- بازگرفتگی(گِ رِ تَ / تِ)
بندآمدگی. حبس. احتباس: افسنطین... بازگرفتگی حیض را بگشاید. (ذخیرۀ خوارزمشاهی) ، عقب ماندن. عقب افتادن. واپس ماندن. (ناظم الاطباء) :
بنزدیک رویین دژ آمد فراز
چنان شد که فرسنگ ده ماند باز.
فردوسی.
بدو گفت ازین سو گذشت اردشیر
وزو بازماندیم ما خیرخیر.
فردوسی.
ازو بازماندند هر دو سوار
پس پشت او دشمن کینه دار.
فردوسی.
چنین داد پاسخ که شبگیر شاه
همی آمد از دشت نخجیرگاه
بلنگید در زیر من بارگی
ازو بازماندم به بیچارگی.
فردوسی.
زو بازمانده غاشیه دارش میان راه
سلطان دهر گفت که ای خواجه تا کجا.
خاقانی.
عذر قدمم به بازماندن
دانی که خطاست بر تو خواندن.
نظامی.
بهندستان جنیبت میدواندی
غلط شد ره ببابل بازماندی.
نظامی.
یکی سیل رفتار هامون نورد
که باد از پیش بازماندی چو گرد.
سعدی (بوستان).
قدم پیش نه کز ملک بگذری
که گر بازمانی ز دد کمتری.
سعدی (بوستان).
چنان میروی ساکن و خواب در سر
که میترسم از کاروان بازمانی.
سعدی (طیبات).
، عقب گذاشتن. پشت سر گذاشتن:
بدان تا هر کجا کو اسب راند
بهر گامی درستی بازماند.
نظامی.
بازماندی به تک ستوران را
سفتی از سم سرین گوران را.
نظامی (هفت پیکر ص 69).
، جدا شدن. (ناظم الاطباء) :
تا ز تو بازمانده ام جاوید
فکرتم را ندامت است ندیم.
ناصرخسرو.
بی بود تو بی مجاز ماندم
افسوس که از تو بازماندم.
نظامی.
گر از من می بری چون مهره از مار
من از گل بازمی مانم تو از خار.
نظامی.
کسی کز جان شیرین بازماند
چو سود ار در دهن شکر فشاند.
نظامی.
چون او را [بای توز] ازان ناحیت بتاختند ابوالفتح از او بازماند و در شهر متواری شد. (ترجمه تاریخ یمینی ص 19).
تکاور بدنبال صیدی براند
شبش درگرفت از حشم بازماند.
سعدی (بوستان).
، موقوف کردن. ترک کردن. (ناظم الاطباء). بازگذاشتن. فرو گذاشتن. ترک گفتن: چون فارغ شدم از رفتن لشکرها به هرات وفروگرفتن حاجب علی قریب و از کارهای دیگر پیش بردن و بدان رسیدم که سلطان مسعود حرکت کرد از هرات سوی بلخ، آن تاریخ بازماندم و بقیت احوال این بازداشته راپیش گرفتم تا آنچه رفته اندرین مدت... (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 64). و ما آنهمه [حکایات عیسی علیه السلام را] اینجا وضع کردیم [یعنی حذف کردیم] تا از حکایت اسکندر بازنمانیم. (اسکندرنامۀ نسخه نفیسی).
همه طریق خطا و صواب میدانیم
گرفته راه خطاییم و بازمانده صواب.
سوزنی.
، درماندن. فروماندن. ناتوان شدن. عاجز شدن. محروم شدن:
کسی کو بدانش برد روزگار
نه او بازماند نه آموزگار
جهان را بدانش توان یافتن
بدانش توان رشتن و بافتن.
ابوشکور.
[کیخسرو هنگام مرگ با گودرز گفت]
سه دیگر کسی کو ز تن بازماند
بروز جوانی درم برفشاند
دگر چاهساری که بی آب گشت
فراوان بر او سالیان برگذشت.
فردوسی.
چو لهراسب اندر میان بازماند
به بیچارگی نام یزدان بخواند.
فردوسی.
وگر بازمانند از این مایه چیز
مخواهید از این مرز ما باژ نیز.
فردوسی.
چو یوسف شنید این سخن بازماند
دو چشمش برخساره بر اشک راند.
فردوسی.
تبارک اﷲ از آن خسروی که در هنرش
زبان خلق همی بازماند از گفتار.
فرخی.
شیر مجروح و نالان بازآمد. روزها از شکار بازماند. (کلیله و دمنه). و آنکه سعی برای مصالح دنیا مصروف داردزندگانی بر وی وبال باشد و از ثواب آخرت بازماند. (کلیله و دمنه).
چو شاهین بازماند از پریدن
ز گنجشکش لگد باید چشیدن.
نظامی.
گر هزاران طالبند و یک ملول
از رسالت بازمیماند رسول.
مولوی.
گرم ره نمائی رسیدم بخیر
وگر گم کنی بازمانم ز سیر.
سعدی (بوستان).
، اقامت کردن. (ناظم الاطباء). ماندن:
گر اینجا یک دوهفته بازمانم
بر آن عزمم که جایش بازدانم.
نظامی.
، انصراف، مفتوح ماندن. گشاده ماندن: شق بصر میت، بازماندن چشم مرده. (منتهی الارب)، دیر زیستن. (ناظم الاطباء)، کوتاهی کردن. قصور. (تاج المصادر بیهقی).
- از چیزی بازماندن، به مجاز، مضایقه کردن. دریغ کردن: هرگاه مردم را، چیزی دربایست از دست بشود یا از آن بازماند. (ذخیرۀ خوارزمشاهی).
دوستان جان داده ام بهر دهانش بنگرید
کو به چیزی مختصر چون بازمیماند ز من.
حافظ.
- بازماندن از کاری، منصرف شدن از آن. دست کشیدن از آن:
نشاید بماندن از اینکار باز
که پیش است بسیار رنج دراز.
فردوسی
بنزدیک رویین دژ آمد فراز
چنان شد که فرسنگ ده ماند باز.
فردوسی.
بدو گفت ازین سو گذشت اردشیر
وزو بازماندیم ما خیرخیر.
فردوسی.
ازو بازماندند هر دو سوار
پس پشت او دشمن کینه دار.
فردوسی.
چنین داد پاسخ که شبگیر شاه
همی آمد از دشت نخجیرگاه
بلنگید در زیر من بارگی
ازو بازماندم به بیچارگی.
فردوسی.
زو بازمانده غاشیه دارش میان راه
سلطان دهر گفت که ای خواجه تا کجا.
خاقانی.
عذر قدمم به بازماندن
دانی که خطاست بر تو خواندن.
نظامی.
بهندستان جنیبت میدواندی
غلط شد ره ببابل بازماندی.
نظامی.
یکی سیل رفتار هامون نورد
که باد از پیش بازماندی چو گرد.
سعدی (بوستان).
قدم پیش نه کز ملک بگذری
که گر بازمانی ز دد کمتری.
سعدی (بوستان).
چنان میروی ساکن و خواب در سر
که میترسم از کاروان بازمانی.
سعدی (طیبات).
، عقب گذاشتن. پشت سر گذاشتن:
بدان تا هر کجا کو اسب راند
بهر گامی درستی بازماند.
نظامی.
بازماندی به تک ستوران را
سفتی از سم سرین گوران را.
نظامی (هفت پیکر ص 69).
، جدا شدن. (ناظم الاطباء) :
تا ز تو بازمانده ام جاوید
فکرتم را ندامت است ندیم.
ناصرخسرو.
بی بود تو بی مجاز ماندم
افسوس که از تو بازماندم.
نظامی.
گر از من می بری چون مهره از مار
من از گل بازمی مانم تو از خار.
نظامی.
کسی کز جان شیرین بازماند
چو سود ار در دهن شکر فشاند.
نظامی.
چون او را [بای توز] ازان ناحیت بتاختند ابوالفتح از او بازماند و در شهر متواری شد. (ترجمه تاریخ یمینی ص 19).
تکاور بدنبال صیدی براند
شبش درگرفت از حشم بازماند.
سعدی (بوستان).
، موقوف کردن. ترک کردن. (ناظم الاطباء). بازگذاشتن. فرو گذاشتن. ترک گفتن: چون فارغ شدم از رفتن لشکرها به هرات وفروگرفتن حاجب علی قریب و از کارهای دیگر پیش بردن و بدان رسیدم که سلطان مسعود حرکت کرد از هرات سوی بلخ، آن تاریخ بازماندم و بقیت احوال این بازداشته راپیش گرفتم تا آنچه رفته اندرین مدت... (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 64). و ما آنهمه [حکایات عیسی علیه السلام را] اینجا وضع کردیم [یعنی حذف کردیم] تا از حکایت اسکندر بازنمانیم. (اسکندرنامۀ نسخه نفیسی).
همه طریق خطا و صواب میدانیم
گرفته راه خطاییم و بازمانده صواب.
سوزنی.
، درماندن. فروماندن. ناتوان شدن. عاجز شدن. محروم شدن:
کسی کو بدانش برد روزگار
نه او بازماند نه آموزگار
جهان را بدانش توان یافتن
بدانش توان رشتن و بافتن.
ابوشکور.
[کیخسرو هنگام مرگ با گودرز گفت]
سه دیگر کسی کو ز تن بازماند
بروز جوانی درم برفشاند
دگر چاهساری که بی آب گشت
فراوان بر او سالیان برگذشت.
فردوسی.
چو لهراسب اندر میان بازماند
به بیچارگی نام یزدان بخواند.
فردوسی.
وگر بازمانند از این مایه چیز
مخواهید از این مرز ما باژ نیز.
فردوسی.
چو یوسف شنید این سخن بازماند
دو چشمش برخساره بر اشک راند.
فردوسی.
تبارک اﷲ از آن خسروی که در هنرش
زبان خلق همی بازماند از گفتار.
فرخی.
شیر مجروح و نالان بازآمد. روزها از شکار بازماند. (کلیله و دمنه). و آنکه سعی برای مصالح دنیا مصروف داردزندگانی بر وی وبال باشد و از ثواب آخرت بازماند. (کلیله و دمنه).
چو شاهین بازماند از پریدن
ز گنجشکش لگد باید چشیدن.
نظامی.
گر هزاران طالبند و یک ملول
از رسالت بازمیماند رسول.
مولوی.
گرم ره نمائی رسیدم بخیر
وگر گم کنی بازمانم ز سیر.
سعدی (بوستان).
، اقامت کردن. (ناظم الاطباء). ماندن:
گر اینجا یک دوهفته بازمانم
بر آن عزمم که جایش بازدانم.
نظامی.
، انصراف، مفتوح ماندن. گشاده ماندن: شق بصر میت، بازماندن چشم مرده. (منتهی الارب)، دیر زیستن. (ناظم الاطباء)، کوتاهی کردن. قصور. (تاج المصادر بیهقی).
- از چیزی بازماندن، به مجاز، مضایقه کردن. دریغ کردن: هرگاه مردم را، چیزی دربایست از دست بشود یا از آن بازماند. (ذخیرۀ خوارزمشاهی).
دوستان جان داده ام بهر دهانش بنگرید
کو به چیزی مختصر چون بازمیماند ز من.
حافظ.
- بازماندن از کاری، منصرف شدن از آن. دست کشیدن از آن:
نشاید بماندن از اینکار باز
که پیش است بسیار رنج دراز.
فردوسی
