است از قبیل تفسیری که حاوی انواع فرائد معانی و اشارات و کلمات ارباب حقایق و وجوه اعراب و قراآت است و کتاب العرائس و القصص و غیر آن دو که بعلت شهرت محتاج بذکر نباشند و او مردی صحیح النقل و موثوق ٌ به است و از ابوطاهر بن خزیمه و ابوبکر بن مهران المقری و ابوبکر بن هانی و ابوبکر بن الطرازی و مخلدی و خفاف و ابومحمد بن الرومی و طبقۀ آنان روایت کند واو بسیار حدیث و بسیار شیوخ است. و سپس تاریخ وفات او بدانسان که در فوق گفتیم آورده است و گوید واحدی تفسیر را از او شنیده و از وی اخذ روایت کرده و وی را ستوده و از وی حدیث کرده است وهم احمد راست: کتاب ربیع المذکورین. و در آخر ترجمه در معجم الادباء چ مارگلیوث آمده است: و حدث عنه باسناد رفعه الی عاصم قال الرئاسه بالحدیث رئاسه بذله ان صح الشیخ و حفظ و صدق فاسمی فقال هذا شیخ کیس و اذا وهم قالوا شیخ کذاب. چنانکه مشاهده میشود، عبارت غلط است و ظاهراً اصل عبارت مفهومی قریب باین دارد که ریاست حدیث، ریاست خوبی نیست چه شیخ اگر حافظ و صدوق بود که وظیفه و وجیبۀ اوست و اگر مرتکب اشتباهی گردد گویند کذاب است. رجوع به ابواسحاق احمد... و روضات الجنات ص 68 شود
(ثَ لَ بی یَ)
لغت نامه دهخدا
یکی از منازل راه مکه است که سابق قریه ای بود و اکنون خرابه است و مشهور. (مراصد الاطلاع). این موضع به سه منزلی کوفه بین شقوق و خزیمیه است. (معجم البلدان) :
گرمگاهی کافتاب استاده در قلب اسد
سنگ و ریک ثعلبیه بید و ریحان دیده اند.
خاقانی
گرمگاهی کافتاب استاده در قلب اسد
سنگ و ریک ثعلبیه بید و ریحان دیده اند.
خاقانی
((ثَ لَ))
فرهنگ فارسی معین
گیاهی است از رده تک لپه ای ها که گونه هایش تیره ثعلب را به وجود می آورد. این گیاه دارای گل های خوشه ای صورتی و سفید است و خاصیت دارویی دارد